شرح وظايف خدام و كاركنان حرم رضوي
معاونت اماكن متبركه و امور زائرين
زماني كه زائران وارد حرم مطهر امام رضا (عليه السلام) مي‌شوند احساس آرامش، امنيت و نظم در وجودشان تجلي مي‌يابد، اين احساس از اعتماد به خدمت‌گزاران اين بارگاه منور در دل زائر جاري مي‌شود و او با فراغ بال و آسايش در فضاي روحاني حرم مطهر آداب زيارت را انجام مي‌دهد.
آنچه در اين ميان مهم است اينكه با حضور سالانه بيش از 20 ميليون زائر در شهر مقدس مشهد، فراهم آوردن امكانات مورد نياز آنان و اجابت خواسته‌هايشان، كاري بس دشوار و نيازمند برنامه‌ريزي مدون است.
در اين جا به گوشه‌اي از خدمات گسترده آستان قدس رضوي در حوزه معاونت اماكن متبركه و امور زائران اشاره مي‌شود:
امداد زائران
فعاليت‌هايي از قبيل اعزام زائران در راه مانده به موطنشان، پرداخت هزينه سفر، تهيه البسه و كفش براي زائران نيازمند، پيگيري امور درماني و تهيه دارو و معرفي زائران بيمار و مصدوم به دارالشفا و مراكز درماني، دعوت از زائران سالمند و ناتوان جسمي در طرح زيارتي و انجام امور مربوطه و دعوت از هموطناني كه به دليل فقر مالي تاكنون به مشهد مقدس مشرف نشده‌اند و ميزباني آنان در بخش امداد زائران انجام مي‌شود. نيروهاي امداد همچنين در سال يك يا دو نوبت، بيماران آسايشگاه‌هاي مختلف سطح شهر مشهد مقدس را با هماهنگي قبلي به زيارت آقا علي بن موسي الرضا (عليه السلام) مي‌آورند.
سرايداري
بخش سرايداري فعاليت‌هاي مربوط به بهداشت و خدمات را در حرم مطهر انجام مي‌دهد. اين بخش از قديمي‌ترين و ابتدايي‌ترين قسمت‌هاي حرم مطهر است كه قبل از سال 1335 با عنوان «سرايداري» نامگذاري شد و نظافت، شستشو، غبارروبي و بسياري از موارد ديگر را انجام مي‌دهد. انجام امور جاري و نظافت صحن‌ها، بست‌ها و دوربرگردان‌ها، نظافت و غبارروبي محوطه زير صحن‌ها در طول روز، تخليه و شستشوي روزانه آب نماهاي داخل بست‌ها و پيگيري درخصوص آبگيري مجدد، كلرزني آب حوض‌ها به منظور جلوگيري از شيوع آلودگي و بيماري‌هاي واگيردار، بازديد از كليه جا ليوان‌هاي اطراف آب‌خوري‌ها و سقاخانه و جاگذاري ليوان يكبار مصرف به صورت روزانه، تأمين مهر و انتقال جامهري از جمله اين خدمات است.
در زمستان‌ها نيز جمع‌آوري آب باران و امور برف‌روبي، ماسه‌ريزي بر روي سنگفرش‌ها، پهن و جمع كردن كف پوش‌هاي لاستيكي براي جلوگيري از سر خوردن زائران بر روي سنگفرش‌هاي صحن‌ها انجام مي‌شود. در تابستان‌ها هم تأمين يخ مورد نياز براي سردن كردن آب‌هاي آشاميدني در چند نوبت و بازديد از كليه تانكرها در طول روز، تأمين و توزيع مواد شوينده، صابون و مايع دستشويي مصرفي حوزه اماكن متبركه از ديگر اقدامات اين بخش فعال در فراهم ساختن فضايي پاك است.
خدمات عطرافشاني توسط دستگاه‌هاي گلاب افشان و اسانس و سوزاندن عود، كندر، گل پر نيز از اقدامات دفتر بهداشت است.
خدمات
بخش خدمات در مديريت امور رفاه زائرين چهار دفتر «توزيع دعوتنامه مهمانسرا»، «امور دفن»، «تلفنخانه حرم مطهر» و «تعمير و نگهداري ساعت» را اداره مي‌كند.
از اقدامات اين بخش در چهار دفتر مستقر مي‌توان به توزيع دعوتنامه‌هاي مهمانسرا به صورت تصادفي و كدبندي در محل اسكان زائران و توزيع در ميان زائران غيرايراني در رواق دارالرحمه، عمليات دفن جنازه، ارائه خدمات پس از دفن، برقراري ارتباط تلفني زائران و مجاوران با حوزه اماكن متبركه و بالعكس، بازديد روزانه از ساعت‌هاي حرم مطهر به خصوص ساعت‌هاي سر در صحن انقلاب اسلامي و صحن آزادي، تعمير و سرويس و تنظيف كليه ساعت‌ها و تعويض باطري آنها اشاره كرد.
امانات و نگهداري اشياي گمشده
پس از حادثه عاشوراي حرم مطهر در خرداد 1373 براي تأمين امنيت زائران، ورود عليه تمام اجناس به داخل حرم مطهر ممنوع شد. در همين راستا دفاتر امانات وسايل زائران، اشياي همراه زائران را دريافت مي‌كنند و هنگام خروج به آنها تحويل مي‌دهند. در كنار اين بخش، بخش‌هاي امانات نقدي و زيورآلات و نگهداري اشياي گمشده نيز در حال خدمت‌رساني به زائران و مجاوران هستند. اطلاع‌رساني كامل براي خدمات تدارك شده، استفاده كامل از فضاهاي موجود و فوق‌العاده، جوابگويي مناسب به زائران، برنامه‌ريزي و فراهم كردن امكانات و بسيج نيروي انساني از جمله وظايف اداره امانات و نگهداري اشياي گمشده است.
نگهداري افراد گمشده
نگهداري، پذيرايي و دلجويي از اطفال و افراد گمشده، ايجاد ارتباط تلفني بين افراد گمشده و بستگان، ثبت پيام مراجعان براي ابلاغ به بستگانشان، ايجاد ارتباط با مراكز انتظامي، درماني و بهزيستي، گشت سيار، هدايت افراد گمشده و تحويل افراد پيدا شده به بستگان درجه يك، از جمله خدمات دفاتر ده گانه نگهداري افراد گمشده و اطلاع‌رساني است.
صندلي چرخدار
دفاتر اين بخش در تمامي مبادي بارگاه منور رضوي به صورت شبانه‌روزي فعالند و به زائران معلول، سالخورده و بيمار خدمات‌رساني مي‌كنند. اقداماتي چون تحويل صندلي چرخدار به زائران نيازمند، جابجايي زائران ناتوان در مجموعه اماكن متبركه در قالب گشت سيار، همكاري در برنامه زيارتي طرح «يا معين الضعفا» ويژه تشرف زائران ناتوان و معلول جسمي از سراسر شهر و تعمير و نگهداري صندلي‌هاي چرخدار از فعاليت‌هاي نيروهاي اين بخش است.
شفايافتگان
تكميل فرم شرح حال بيماران و متوسلين به حضرت رضا (عليه السلام) كه قصد دارند در محل پشت پنجره فولاد و صحن انقلاب دخيل شوند، ارائه راهنمايي، مشاوره و اطلاع‌رساني به مراجعان و زائران بخش شفايافتگان، ثبت و دريافت اطلاعات از مدعيان شفايافته، همكاري با امور فرهنگي جهت چاپ و انتشار بروشور و جزوات مورد نياز در ارتباط با موضوع توسل و شفايافتگان از خدمات اين بخش است.
امور روشنايي
سابقه اداره امور روشنايي حرم مطهر كه از ادارات زير مجموعه مديريت رفاه زائران است به زماني بر مي‌گردد كه با تنظيف و تعمير پيه‌سوز و سپس شمع‌گذاري حرم را روشن نگه مي‌داشتند. امروز اين بخش با وظايفي وسيعتر حرم مطهر را روشن مي‌كند. تنظيف و تعمير جار و لوسترهاي اماكن متبركه و اماكن وابسته، تأمين و ساخت جار و لوسترهاي جديد براي مكان‌هاي تازه تأسيس، تنظيف و غبارروبي درب، ديوا و آيينه‌كاري‌هاي رواق‌هاي اماكن متبركه، چيدن ميز و چراغ در مراسم خاص و سياه‌پوشي حرم مطهر در ايام عزاداري، شمع‌گيري صوفه و صحن قدس، نصب لوسترهاي جديد و پياده كردن لوسترهاي معيوب از فعاليت‌هاي اين اداره است. امور روشنايي سعي كرده است از تكنولوژي روز در جهت ارائه خدمات مطلوب‌تر بهره بگيرد و از جديدترين روش‌ها در طراحي و ساخت لوستر استفاده كند.
مديريت امور خدمه
هماهنگي و نظارت بر فعاليت‌هاي متنوع خدام حضرت رضا، برعهده مديريت امور خدمه است. اين اداره به دليل ارادت قلبي كه زائران به خادمان حضرت دارند و به همان نسبت انتظارات خاصي هم از آنها دارند سعي كرده است در برنامه‌ريزي و خدمت‌رساني به زائران تمام تلاش خود را به كار بندد. فراشان، كفشداران، انوار ياران، حفاظ و دربانان 5 دسته از خدام هستند كه تحت نظارت مديريت امور خدمه وظايف خود را انجام مي‌دهند.
فراشان
فراشان گروهي از خدمه هستند كه در رواق‌ها، پوششي مشابه خدام دارند؛ همان لباده و شلوار مشكي كه در زير نشان خدمت آنها كلمه فراش حك شده است. اين گروه از خدمه، غبارروي رواق‌ها، حفظ نظافت و طهارت آنها و راهنمايي زائران در رواق‌هاي دارالولايه و دارالاجابه را برعهده دارند. تنظيم لوح و لاله و قرآن براي اجراي مراسم صفه صبح و شام، آماده كردن رواق دارالسعاده براي برگزاري مراسم خطبه صبح، مراقبت بر حفظ نظم در زمان برگزاري مراسم صفه و خطبه، شركت در مراسم خطبه شب عاشورا، شب شهادت حضرت رضا (عليه السلام) و شام غريبان از ديگر وظايف فراشان است. ضمن آنكه تقسيم گل‌هاي فوق ضريح و اهداي آن به زائران در دارالقرآن الكريم را هم فراشان انجام مي‌دهند.
كفشداران
نگه‌داشتن كفش‌ها در جاي مطمئن، وظيفه كفشداران حرم رضوي است. يك هزار و 700 كفشدار در 8 كشيك و 22 كفشداري به صورت شبانه‌روزي نگهداري از كفش‌ها را برعهده دارند. اين گروه از خدمه با روپوش سبز، در محل‌هاي استقرار خود (كفشداري‌هاي حرم) علاوه بر پذيرش كفش زائران، در حفظ و نظم و آرامش و پاكيزگي محيط كفشداري‌ها، راهنمايي لازم را به زائران ارائه مي‌دهند. كفشداران همانند ساير گروه‌ها در مراسم شب عاشورا و شهادت حضرت رضا (عليه السلام) و شام غريبان حضور دارند.
انوار ياران
گروهي ديگر از خدمه، وظيفه نگهداري از قرآن‌ها و كتب ادعيه و مفاتيح را برعهده دارند. اين گروه كه تحت نظارت بخش كفشداري حرم هستند «انوار ياران» نام دارند. از وظايف اصلي انوار ياران، مرتب كردن قرآن‌ها، مفاتيح، كتب ادعيه و زيارتنامه در قفسه‌هاي ثابت و سيار واقع در رواق‌ها و صحن‌هاست. 150 نفر انواريار در 8 كشيك شبانه‌روزي همه قفسه‌هاي مخصوص كتاب‌ها درحرم رضوي را بررسي مي‌كنند و علاوه بر مرتب‌سازي به رفع كمبود كتب از مخزن (اتاق انوار) و جمع‌آوري كتاب‌هاي پاره و فرسوده مي‌پردازند. انوار ياران ملبس به لباس فرم مشكي هستند و علاوه بر انجام وظايف بالا، همانند ساير خدمه در مراسم شب عاشورا، شهادت حضرت رضا (عليه السلام) و شام غريبان حضور دارند.
حفاظ
اهميت قرائت قرآن كريم در حرم رضوي تا جايي است كه علاوه بر فعاليت‌هاي متنوع قرآني، هر روز صبح بعد از طلوع آفتاب و هر شب بعد از نماز مغرب و عشا به مدت يك ساعت، قرائت قرآن كريم توسط حفاظ انجام مي‌شود. حفاظ گروهي از خدمه هستند كه همانند خدام و فراشان، ملبس به لباس فرم مشكي هستند و در زير نشان خدمتشان كلمه «حفاظ» حك شده است. اين گروه هر صبح و شب در رواق دارالسلام و دارالحفاظ قرآن را قرائت مي‌كنند.
حضور در مراسم صفه، خطبه، شام غريبان و مراسم ويژه شب‌هاي شهادت نيز از وظايف حفاظ است. آنان بعد از قرائت قرآن، هر صبح، دعاي معروف خواجه نصير كه داراي 12 بند است را مي‌خوانند. 65 حفاظ در دو شيفت جز خادمان حرم مطهر مشغول خدمت هستند.
دربانان
حفظ آرامش در صحن‌ها و راهنمايي زائران، كار گروهي ديگر از خدمه به نام «دربانان» است. اين گروه همچنين وظيفه غبارروبي و برف‌روبي صحن‌ها و بام حرم مطهر را برعهده دارند. دربانان را مي‌توان در كنار درب‌هاي ورودي صحن‌ها با لباس رسمي خدمت به رنگ مشكي و عصاي نقره‌اي ديد.
البته اين گروه از خدمه به هنگام حضور در مراسم خطبه شهادت امام رضا (عليه السلام)، شب عاشورا و شام غريبان، عصاي چوبي در دست دارند. يك هزار و 200 خادم دربان به صورت رسمي موروثي و رسمي غيرموروثي، افتخاري، تشرفي و ويژه در هشت كشيك خدمتي، مشغول انجام وظيفه هستند. حضور در رواق دارالسعاده يا دارالذكر جهت شركت در مراسم خطبه صبح و تحويل كشيك‌ها نيز از وظايف دربانان است.
مديريت انتظامات
برقراري نظم و ايجاد محيطي آرام براي عبادت و زيارت زائران مهم‌ترين وظيفه مديريت انتظامات است. در واقع اين اداره پشتيبان و نگاهبان امنيت حريم حرم محسوب مي‌شوند و تلاش‌هاي شبانه‌روزي آنها واقعاً جاي تقدير دارد. اين مديريت در چهار بخش انتظامات حريم رضوي، انتظامات حرم مطهر و انتظامات صحن‌هاي مقدس و آگاهي حرم مطهر امنيت و آرامش را در فضاي ملكوتي بارگاه ثامن الحجج (عليه السلام) برقرار مي‌كنند.
انتظامات حريم رضوي
اداره انتظامات حريم رضوي، عهده‌دار نظم و آرامش در حريم حرم و قبل از ورودي‌ها به مجموعه اماكن و نظم درب‌هاي ورودي، رفت و آمد و برخي مسايل در دوربرگردان‌ها است. همچنين بخش بسيج خواهران كه در بازرسي ورودي خواهران فعاليت دارند توسط اين اداره ساماندهي و كنترل مي‌شود.
مشاركت در امر بازرسي و حفاظت مردم از ديگر اقدامات بسيج خواهران حرم رضوي است.
بسيج برادران نيز با حضور به موقع و منظم خود در اماكن متبركه در جهت حفظ و رعايت نظم با بازرسي دقيق تلاش مي‌كنند. همچنين آنان با تذكر به زائران به منظور حفظ حجاب و رعايت شئونات اسلامي در حوزه متبركه در محوطه قبل از بازرسي فعاليت مي‌كنند.
انتظامات حرم مطهر
برقراري نظم داخل حرم مطهر، راه‌گشايي، برنامه‌ريزي مجالس در مناسبت‌هاي مختلف و دعاها و نمازها از وظايف اداره انتظامات حرم مطهر است.
برقراري و حفظ امنيت و آرامش خاطر زائران به منظور بهره‌برداري معنوي در زمان حضورشان در حرم مطهر، كنترل هواي حرم به لحاظ تهويه و نيز كنترل ميزان نور و روشنايي و نظافت و بهداشت رواق‌هاي متبركه، شركت در مراسم معنوي غبارروبي مضجع شريف روي؛ نظارت بر نحوه خدمت‌رساني نيروهاي شاغل در حرم مطهر از جمله اقدامات اين اداره است.
خادمان اين بخش با ساير قسمت‌ها چون دارالشفاي امام (عليه السلام) به منظور معرفي زائران بيمار و مصدوم، شناسايي اطفال و افراد گمشده، جمع‌آوري اشياي گمشده، راهنمايي و اطلاع‌رساني به زائران و همكاري با امور دفن و بخش امداد زائران جهت زيارت معلولان و سالمندان همكاري مي‌كند.
انتظامات صحن‌هاي مقدس
عمده فعاليت اين اداره رسيدگي به نابساماني‌ها و امور مردم در صحن‌ها است.
اين بخش نيز در جهت ايجاد فضايي مناسب براي بهره‌مندي زوار از امكانات بارگاه رضوي به دنبال حفظ نظم، آرامش و امنيت است.
بخش خواهران نيز در همين راستا، در هر كشيك يك نفر جهت سركشي به مبادي ورودي اقدام به توزيع چادر در ميان زائران غيرايراني به منظور رعايت حفظ حجاب بانوان در هنگام تشرف مي كند.
اين بخش همچنين با اعزام گشت كوثر در داخل حرم مطهر، امنيت را در اين مكان مقدس حاكم مي‌كند.
اداره آگاهي حرم مطهر
اين اداره در قالب سه بخش، «امور كشف جرايم»، «امور اجتماعي و مشاوره» و «امور تجسس و پيگيري امور حقوق زائران» فعاليت مي‌كند. در جهت رفاه و امنيت زائران، دادگاهي در حريم حرم مطهر رضوي به نام مجتمع ثامن تشكيل شده است كه تاكنون كمك بزرگي به حل مشكلات زائران كرده است.
طرح ويژه شناسايي مجرمان قبل از ورودي به اماكن متبركه در مبادي ورودي، طرح ويژه گشت و شناسايي مجرمان كه برخي از محل‌هاي خاص را در اماكن متبركه انتخاب كرده و در آن حضور مي‌يابند، طرح ويژه سركشي و بازديد از محل‌هايي كه به علت كمبود نيروي انساني داراي پست ثابت نيستند، طرح ويژه تشكيل اكيپ‌هاي واكنش سريع از نيروهاي زبده از جمله تدابير عملياتي اداره آگاهي حرم مطهر در جهت حفظ امنيت، آرامش و نظم در اماكن متبركه بوده است.
مهمانسراي حضرت
روزانه بيش از 6 هزار نفر از زائران و خدام، از سفره با بركت حضرت رضا (عليه السلام) به نيت تبرك و تيمن بهره‌مند مي‌شوند كه اين ميزان در تعطيلات نوروزي و تابستان در دو وعده ناهار و شام به 8 تا 9 هزار مهمان نيز مي‌رسد. با اجراي طرح توسعه مهمانسرا در آينده‌اي نزديك، پذيرايي عادي در وعده ناهار روزانه به 10 هزار نفر خواهد رسيد. مواد اوليه پخت غذاي حضرت با كيفيت بسيار بالا و برنامه‌ريزي كارشناسان تغذيه تهيه مي‌شود. اداره مهمانسراي حضرت نيز به عهده معاونت اماكن متبركه و امور رفاه زائران است.
دو بخش ديگر
اداره فرش و بخش دفتر و بايگاني بخش‌هاي ديگري هستند كه در معاونت اماكن متبركه و امور رفاه زائران اداره مي‌شوند.
اداره فرش كار مفروش كردن صحن‌ها جهت اقامه نمازهاي يوميه و جمعه، شستشوي فرش‌ها و رفوگري آنها، جمع‌آوري فرش‌هاي نذورات و عتيقه و نگهداري از آنان، جاروكشي فرش‌ها با دست و ماشين با هدف ايجاد مكاني مناسب و راحت براي زيارت زائران را انجام مي‌دهد.
بخش دفتر و بايگاني نيز زير نظر دبيرخانه معاونت اماكن متبركه و امور رفاه زائران فعاليت مي‌كند. برگزاري جلسات جهت بررسي امور دبيرخانه و اظهارنظر كاركنان، تحويل و پيگيري نامه‌ها از ادارات و بخش‌هاي داخلي و خارج از حوزه، تهيه ليست وام قرض الحسنه كاركنان و خدمه به صورت ماهانه جهت دريافت، از جمله اقدامات اين بخش است.
