به نام خدا
سلام به بچه های گل شهرسازی.
جزوه مختصری که براتون تو این تاپیک گذاشتم مربوط به درس تاریخ ایرانه که دکتر رحیمیون (مدیر گروه شهرسازی دانشگاه ازاد همدان) تو ترم تابستون در 5 جلسه و به طور خیلی خیلی خلاصه و بسیار ساده گفتن. البته باید بگم که این جزوه مطالبیه که استاد سر کلاس میگفتن و من مینوشتم و خود استاد اصلا چیزی به عنوان جزوه یا کتاب به ما معرفی نکردن.البته میدونم خیلی جزوه ناقصیه ولی امیدوارم که واستون مفید باشه.
به خاطر پراکندگی مطالب و غلط املایی در تایپ هم پیشاپیش معذرت میخوام.
نام درس:تاریخ ایران
نام استاد: دکتر رحیمیون
گردآورنده:امیر مهدی
مطالعه تاریخ:
تاریخ در حال حاضر در حال تکرار شدن است. انسان از تجربه گذشته درس میگیرد و اشتباهاتشان را تکرار نمی کند و آینده را می سازد. آن چیزی که ما در حال حاضر داریم محصول کار گذشتگان است و کارهایی که ما می کنیم در واقع برای آیندگان است. گذشته را نمی توان کاملا کنار گذاشت اگر بخواهیم گذشته را کنار بگذاریم به مشکل بر میخوریم. اکثر مردم ایران به گذشته کاری ندارند. اما باید به گذشته احترام گذاشت که معمولا ما انسانها این کار را نمی کنیم و گرفتار هزاران مشکل شده ایم و راه حل اینست که به گذشته توجه کنیم.
زمان مهمترین عامل در شهرسازی است.
باید به گذشته توجه کرد که چه اتفاقی افتاده است و چه عواملی باعث افتادن این اتفاقات شده است.
تاریخ در شهرسازی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. کشوری که سابقه تاریخی دارد باید بیشتر به تاریخش اهمیت داد.
در هنگام دادن طرح و مقاله میتوان از تاریخ کمک گرفت.
مطالعات تاریخی معمولا بر حسب دوره های تاریخی است.
در تاریخ جهان معمولا جهت مطالعه روبه غرب است.
در ایران قبل و بعد از اسلام را داریم. از بعد از اسلام تا دوره قاجار را یک دوره میدانند(بعضی ها اول قاجار میگویند و بعضی ها آخر قاجار می گویند) که دوره اسلامی نام دارد.
از دوره قاجار را تا به امروز دوره معاصر می گویند.
قبل از مادها را دوره پیش از تاریخ می نامند.
ظهور مادها تا ظهور اسلام را دوران باستان میگویند.
کتاب تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران نوشته دکتر سلطان زاده توضیحات بازتر و عام تری نسبت به شهرسازی داده است.در مورد نحوه اداره شهر مفصل توضیح داده شده است.
دریای شمال و جنوب ایران در سیر تاریخی ایران تاثیر گذاشته اند.
کوههای زاگرس و البرز در شکل گیری شهر های ایران نقش بسیار زیادی داشته اند.
رود های مهم ایران >>> 1:ارس 2: کارون 3:سفید رود که شریانهای حیاتی اصلی ایرانند و در واقع اینها که زمینه های حیات را فراهم ساخته اند.
موقعیت جهانی ایران در خاورمیانه
خاور دور: شرق آسیا
خاور میانه: ایران و ...
خاور دور: اروپا
خاور میانه منابع اصلی انرژی در دنیا است که برای اروپائیان از اهمیت خاصی برخوردار است.
باختر: غرب
خاور: شرق
جریانات اقتصادی از چین شروع می شد و باید به اروپا می رسید. که راه خشکی آن از ایران می گذشت که راه ابریشم نام داشت. وقتی از مشهد وارد می شدند به دلیل وجود مشکلات در کوهها و جنگلها در شمال مجبور بودند مسیر خود را از جنوب ادامه دهند.
جغرافیا در شکل گیری و تاریخ بسیار اهمیت دارد.
دو تمدن که در 2 طرف( شرق و غرب) ایران بودند از اهمیت زیادی برخوردارند.
شرایط اسکان وابسته به شرایط اقلیم است(مانند آب. خاک)
اکثر شهرهای ایران در مرز بین دشت و کوه قرار گرفته اند.
معمولا در جاهایی که امکانات خوب مانند آب و خاک خوب بوده است از نظر جمعیت شهرهای میلیونی شده اند مانند: تبریز، اصفهان و در گذشته ری.
اینها عوامل اصلی پیدایش شهرها هستند.
کوه های زاگرس سه مسیر جدا میکرده: یک مسیر روبه بین النهرین، یک مسیر روبه اروپا و یک مسیر به سمت شوش (گاماسیاب).
دوره های تاریخی ایران:
1) ماقبل باستان
2) باستان
3) اسلامی
4) معاصر
1) ماقبل باستان : 7 الی 8 قرن قبل از میلاد بوده اند. این افراد در مکانهایی استقرار پیدا کردند که آب و خاک حاصلخیز وجود داشت. (در حاشیه رودخانه های اصلی ، بین کوهستانها و محورهای کوهستانی و کوهپایه ها). اکثر جمعیت ایران در کوهپایه ها استقرار داشتند و در همه جای ایران این آثار یافت می شود.
نخستین محل های استقرار تمدن ها در کنار آب و خاک حاصلخیز برای تامین نیازها و امرار معاش (کشاورزی و ...) بوده است. غارهایی در سراسر ایران وجود دارد که نشان از وجود انسان دارد مثل: خراسان، بلوچستان، شمال ایران، کرمانشاه ،گنج دره بین نهاوند و کنگاور دیده شده.
آثار حضور انسان در ایران به 120 هزار تا 150 هزار سال قبل بر می گردد. این آثار در اژنه، پارس، لرستان پیدا شده است.
تپه علی کش: در شمال خوزستان در کنار رود میمه آثار سکونت بدست آمده است.
دیوارهای آن زمان از خشت بوده است.
گنج دره: بین نهاوند و کنگاور (استان کرمانشاه). 5 قرن قبل از میلاد بوده است. اتاق ها در آنجا مستطیلی . سقف ها تیر چوبی و کاه گلی و بعضی اتاق ها 2 طبقه بوده است.
تپه زاغه : در 60 کیلومتری جنوب قزوین بوده. مصالح ساختمانی از گل بوده. سطح دیوارها از کاه گل پوشانده شده. سطح برخی دیوارها با رنگ های مختلف رنگ آمیزی شده. شکل ساختمانها مربع مستطیل و به شکل نامنظم بوده اند. کوچه ها به میدان های وسیع وصل شده اند. در تپه زاغه محل حیوانات جدا بوده است. صنایع هم در تپه زاغه وجود داشه است (سفال گری . کارگاه پارچه). در یکی از ساختمانها نقشهایی پیدا شده است این ساختمان محل اجتماعات و بسیار بزرگ بوده است. ویژگی های این شهر با تپه چپلویه در ترکیه شبیه است.
تپه سیلک: در جنوب غربی کاشان بوده است. دارای 2 تپه بوده است. آثار سکونت از هزاره ششم شروع شده و تا هزاره اول ادامه داشته است. در این شهر صنایع هم بوده است . خشت خام وجود داشته و سطح دیوارها با رنگ قرمز پوشانده شده. دارای کوره های سفال گری بوده است.
گورستان گری: آثار سکونت در این مکان پیدا شده است.
تپه حصار:در دامغان بوده. دارای 2 تپه بوده است. مربوط به 4 هزار سال قبل میلاد بوده. دارای حصار دفاعی ، برج و بارو و یک دروازه داشته است. دارای یک ساختمان بزرگ برای کارکرد مهم بوده است. از آثار بدست آمده به نظر می رسد سطح زندگی مردم خوب بوده است. . قبر هرکس در خانه خودش بوده است.
تل ابلیس: در کرمان بوده است. آثار سکونت در اواخر هزاره 5 قبل از میلاد پیدا شده. فعالیت مربوط به ذوب فلز در این مکان پیدا شده.
تپه یحیی: در 220 کیلومتری کرمان بوده است. از هزاره5 مسکونی بوده است.دیواره های ساختمانی بسیار بزرگ بوده است. مساحت ساختمانها بزرگ بوده است.
(مهم) گودین تپه: نزدیک کنگاور بوده است. آثار دوره های ماد در اینجا پیدا شده است. 5500 ق- م بوده . قلعه های بسیار بزرگی داشته که باروهای بزرگی داشته. از خشت خام درست میشده. باروهای کنار رودخانه گاماسیاب حدود 300 متر ارتفاع داشته است. سالن های بسیار بزرگ در خانه ها که دارای ستون های چوبی بوده وجود داشته است.به نظر میرسد که این مکان متعلق به یکی از پادشاهان ماد بوده است. یک موقعیت تجاری مهم داشته است.و دارای یک موقعیت استراتژی مهم بوده است.
تپه حسن لو: جنوب غربی ارومیه. دارای 3 ساختمان بزرگ بوده، استحکامات قوی داشته است ، حیاط سنگفرش داشته وکشاورزی هم داشته است.
چغا زنبیل: در خوزستان بوده. معبد بزرگ برای عبادت پادشاهان داشته است. مربوط به 1250 سال ق.م بوده است. این شهر تاریخ دقیق دارد. این شهر کارکرد مذهبی داشته است. شکل ساختمانهای بزرگ این شهر به شکل هرم (زیگورات) داشته و 5 طبقه بوده که طبقه 5 مربوط به خدایان بوده است در راه پله های این ساختمان آثار نوشته پیدا شده است ارتفاع این ساختمان 50 متر بوده است آرامگاههای زیادی در آنجا بوده است. برج و بارو داشته است. از آجرهای بزرگ و قیر طبیعی در این مکان استفاده شده است.سطح داخلی آرامگاه ها از گچ پوشیده شده است. سیستم تصفیه آب و کانال کشی هم داشته است. در معماری هم فعال بوده اند.
هفت تپه:در شوش بوده است. 1 الی 2 قرن تمدن ایلامی در اینجا بوده است. زاویه خانه ها 90 درجه بوده است. طول بعضی از دیوار ها به 100 متر میرسیده. دیواره ها تزئین شده بودهو از اشکال هندسی استفاده میشده است. در این شهر زیگورات وجود داشته. طراحی کل هفت تپه در یک زمان بوده است.
(مهم)شهر سوخته: در دشت سیستان بوده. مرکز اصلی زیست بوم بوده است. منابع غذایی زیادی داشته است. وسعتش از 15 هکتار به 150 هکتار رسیده است. 2500 تا500 نفر جمعیت داشته است. حدود 600 ق.م بوده است. فعالیتهای اقتصادی ، کشاورزی، صنعتی (کارگاه مهره های تزئینی ) داشته است.
شهر سوخته دارای 4 بخش اصلی بوده است:
الف) بخش مرکزی (20 هکتار)
ب) بخش مسکونی ( شرق شهر بوده)
ج) بخش صنعتی (شمال شهر بوده)
د)گورستان شهر (25 هکتار وسعت داشته است)
ه) بخش کشاورزی (پیرامون شهر)
این شهر خیابانهای باریک با عرض 5/2 متر داشته است.
شهر به شکل ارگانیک و بدون نقشه بوده است.
مصالح ساختمانی از خشت خام بوده است.
در این شهر معاملات اقتصادی بین منطقه ای وجود داشته است.
سنگ های قیمتی شهر سوخته به کرمان و فارس و شوش صادر می شده.
14) دشت خوزستان : دارای دو قسمت بوده است . 1:ابادان اهواز را شامل میشده که خاک شور داشته و به درد کشاورزی نمیخورده است. 2) بخش دیگر روبه دزفول بوده است و خاک بهتری داشته است اما وقتی به یمت شوش میرویم ان مکان محل زندگی انسانها بوده است.
15)شهر شوش : در خوزستان بوده است. مربوط به 4 هزار سال ق –م بوده است . با گودین تپه رابطه داشته است. و دارای رابطه تجاری با سیلک و شهر سوخته بوده است.
16)تل ملیان: در شیراز . 3 هزار سال ق – م . بخش مسکونی داشته است. دارای مراکز اداری . تجاری . بوده است . در بخش اداری بایگانی وجود داشته است.یک خط ارتباطی بوده بین شوش و شهر سوخته.
17) شهداد: در کرمان بوده است. دارای گورستان بوده. محله مسکونی و تجاری داشته است.
نکته : تاریخ مادها به 753 ق – م برمیگردد.
دو تمدن بزرگ در دو طرف ایران بوده است تمدن بین النهرین و تمدن آشوری.
تمدن اشوری همیشه به مناطق زاگرس که دارای منابع خوب بوده و متعلق به مادها بوده است دست اندازی میکرد.آشوریان شرح حمله های خود را به مادها گفته اند و ثبت کرده اند.و برخی از مورخان یونانی توضیحاتی داده اند.چون مادها با یونانیان درگیری زیادی داشته اند.
از قرن 7 ق – م تاریخ مادها به طور رسمی شروع شده است.آثار مادها در زاگرس – تپه سیلک- گیلان – نهاوند – دامغان وحصار آثار مادها دیده شده است.
دیاکو اولین پادشاه مادها بوده است 745 تا 778 ق – م حکومت تشکیل داده است(مادها به این نتیجه رسیدند که برای پیروزی در برابر آشوریان باید متحد شوند دیاکو را بعنوان پادشاه انتخاب کردند و پایتخت خودشان را هگمتانه قرار دادند. که این مرکز محل تجمع و گردهمایی قبایل مادها بوده است.(هگمتانه یعنی تجمع).
دیاکو دارای قدرت زیادی شد و در اواخر دولت ماد دولت آشور را در فرایند 200 تا 300 ساله از بین بردند و بعد از ان کوروش می اید و بین النهرین را میگیرد.
اشوریان بیشتر از قلعه ها و دژهای مادها گفته اند که این قلعه ها و دژها محل استقرار عناصر نظامی بوده است. دژها و قلعه های مادها از پیش تعیین شده بوده اند. و برج و باروها متحد المرکز بوده اند.
در مادها قلعه هایی وجود داشته به رنگهای مختلف که در هسته مرکزی آن پادشاه قرار داشته است. این قلع ها در کنار رودخانه ها بوده اند.که به وسیله خندق دورش حفاظت میشده از سنگ و اجر ساخته شده بودند این مکانها مسکونی نبوده اند و محل مسکونی در خارج ان بوده است.
شهر در ان زمان یعنی : مجموعه ای از برج و باروها و روستاهای اطراف آن.
ده دژها و یا مراکز استقرار از اهمیت زیادی در دوره ماده ها برخوردار بوده اند.
هردود گفته است: در مادخا کاخ بلند مخصوص پادشاهان و خزانه داری بوده است که معمولا اخرین کاخ از میان 7 کاخ بوده که این کاخ ها در هگمتانه بوده است.
شهرهای مادها:
1)کیش سیم : دارای حصار – استحکامات – برج و بارو بوده است.
2)حار حار یا خار خار:دارای چندین دروازه بوده و یک دروازه اصلی زیبا داشته و یک بنای بزرگ در آن شهر وجود داشته است.
ده دژ چیست؟ محل استقرار فرماندهان بوده و با مناطق مسکونی که مادهادر انها ساکن بوده اند متفاوت بوده است . چون محل استقرار فرماندهان بوده است.
مادها کم کم ضعیف شدند و کوروش حکومت را بدست گرفت( کوروش نیز از مادها بوده است)کوروش ایران را یکپارچه میکند و یک قسمت ایران تا مصر میرود و یک قسمت ایران تا اسیای مرکزی میرود.
559 ق – م پادشاهی کوروش آغاز شد. و توسعه شهری آغاز شد هگمتانه در زمان کوروش هم مد نظر بوذه است.
تخت جمشبد در زمان داریوش سخته شده است و الهاماتی از معماری یونانی در ساختش گرفته شده است.
در دوره هخامنشیان توسعه راهها انجام گرفت و موجب شد که شهرها توسعه پیدا کنند و مراکز اصلی بهم وصل شوند و در ارتباط باشند.
بین هخامنشیان و یونانیان همیشه جنگ بوده است.
در آن زمان پیک ها راه شوش تا سارک را به دلیل راههای خوب و امکانات کافی بین 10 الی 15 روز طی میکردند.راههای فرعی هم وجود داشته است.(مانند گنجنامه).
آخرین پایگاه دفاعی در برابر هجوم دشمنان منطقه هگمتانه بوده است.
در ابتدا راهها نقش نظامی داشته اند اما بعدها نقش اقتصادی پیدا میکنند.
شریان اصلی جاده ابریشم از دوران اسکندریه بوده است.
در دوره هخامنشیان مراکز اصلی شهری مرکز حکومت بوده که می خواسته اند قدرتشان را نشان دهند.و فرمانهای پادشاه از این شهرها به جاهای دیگر فرستاده میشده است به همین خاطر با عزمت ساخته میشدند.که به این شهرها شهر فرمان میگفتند که از لحاظ کالبدی جایی بوده که قدرت حاکم را نشان میداده است.
اوج حکومت هخامنشیان مربوط به دوره داریوش بوده است.
در تخت جمشید اثار یونانی دیده میشود اما در پاسارگاردبیشتر اثار ایرانی دیده مییشود و از لحاظ هنری پاسارگارد به دلیل ایرانی بودنش مهمتر است.
وجود کاخ ها و آرامگاهای مهم در پاسارگارد پر اهمیت است. کاخ کوروش از لحاظ دیواره ها و ستون ها شباهت زیادی به چغا زنبیل دارد .
باغ های ایرانی در این دوران اغاز شده است که دارای سیستم ابیاری بوده است و در پاسارگارد دیده میشود.
اثار هنری در پاسارگارد دیده میشود.
تخت جمشید بر روی یک تپه ساخته شده است و نقش مذهبی و ائینی داشته است و بسیار دقیق ساخته شده است و تمام سازه ها از سنگ بوده است که در زمان اسکندر از بین میرود.
در شهر شوش هم آثار هخامنشیان دیده شده است.
اسکندر در سال 480 ق.م از غرب به ایران حمله کرد (در زمان حکومت خشایار شاه) و بعد از شکست دادن لشکر خشایار شاه تا تا مرزهای هندوستان پیش رفت (آسیای میانه).
اسکندر سیاست مدار و شخصیتی متفکر بود و از شاگردان ممتاز ارسطو بوده و صاحب تفکر در مکتب ارسطو بود.
شروع شکست از سال 480 ق.م آغاز شد و تا سال 331 ق.م ادامه داشت. اسکندر پس از تصرف شهر پارس را به عنوان پایتخت برگزید و با ایجاد تفرقه در میان ایرانیان خواهان از بین بردن فرهنگ ایرانی و جایگزین کردن فرهنگ یونانی در حوزۀ تصرفات خود بود. او با توسعۀ شهرها و احداث شهرهای جدید فرهنگ یونان را گسترش داد. شهرهایی که در مقابل اسکندر مقاومت می کردند به دستور خود اسکندر از بین می رفتند زیرا او می خواست که جریان مقاومتی در برابرش برپا نشود. نمونۀ این شهرها می توان به تبس اشاره کرد.
تخت جمشید هیچ مقاومتی در برابر اسکندر نکرد ولی چون عامل انتقال فرهنگ ایرانی بود از بین رفت.
از دیگر اقدامات او در جهت گسترش فرهنگ یونان ایجاد پیوند خویشاوندی میان ایرانیان و یونانیان به منظور نفوذ فرهنگ یونانیان در ایران بود. اسکندر برای جلب توجه بزرگان مذهبی و حاکمان مصر به پیش آنان رفته و در حضور آنان به خواندن نماز و عبادت می پرداخت. در این زمان کلنی نشین ها (مهاجرانی که از یونان به سمت ایران روانه شدند) وارد ایران شدند.
سیاست اسکندر موجب رشد و توسعۀ شهرها در این دوره در ایران شد و بیش از 70 شهر در ایران ایجاد کرد.
پس از اسکندر سلوکیان به روی کار آمدند که در اداره حکومت سیاست های اسکندر را پیش گرفتند و همانند او به توسعۀ شهرها و ایجاد شهرهای جدید در داخل قلمرو و هم در مرزهای امپراطوری ادامه دادند. آنان شهرهایی مانند شوش وهگمتانه را احیا کردند ودر بلخ، اراک (شهر نسا)، نهاوند، خلیج فارس و دیگر مناطق شهرهایی را ایجاد کردند. سلوکیان با ساکن کردن یونانیان در شهرهای ایران موجب یونانی کردن شهرهای ایرانی شدند.
در این زمان شهرها به صورت دولت شهر و خود فرمان بودند.
چهار گروه از شهرها در این دوره شکل گرفتند: 1- شهرهای جدید 2- شهرهای قدیم که دارای اهمیت نظامی بودند 3- روستاهایی که به شهر تبدیل شدند 4- کلونی هایی که افراد نظامی یونانی در آن ساکن بودند.
در ایجاد سکونت گاهها و کنترل امپراطوری دسترسی نقش مهمی را ایفا می کند. راههای دسترسی به تدریج و در اثر رشد تجارت به راههای تجاری تبدیل شدند.
در این دوره شهرهای شوش، کنگاور، فسا برای سکونت یونانیان مورد توجه قرار گرفت. یونانیان متمرکز بر روی یونانی کردن شهرها بودند و توجه کمتری به روستاها می کردند.
سلوکیان چون نتوانستند اکثریت جمعیت را تحت تاًثیر قرار دهند به تدریج در اجرای این سیاست شکست خوردند.
آثار سلوکیان در شهر نسا بیشتر از شهرهای دیگر دیده می شود.
این شهر شامل: 1- قلعه بر روی قسمت بلند شهر که دارای حصار و دروازه بوده و بخش خارج از قلعه که حصار دیگری داشته و دارای سربازخانه و... بوده است. 2- قسمت مسکونی که با حصاری قطور و برج های بلند محصور شده و نزدیک به 12 دروازه داشته که محل خانه های بزرگان شهر مانند بازرگانان و... بوده است. 3- قسمت سوم شامل بخش کشاورزی بوده و دارای حصاری به طول 7 کیلومتر بوده و از خشت و گل ساخته شده است.
سلوکیان 80 سال حکومت کردند و پس از آنان اشکانیان (پارتیان) به روی کار آمدند. پارتیان نیز 600 سال حکومت کردند.
شهر ری به دلیل دارا بودن موقعیت دسترسی خاص به عنوان یکی از پایتخت های اشکانیان انتخاب شد و لغب (ارشکیه) را برای این شهر برگزیدند.
از این سلسله آثار زیادی بجا نمانده است و در میان شهرها، شهر نسا دارای بیشترین آثار از این دوره می باشد که در حوالی عشق آباد قرار دارد.
در این زمان شکل شهرها دایره ای بوده و بافت شهر ارگانیک بوده.
عناصر شهرهای دورۀ اشکانیان: 1- بخش مسکونی و متحدالمرکز 2- برج و بارو و در کنار آن خندق 3- دروازه که محل تبادل کالاهای تجار بوده و بعد بازار شکل گرفت.
از شهرهای مهم دورۀ اشکانیان می توان صد دروازه، فیروزآباد، تیسفون و نسا را می توان نام برد.
در دورۀ اشکانیان هنر از جایگاه خاصی برخوردار بود. تزئینات گچبری وکاشی کاری که در دوره های بعد وجود داشت مربوط به دورۀ اشکانیان بود.
فئودالیسم در زمان اشکانیان شروع شد و در دوران ساسانیان مورد قبول مردم واقع شد. فئودالیسم و دین(که وابسته به دولت بودند) با هم ترکیب شده وجامعۀ طبقاتی را شکل دادند.
از ویژگی های دوران اشکانیان می توان به: رونق تجارت، امنیت بالا، رونق شهرها، رونق راه های تجاری (به علت امنیت راه ها) اشاره نمود.
نقش دولت در شهرها بسیار زیاد بود و شهرهایی که در این دوره بوجود می آمد شهر شاهی نام داشت چون هر پادشاهی که به روی کار می آمد شهری برای خود احداث می کرد.
جامعه در این دوران به چهار گروه تقسیم می شد: 1- رهبر (پادشاه، روحانیان و ...) که طبقۀ اول جامعه بودند که به آنها اسلوان می گفتند. 2- جنگاوران که به آنان آرتشیان می گفتند. 3- دبیران که با علم و کتاب سرو کار داشتند. 4- روستائیان، برزگران، تجار و ... در طبقۀ پایین جامعه بودند که به آنان واستالوشان می گفتند.
هر کدام از طبقات جامعه یک آتشکدۀ مستقل داشتند.
شینه در آذربایجان نمونه ای از این آتشکده هاست که مخصوص پادشاهان و جنگاوران بوده.
آثار بجا مانده از این دوران مانند عمارت ناصر خسرو، طاق کسری و طاق بستان نشان دهندۀ پیشرفت هنر در این دوره بوده است.
اردشیر و شاهپور دو پادشاه بودند که شهرهای زیادی ساخته اند و به خود نسبت داده اند مانند: فیروز آباد که توسط اردشیر و نیشابور که توسط شاهپور بنا گردید.
شهر مدائن و تیسفون در این دوره پایتخت بودند. شهر قباد در شمال بهبهان از شهرهای مهم این دوره بود.
شهر مدائن دارای 7 شهر بوده که تیسفون یکی از این شهرهاست. رومگان، سلوکیه یا وه اردشیر، زنیزان، ولشاباز از شهرهای اصلی مدائن بودند.
با گسترش شهرها فعالیت اقتصادی و سیاسی بیشتر شد و شهرها مراکز قدرت و ثروت شدند. (شهر شاهی)
روند انقلاب شاهی تا انقلاب مشروطه (تشکیل مجلس شورای ملی) ادامه داشت و پادشاه تصمیم می گرفت.
سه بخش اصلی شهرهای دورۀ باستان : 1- قلعه دژ 2- شارستان 3- حومه.
عناصر کالبدی شهر: 1- حصار (برج و بارو) 2- دروازه 3- بخش های مسکونی (در شارستان) 4- بازار (از دروازۀ ورودی شهر آغاز می شد و تا دروازۀ خروجی ادامه داشت که از دورۀ ساسانیان شکل کاربری به خود گرفت).
مکان های مذهبی و معابد معمولا در کنار کاخ ها بودند.
شکست ساسانیان از لشکر مسلمانان از مدائن شروع شد وتا نهاوند ادامه پیدا کرد و پس از مقاومت زیاد لشکر ایران شکست خورد. پس از این پیروزی عناصر شهر به جز بازار تغییر نکرد.
بازار به علت آزادیهایی که اسلام به تجارت بخشید تغییرات کوچکی کرد و روبه بهبودی رفت.تجار اسلامی با رفتن به کشورهای دیگر مردم را متوجه دین اسلام میکردند.
هدف از احداث شهر در این دوران:
1-محل استقرار پادشاه 2-خاستگاه مذهبی مثل کربلا
در این دوره برخی شهر ها نقش قبلی خود را از دست دادند و برخی دیگر مهمتر شدند. شهر های ری و اصفهان باز سازی شدند.
در قرن چهارم شهر های بزرگ ایران که در مسیر تجارت قرار داشتند عبارتند از:نیشابور،ری،اصفهان،شیراز
شهر هایی که نقش بازرگانی داشتند:1-طوس 2-بابل 3-هرات 4-همدان
شهر هایی که اعراب پایه گذاری کردند: قاهره،کوفه،بغداد(مرکز خلافت در اول حکومت)،سامرا
شهر: چه در دوره اسلامی و چه در دوره باستانی شهر پایگاه نظامی و سپهبدی بوده است.شهر بر گرفته از واژه خشث به معنای قلمرو پادشاهی است. در ایران شهر محل و مقر پادشاه و مرکز قدرت سیاسی است.
اصطلاحاتی که برای شهرها استفاده میکردند:1-قصبه2-مدینه3-مصر
مصر:مصر سکونتگاهی است که امیری در راس آن باشد و روستاهای اطراف را نظارت کند.
معادل واژه های استان(ولایت)،شهرستان(کوره)،بخش(رستاق)،دهستان(طسوج)،روستا و شهر(قریه).
قصبه:پایتخت ولایت بوده.در دوره های بعد به مرکز هرکدام از این تقسیمات ولایت میگفتند.
مدینه:جایی است که مرکزاجرای عدالت میباشد که جدایی از بخش اداری بخش مذهبی با اهمیتی هم دارد.
به دلیل اینکه قضاوت در اختیار مقامات مذهبی بود هر کجا مستقر بودند آنجا را مدینه می نامیدند.
در اوایل دوره اسلامی در هرجا مسجد آدینه یا مسجد جامع میساختند به آنجا شهر میگفتند.در این دوره مسجد جزءعناصر کالبدی شهر خوانده شد.
بندر سیراف از شهرهای اوایل دوره اسلامی است که یکی از پر جوش و فروش ترین بنادر جهان بود. بندر سیراف ایستگاه کشتی های چین و مرکز تبادل تجارت چین و مسلمانان بود (این بندر در پایین بوشهر قرار داشت) و از لحاظ اهمیت با شیراز برابری می کرد. مصالح ساختمانی آنجا چوب بوده که از هندوستان و زنگبار (آفریقای جنوبی) وارد می شد و راهی سنگفرش بین سیراف و فیروز آباد وجود داشته که دارای اهمیت تجاری بوده است.
نخستین بنایی که در دورۀ اسلامی در شهرها ساخته شد مسجد بود و در کنار آن دار الخلافه قرار داشت. اساس شکل گیری محلات شهرهای اسلامی قومی، قبیله ای بود. جایی محلات از هم بر اساس مذهب، زبان و گویش بود.
ویژگی های شهر بغداد: باروی مستحکم داشت و کاخ و مسجد در این شهر بنا شد و هر محله بازار، مسجد و حمام کوچکی داشت که مسجد و بازار در کنار هم قرار داشتند.
نیشابور تا قبل از حملۀ مغول به عنوان یک پایتخت در نواحی شرق مطرح و به دار العلم معروف بود که از سه بخش کهن دژ، شهر اصلی (شارستان)، دبض(محل قرار گیری مسجد جامع و بازار) تشکیل می شد. دبض دارای دروازه بود و ورودی جدا داشت. هر صنف در راستۀ خود قرار داشت و هرکالا در راستۀ خود عرضه می شد.
جولانگاه که در قسمت متوسط شهر قرار داشت و دارای 300 کوچه بود.
اصفهان در قرن چهارم صادر کنندۀ منسوجات ابریشمی و میوه جات بود و همچنین از همدان آبادتر و بزرگتر بود که ازدیاد کاروانسراها در این شهر نشان دهندۀ اقتصاد فعال آن بود.
حملۀ مغول که در قرن هفتم اتفاق افتاد باعث تخریب شهرها شد(مانند هرات) به صورتی که آنها ابتدا به روستاها حمله می کردند و با اسیر کردن تعدادی از ساکنین آنها کارهای خود را انجام می دادند.
صفویان (پایتخت: اصفهان)
اقدامات شاه عباس اول: کاهش مالیات و عوارض، رواج دادن پول رایج (عباسی) برای تسهیل داد و ستد، افزایش امنیت راه ها توسط راهداری، احداث کاروانسراهای بین شهری برای سهولت در سفر و تجارت، ارائۀ امتیازات به تجار خارجی.
در دورۀ صفویان هنر، فلسفه، توسعه و آبادانی شهرها در اوج خود بوده است. در این دوره شهرهای جدیدی پایه گذاری شدند. از لحاظ کالبدی بیشترین تحول در اصفهان رخ داد.
شاه عباس در ابتدا تهران را به عنوان پایتخت انتخاب نمود ولی بعد منصرف شد و اصفهان را انتخاب کرد.
ویژگی های کالبدی شهر اصفهان: مهمترین فضای ساخته شده در اصفهان میدان نقش جهان است که بر روی بافت قدیمی دورۀ اسلامی طراحی و ساخته شده و اصول طراحی فضای شهری در آن کاملا رعایت شده است (از لحاظ کاربری ها وجهت گیری بناها). مسجد جامع شهر، مرکز دولت، بازار از عناصر و حوزه های اصلی کارکرد شهر هستند که در میدان نقش جهان وجود داشتند. احداث پل ها نیز از گام های بعدی هنر و کاربرد آن در شهر است. طراحی چهار باغ نیز از هنرهای بکار برده شده در این دوره می باشد.
شاه عباس در جهت توسعۀ شهر اصفهان دو محله به نام های عباس آباد و فرح آباد را احداث کرد (جمعیت در دورۀ صفویه 600000 نفر بود).
بعد از اصفهان، تبریز به دلیل مرکز تجارت کالا به ترکیه به عنوان شهر دوم مطرح بود.
شهر شیراز در زمان صفویه (دوران شاه عباس اول) مورد توجه قرار گرفت. مرکزاصلی شهر فارس بود . در شیراز علاوه بر برج و بارو چهار باغ، مدرسه، کاخ نیز بنا شده بود.
حملۀ افغان ها به ایران موجب سرنگونی دوران باشکوه صفویه شد. در زمان این حمله شهر شیراز آسیب زیادی را متحمل شد.
کریمخان زند در ابتدا تهران را به عنوان پایتخت برگزید ولی منصرف شد و به شیراز رفت. از اقدامات او می توان به: احداث برج و باروی 8 ضلعی (الگو برداری از پاریس)، سنگفرش کردن بازار، طراحی جوی آب در وسط بازار.
در زمان حملۀ افغان ها علاوه بر جنگ بیماری های واگیردار (وبا، طاعون) باعث مرگ عدۀ زیادی از مردم شد. حدس می زنند به علت این بیماری ها، جمعیت نسبت به دورۀ صفویه هم کمتر شده بود.
vayaha
سلام به بچه های گل شهرسازی.
جزوه مختصری که براتون تو این تاپیک گذاشتم مربوط به درس تاریخ ایرانه که دکتر رحیمیون (مدیر گروه شهرسازی دانشگاه ازاد همدان) تو ترم تابستون در 5 جلسه و به طور خیلی خیلی خلاصه و بسیار ساده گفتن. البته باید بگم که این جزوه مطالبیه که استاد سر کلاس میگفتن و من مینوشتم و خود استاد اصلا چیزی به عنوان جزوه یا کتاب به ما معرفی نکردن.البته میدونم خیلی جزوه ناقصیه ولی امیدوارم که واستون مفید باشه.
به خاطر پراکندگی مطالب و غلط املایی در تایپ هم پیشاپیش معذرت میخوام.
نام درس:تاریخ ایران
نام استاد: دکتر رحیمیون
گردآورنده:امیر مهدی
مطالعه تاریخ:
تاریخ در حال حاضر در حال تکرار شدن است. انسان از تجربه گذشته درس میگیرد و اشتباهاتشان را تکرار نمی کند و آینده را می سازد. آن چیزی که ما در حال حاضر داریم محصول کار گذشتگان است و کارهایی که ما می کنیم در واقع برای آیندگان است. گذشته را نمی توان کاملا کنار گذاشت اگر بخواهیم گذشته را کنار بگذاریم به مشکل بر میخوریم. اکثر مردم ایران به گذشته کاری ندارند. اما باید به گذشته احترام گذاشت که معمولا ما انسانها این کار را نمی کنیم و گرفتار هزاران مشکل شده ایم و راه حل اینست که به گذشته توجه کنیم.
زمان مهمترین عامل در شهرسازی است.
باید به گذشته توجه کرد که چه اتفاقی افتاده است و چه عواملی باعث افتادن این اتفاقات شده است.
تاریخ در شهرسازی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. کشوری که سابقه تاریخی دارد باید بیشتر به تاریخش اهمیت داد.
در هنگام دادن طرح و مقاله میتوان از تاریخ کمک گرفت.
مطالعات تاریخی معمولا بر حسب دوره های تاریخی است.
در تاریخ جهان معمولا جهت مطالعه روبه غرب است.
در ایران قبل و بعد از اسلام را داریم. از بعد از اسلام تا دوره قاجار را یک دوره میدانند(بعضی ها اول قاجار میگویند و بعضی ها آخر قاجار می گویند) که دوره اسلامی نام دارد.
از دوره قاجار را تا به امروز دوره معاصر می گویند.
قبل از مادها را دوره پیش از تاریخ می نامند.
ظهور مادها تا ظهور اسلام را دوران باستان میگویند.
کتاب تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران نوشته دکتر سلطان زاده توضیحات بازتر و عام تری نسبت به شهرسازی داده است.در مورد نحوه اداره شهر مفصل توضیح داده شده است.
دریای شمال و جنوب ایران در سیر تاریخی ایران تاثیر گذاشته اند.
کوههای زاگرس و البرز در شکل گیری شهر های ایران نقش بسیار زیادی داشته اند.
رود های مهم ایران >>> 1:ارس 2: کارون 3:سفید رود که شریانهای حیاتی اصلی ایرانند و در واقع اینها که زمینه های حیات را فراهم ساخته اند.
موقعیت جهانی ایران در خاورمیانه
خاور دور: شرق آسیا
خاور میانه: ایران و ...
خاور دور: اروپا
خاور میانه منابع اصلی انرژی در دنیا است که برای اروپائیان از اهمیت خاصی برخوردار است.
باختر: غرب
خاور: شرق
جریانات اقتصادی از چین شروع می شد و باید به اروپا می رسید. که راه خشکی آن از ایران می گذشت که راه ابریشم نام داشت. وقتی از مشهد وارد می شدند به دلیل وجود مشکلات در کوهها و جنگلها در شمال مجبور بودند مسیر خود را از جنوب ادامه دهند.
جغرافیا در شکل گیری و تاریخ بسیار اهمیت دارد.
دو تمدن که در 2 طرف( شرق و غرب) ایران بودند از اهمیت زیادی برخوردارند.
شرایط اسکان وابسته به شرایط اقلیم است(مانند آب. خاک)
اکثر شهرهای ایران در مرز بین دشت و کوه قرار گرفته اند.
معمولا در جاهایی که امکانات خوب مانند آب و خاک خوب بوده است از نظر جمعیت شهرهای میلیونی شده اند مانند: تبریز، اصفهان و در گذشته ری.
اینها عوامل اصلی پیدایش شهرها هستند.
کوه های زاگرس سه مسیر جدا میکرده: یک مسیر روبه بین النهرین، یک مسیر روبه اروپا و یک مسیر به سمت شوش (گاماسیاب).
دوره های تاریخی ایران:
1) ماقبل باستان
2) باستان
3) اسلامی
4) معاصر
1) ماقبل باستان : 7 الی 8 قرن قبل از میلاد بوده اند. این افراد در مکانهایی استقرار پیدا کردند که آب و خاک حاصلخیز وجود داشت. (در حاشیه رودخانه های اصلی ، بین کوهستانها و محورهای کوهستانی و کوهپایه ها). اکثر جمعیت ایران در کوهپایه ها استقرار داشتند و در همه جای ایران این آثار یافت می شود.
نخستین محل های استقرار تمدن ها در کنار آب و خاک حاصلخیز برای تامین نیازها و امرار معاش (کشاورزی و ...) بوده است. غارهایی در سراسر ایران وجود دارد که نشان از وجود انسان دارد مثل: خراسان، بلوچستان، شمال ایران، کرمانشاه ،گنج دره بین نهاوند و کنگاور دیده شده.
آثار حضور انسان در ایران به 120 هزار تا 150 هزار سال قبل بر می گردد. این آثار در اژنه، پارس، لرستان پیدا شده است.
تپه علی کش: در شمال خوزستان در کنار رود میمه آثار سکونت بدست آمده است.
دیوارهای آن زمان از خشت بوده است.
گنج دره: بین نهاوند و کنگاور (استان کرمانشاه). 5 قرن قبل از میلاد بوده است. اتاق ها در آنجا مستطیلی . سقف ها تیر چوبی و کاه گلی و بعضی اتاق ها 2 طبقه بوده است.
تپه زاغه : در 60 کیلومتری جنوب قزوین بوده. مصالح ساختمانی از گل بوده. سطح دیوارها از کاه گل پوشانده شده. سطح برخی دیوارها با رنگ های مختلف رنگ آمیزی شده. شکل ساختمانها مربع مستطیل و به شکل نامنظم بوده اند. کوچه ها به میدان های وسیع وصل شده اند. در تپه زاغه محل حیوانات جدا بوده است. صنایع هم در تپه زاغه وجود داشه است (سفال گری . کارگاه پارچه). در یکی از ساختمانها نقشهایی پیدا شده است این ساختمان محل اجتماعات و بسیار بزرگ بوده است. ویژگی های این شهر با تپه چپلویه در ترکیه شبیه است.
تپه سیلک: در جنوب غربی کاشان بوده است. دارای 2 تپه بوده است. آثار سکونت از هزاره ششم شروع شده و تا هزاره اول ادامه داشته است. در این شهر صنایع هم بوده است . خشت خام وجود داشته و سطح دیوارها با رنگ قرمز پوشانده شده. دارای کوره های سفال گری بوده است.
گورستان گری: آثار سکونت در این مکان پیدا شده است.
تپه حصار:در دامغان بوده. دارای 2 تپه بوده است. مربوط به 4 هزار سال قبل میلاد بوده. دارای حصار دفاعی ، برج و بارو و یک دروازه داشته است. دارای یک ساختمان بزرگ برای کارکرد مهم بوده است. از آثار بدست آمده به نظر می رسد سطح زندگی مردم خوب بوده است. . قبر هرکس در خانه خودش بوده است.
تل ابلیس: در کرمان بوده است. آثار سکونت در اواخر هزاره 5 قبل از میلاد پیدا شده. فعالیت مربوط به ذوب فلز در این مکان پیدا شده.
تپه یحیی: در 220 کیلومتری کرمان بوده است. از هزاره5 مسکونی بوده است.دیواره های ساختمانی بسیار بزرگ بوده است. مساحت ساختمانها بزرگ بوده است.
(مهم) گودین تپه: نزدیک کنگاور بوده است. آثار دوره های ماد در اینجا پیدا شده است. 5500 ق- م بوده . قلعه های بسیار بزرگی داشته که باروهای بزرگی داشته. از خشت خام درست میشده. باروهای کنار رودخانه گاماسیاب حدود 300 متر ارتفاع داشته است. سالن های بسیار بزرگ در خانه ها که دارای ستون های چوبی بوده وجود داشته است.به نظر میرسد که این مکان متعلق به یکی از پادشاهان ماد بوده است. یک موقعیت تجاری مهم داشته است.و دارای یک موقعیت استراتژی مهم بوده است.
تپه حسن لو: جنوب غربی ارومیه. دارای 3 ساختمان بزرگ بوده، استحکامات قوی داشته است ، حیاط سنگفرش داشته وکشاورزی هم داشته است.
چغا زنبیل: در خوزستان بوده. معبد بزرگ برای عبادت پادشاهان داشته است. مربوط به 1250 سال ق.م بوده است. این شهر تاریخ دقیق دارد. این شهر کارکرد مذهبی داشته است. شکل ساختمانهای بزرگ این شهر به شکل هرم (زیگورات) داشته و 5 طبقه بوده که طبقه 5 مربوط به خدایان بوده است در راه پله های این ساختمان آثار نوشته پیدا شده است ارتفاع این ساختمان 50 متر بوده است آرامگاههای زیادی در آنجا بوده است. برج و بارو داشته است. از آجرهای بزرگ و قیر طبیعی در این مکان استفاده شده است.سطح داخلی آرامگاه ها از گچ پوشیده شده است. سیستم تصفیه آب و کانال کشی هم داشته است. در معماری هم فعال بوده اند.
هفت تپه:در شوش بوده است. 1 الی 2 قرن تمدن ایلامی در اینجا بوده است. زاویه خانه ها 90 درجه بوده است. طول بعضی از دیوار ها به 100 متر میرسیده. دیواره ها تزئین شده بودهو از اشکال هندسی استفاده میشده است. در این شهر زیگورات وجود داشته. طراحی کل هفت تپه در یک زمان بوده است.
(مهم)شهر سوخته: در دشت سیستان بوده. مرکز اصلی زیست بوم بوده است. منابع غذایی زیادی داشته است. وسعتش از 15 هکتار به 150 هکتار رسیده است. 2500 تا500 نفر جمعیت داشته است. حدود 600 ق.م بوده است. فعالیتهای اقتصادی ، کشاورزی، صنعتی (کارگاه مهره های تزئینی ) داشته است.
شهر سوخته دارای 4 بخش اصلی بوده است:
الف) بخش مرکزی (20 هکتار)
ب) بخش مسکونی ( شرق شهر بوده)
ج) بخش صنعتی (شمال شهر بوده)
د)گورستان شهر (25 هکتار وسعت داشته است)
ه) بخش کشاورزی (پیرامون شهر)
این شهر خیابانهای باریک با عرض 5/2 متر داشته است.
شهر به شکل ارگانیک و بدون نقشه بوده است.
مصالح ساختمانی از خشت خام بوده است.
در این شهر معاملات اقتصادی بین منطقه ای وجود داشته است.
سنگ های قیمتی شهر سوخته به کرمان و فارس و شوش صادر می شده.
14) دشت خوزستان : دارای دو قسمت بوده است . 1:ابادان اهواز را شامل میشده که خاک شور داشته و به درد کشاورزی نمیخورده است. 2) بخش دیگر روبه دزفول بوده است و خاک بهتری داشته است اما وقتی به یمت شوش میرویم ان مکان محل زندگی انسانها بوده است.
15)شهر شوش : در خوزستان بوده است. مربوط به 4 هزار سال ق –م بوده است . با گودین تپه رابطه داشته است. و دارای رابطه تجاری با سیلک و شهر سوخته بوده است.
16)تل ملیان: در شیراز . 3 هزار سال ق – م . بخش مسکونی داشته است. دارای مراکز اداری . تجاری . بوده است . در بخش اداری بایگانی وجود داشته است.یک خط ارتباطی بوده بین شوش و شهر سوخته.
17) شهداد: در کرمان بوده است. دارای گورستان بوده. محله مسکونی و تجاری داشته است.
نکته : تاریخ مادها به 753 ق – م برمیگردد.
دو تمدن بزرگ در دو طرف ایران بوده است تمدن بین النهرین و تمدن آشوری.
تمدن اشوری همیشه به مناطق زاگرس که دارای منابع خوب بوده و متعلق به مادها بوده است دست اندازی میکرد.آشوریان شرح حمله های خود را به مادها گفته اند و ثبت کرده اند.و برخی از مورخان یونانی توضیحاتی داده اند.چون مادها با یونانیان درگیری زیادی داشته اند.
از قرن 7 ق – م تاریخ مادها به طور رسمی شروع شده است.آثار مادها در زاگرس – تپه سیلک- گیلان – نهاوند – دامغان وحصار آثار مادها دیده شده است.
دیاکو اولین پادشاه مادها بوده است 745 تا 778 ق – م حکومت تشکیل داده است(مادها به این نتیجه رسیدند که برای پیروزی در برابر آشوریان باید متحد شوند دیاکو را بعنوان پادشاه انتخاب کردند و پایتخت خودشان را هگمتانه قرار دادند. که این مرکز محل تجمع و گردهمایی قبایل مادها بوده است.(هگمتانه یعنی تجمع).
دیاکو دارای قدرت زیادی شد و در اواخر دولت ماد دولت آشور را در فرایند 200 تا 300 ساله از بین بردند و بعد از ان کوروش می اید و بین النهرین را میگیرد.
اشوریان بیشتر از قلعه ها و دژهای مادها گفته اند که این قلعه ها و دژها محل استقرار عناصر نظامی بوده است. دژها و قلعه های مادها از پیش تعیین شده بوده اند. و برج و باروها متحد المرکز بوده اند.
در مادها قلعه هایی وجود داشته به رنگهای مختلف که در هسته مرکزی آن پادشاه قرار داشته است. این قلع ها در کنار رودخانه ها بوده اند.که به وسیله خندق دورش حفاظت میشده از سنگ و اجر ساخته شده بودند این مکانها مسکونی نبوده اند و محل مسکونی در خارج ان بوده است.
شهر در ان زمان یعنی : مجموعه ای از برج و باروها و روستاهای اطراف آن.
ده دژها و یا مراکز استقرار از اهمیت زیادی در دوره ماده ها برخوردار بوده اند.
هردود گفته است: در مادخا کاخ بلند مخصوص پادشاهان و خزانه داری بوده است که معمولا اخرین کاخ از میان 7 کاخ بوده که این کاخ ها در هگمتانه بوده است.
شهرهای مادها:
1)کیش سیم : دارای حصار – استحکامات – برج و بارو بوده است.
2)حار حار یا خار خار:دارای چندین دروازه بوده و یک دروازه اصلی زیبا داشته و یک بنای بزرگ در آن شهر وجود داشته است.
ده دژ چیست؟ محل استقرار فرماندهان بوده و با مناطق مسکونی که مادهادر انها ساکن بوده اند متفاوت بوده است . چون محل استقرار فرماندهان بوده است.
مادها کم کم ضعیف شدند و کوروش حکومت را بدست گرفت( کوروش نیز از مادها بوده است)کوروش ایران را یکپارچه میکند و یک قسمت ایران تا مصر میرود و یک قسمت ایران تا اسیای مرکزی میرود.
559 ق – م پادشاهی کوروش آغاز شد. و توسعه شهری آغاز شد هگمتانه در زمان کوروش هم مد نظر بوذه است.
تخت جمشبد در زمان داریوش سخته شده است و الهاماتی از معماری یونانی در ساختش گرفته شده است.
در دوره هخامنشیان توسعه راهها انجام گرفت و موجب شد که شهرها توسعه پیدا کنند و مراکز اصلی بهم وصل شوند و در ارتباط باشند.
بین هخامنشیان و یونانیان همیشه جنگ بوده است.
در آن زمان پیک ها راه شوش تا سارک را به دلیل راههای خوب و امکانات کافی بین 10 الی 15 روز طی میکردند.راههای فرعی هم وجود داشته است.(مانند گنجنامه).
آخرین پایگاه دفاعی در برابر هجوم دشمنان منطقه هگمتانه بوده است.
در ابتدا راهها نقش نظامی داشته اند اما بعدها نقش اقتصادی پیدا میکنند.
شریان اصلی جاده ابریشم از دوران اسکندریه بوده است.
در دوره هخامنشیان مراکز اصلی شهری مرکز حکومت بوده که می خواسته اند قدرتشان را نشان دهند.و فرمانهای پادشاه از این شهرها به جاهای دیگر فرستاده میشده است به همین خاطر با عزمت ساخته میشدند.که به این شهرها شهر فرمان میگفتند که از لحاظ کالبدی جایی بوده که قدرت حاکم را نشان میداده است.
اوج حکومت هخامنشیان مربوط به دوره داریوش بوده است.
در تخت جمشید اثار یونانی دیده میشود اما در پاسارگاردبیشتر اثار ایرانی دیده مییشود و از لحاظ هنری پاسارگارد به دلیل ایرانی بودنش مهمتر است.
وجود کاخ ها و آرامگاهای مهم در پاسارگارد پر اهمیت است. کاخ کوروش از لحاظ دیواره ها و ستون ها شباهت زیادی به چغا زنبیل دارد .
باغ های ایرانی در این دوران اغاز شده است که دارای سیستم ابیاری بوده است و در پاسارگارد دیده میشود.
اثار هنری در پاسارگارد دیده میشود.
تخت جمشید بر روی یک تپه ساخته شده است و نقش مذهبی و ائینی داشته است و بسیار دقیق ساخته شده است و تمام سازه ها از سنگ بوده است که در زمان اسکندر از بین میرود.
در شهر شوش هم آثار هخامنشیان دیده شده است.
اسکندر در سال 480 ق.م از غرب به ایران حمله کرد (در زمان حکومت خشایار شاه) و بعد از شکست دادن لشکر خشایار شاه تا تا مرزهای هندوستان پیش رفت (آسیای میانه).
اسکندر سیاست مدار و شخصیتی متفکر بود و از شاگردان ممتاز ارسطو بوده و صاحب تفکر در مکتب ارسطو بود.
شروع شکست از سال 480 ق.م آغاز شد و تا سال 331 ق.م ادامه داشت. اسکندر پس از تصرف شهر پارس را به عنوان پایتخت برگزید و با ایجاد تفرقه در میان ایرانیان خواهان از بین بردن فرهنگ ایرانی و جایگزین کردن فرهنگ یونانی در حوزۀ تصرفات خود بود. او با توسعۀ شهرها و احداث شهرهای جدید فرهنگ یونان را گسترش داد. شهرهایی که در مقابل اسکندر مقاومت می کردند به دستور خود اسکندر از بین می رفتند زیرا او می خواست که جریان مقاومتی در برابرش برپا نشود. نمونۀ این شهرها می توان به تبس اشاره کرد.
تخت جمشید هیچ مقاومتی در برابر اسکندر نکرد ولی چون عامل انتقال فرهنگ ایرانی بود از بین رفت.
از دیگر اقدامات او در جهت گسترش فرهنگ یونان ایجاد پیوند خویشاوندی میان ایرانیان و یونانیان به منظور نفوذ فرهنگ یونانیان در ایران بود. اسکندر برای جلب توجه بزرگان مذهبی و حاکمان مصر به پیش آنان رفته و در حضور آنان به خواندن نماز و عبادت می پرداخت. در این زمان کلنی نشین ها (مهاجرانی که از یونان به سمت ایران روانه شدند) وارد ایران شدند.
سیاست اسکندر موجب رشد و توسعۀ شهرها در این دوره در ایران شد و بیش از 70 شهر در ایران ایجاد کرد.
پس از اسکندر سلوکیان به روی کار آمدند که در اداره حکومت سیاست های اسکندر را پیش گرفتند و همانند او به توسعۀ شهرها و ایجاد شهرهای جدید در داخل قلمرو و هم در مرزهای امپراطوری ادامه دادند. آنان شهرهایی مانند شوش وهگمتانه را احیا کردند ودر بلخ، اراک (شهر نسا)، نهاوند، خلیج فارس و دیگر مناطق شهرهایی را ایجاد کردند. سلوکیان با ساکن کردن یونانیان در شهرهای ایران موجب یونانی کردن شهرهای ایرانی شدند.
در این زمان شهرها به صورت دولت شهر و خود فرمان بودند.
چهار گروه از شهرها در این دوره شکل گرفتند: 1- شهرهای جدید 2- شهرهای قدیم که دارای اهمیت نظامی بودند 3- روستاهایی که به شهر تبدیل شدند 4- کلونی هایی که افراد نظامی یونانی در آن ساکن بودند.
در ایجاد سکونت گاهها و کنترل امپراطوری دسترسی نقش مهمی را ایفا می کند. راههای دسترسی به تدریج و در اثر رشد تجارت به راههای تجاری تبدیل شدند.
در این دوره شهرهای شوش، کنگاور، فسا برای سکونت یونانیان مورد توجه قرار گرفت. یونانیان متمرکز بر روی یونانی کردن شهرها بودند و توجه کمتری به روستاها می کردند.
سلوکیان چون نتوانستند اکثریت جمعیت را تحت تاًثیر قرار دهند به تدریج در اجرای این سیاست شکست خوردند.
آثار سلوکیان در شهر نسا بیشتر از شهرهای دیگر دیده می شود.
این شهر شامل: 1- قلعه بر روی قسمت بلند شهر که دارای حصار و دروازه بوده و بخش خارج از قلعه که حصار دیگری داشته و دارای سربازخانه و... بوده است. 2- قسمت مسکونی که با حصاری قطور و برج های بلند محصور شده و نزدیک به 12 دروازه داشته که محل خانه های بزرگان شهر مانند بازرگانان و... بوده است. 3- قسمت سوم شامل بخش کشاورزی بوده و دارای حصاری به طول 7 کیلومتر بوده و از خشت و گل ساخته شده است.
سلوکیان 80 سال حکومت کردند و پس از آنان اشکانیان (پارتیان) به روی کار آمدند. پارتیان نیز 600 سال حکومت کردند.
شهر ری به دلیل دارا بودن موقعیت دسترسی خاص به عنوان یکی از پایتخت های اشکانیان انتخاب شد و لغب (ارشکیه) را برای این شهر برگزیدند.
از این سلسله آثار زیادی بجا نمانده است و در میان شهرها، شهر نسا دارای بیشترین آثار از این دوره می باشد که در حوالی عشق آباد قرار دارد.
در این زمان شکل شهرها دایره ای بوده و بافت شهر ارگانیک بوده.
عناصر شهرهای دورۀ اشکانیان: 1- بخش مسکونی و متحدالمرکز 2- برج و بارو و در کنار آن خندق 3- دروازه که محل تبادل کالاهای تجار بوده و بعد بازار شکل گرفت.
از شهرهای مهم دورۀ اشکانیان می توان صد دروازه، فیروزآباد، تیسفون و نسا را می توان نام برد.
در دورۀ اشکانیان هنر از جایگاه خاصی برخوردار بود. تزئینات گچبری وکاشی کاری که در دوره های بعد وجود داشت مربوط به دورۀ اشکانیان بود.
فئودالیسم در زمان اشکانیان شروع شد و در دوران ساسانیان مورد قبول مردم واقع شد. فئودالیسم و دین(که وابسته به دولت بودند) با هم ترکیب شده وجامعۀ طبقاتی را شکل دادند.
از ویژگی های دوران اشکانیان می توان به: رونق تجارت، امنیت بالا، رونق شهرها، رونق راه های تجاری (به علت امنیت راه ها) اشاره نمود.
نقش دولت در شهرها بسیار زیاد بود و شهرهایی که در این دوره بوجود می آمد شهر شاهی نام داشت چون هر پادشاهی که به روی کار می آمد شهری برای خود احداث می کرد.
جامعه در این دوران به چهار گروه تقسیم می شد: 1- رهبر (پادشاه، روحانیان و ...) که طبقۀ اول جامعه بودند که به آنها اسلوان می گفتند. 2- جنگاوران که به آنان آرتشیان می گفتند. 3- دبیران که با علم و کتاب سرو کار داشتند. 4- روستائیان، برزگران، تجار و ... در طبقۀ پایین جامعه بودند که به آنان واستالوشان می گفتند.
هر کدام از طبقات جامعه یک آتشکدۀ مستقل داشتند.
شینه در آذربایجان نمونه ای از این آتشکده هاست که مخصوص پادشاهان و جنگاوران بوده.
آثار بجا مانده از این دوران مانند عمارت ناصر خسرو، طاق کسری و طاق بستان نشان دهندۀ پیشرفت هنر در این دوره بوده است.
اردشیر و شاهپور دو پادشاه بودند که شهرهای زیادی ساخته اند و به خود نسبت داده اند مانند: فیروز آباد که توسط اردشیر و نیشابور که توسط شاهپور بنا گردید.
شهر مدائن و تیسفون در این دوره پایتخت بودند. شهر قباد در شمال بهبهان از شهرهای مهم این دوره بود.
شهر مدائن دارای 7 شهر بوده که تیسفون یکی از این شهرهاست. رومگان، سلوکیه یا وه اردشیر، زنیزان، ولشاباز از شهرهای اصلی مدائن بودند.
با گسترش شهرها فعالیت اقتصادی و سیاسی بیشتر شد و شهرها مراکز قدرت و ثروت شدند. (شهر شاهی)
روند انقلاب شاهی تا انقلاب مشروطه (تشکیل مجلس شورای ملی) ادامه داشت و پادشاه تصمیم می گرفت.
سه بخش اصلی شهرهای دورۀ باستان : 1- قلعه دژ 2- شارستان 3- حومه.
عناصر کالبدی شهر: 1- حصار (برج و بارو) 2- دروازه 3- بخش های مسکونی (در شارستان) 4- بازار (از دروازۀ ورودی شهر آغاز می شد و تا دروازۀ خروجی ادامه داشت که از دورۀ ساسانیان شکل کاربری به خود گرفت).
مکان های مذهبی و معابد معمولا در کنار کاخ ها بودند.
شکست ساسانیان از لشکر مسلمانان از مدائن شروع شد وتا نهاوند ادامه پیدا کرد و پس از مقاومت زیاد لشکر ایران شکست خورد. پس از این پیروزی عناصر شهر به جز بازار تغییر نکرد.
بازار به علت آزادیهایی که اسلام به تجارت بخشید تغییرات کوچکی کرد و روبه بهبودی رفت.تجار اسلامی با رفتن به کشورهای دیگر مردم را متوجه دین اسلام میکردند.
هدف از احداث شهر در این دوران:
1-محل استقرار پادشاه 2-خاستگاه مذهبی مثل کربلا
در این دوره برخی شهر ها نقش قبلی خود را از دست دادند و برخی دیگر مهمتر شدند. شهر های ری و اصفهان باز سازی شدند.
در قرن چهارم شهر های بزرگ ایران که در مسیر تجارت قرار داشتند عبارتند از:نیشابور،ری،اصفهان،شیراز
شهر هایی که نقش بازرگانی داشتند:1-طوس 2-بابل 3-هرات 4-همدان
شهر هایی که اعراب پایه گذاری کردند: قاهره،کوفه،بغداد(مرکز خلافت در اول حکومت)،سامرا
شهر: چه در دوره اسلامی و چه در دوره باستانی شهر پایگاه نظامی و سپهبدی بوده است.شهر بر گرفته از واژه خشث به معنای قلمرو پادشاهی است. در ایران شهر محل و مقر پادشاه و مرکز قدرت سیاسی است.
اصطلاحاتی که برای شهرها استفاده میکردند:1-قصبه2-مدینه3-مصر
مصر:مصر سکونتگاهی است که امیری در راس آن باشد و روستاهای اطراف را نظارت کند.
معادل واژه های استان(ولایت)،شهرستان(کوره)،بخش(رستاق)،دهستان(طسوج)،روستا و شهر(قریه).
قصبه:پایتخت ولایت بوده.در دوره های بعد به مرکز هرکدام از این تقسیمات ولایت میگفتند.
مدینه:جایی است که مرکزاجرای عدالت میباشد که جدایی از بخش اداری بخش مذهبی با اهمیتی هم دارد.
به دلیل اینکه قضاوت در اختیار مقامات مذهبی بود هر کجا مستقر بودند آنجا را مدینه می نامیدند.
در اوایل دوره اسلامی در هرجا مسجد آدینه یا مسجد جامع میساختند به آنجا شهر میگفتند.در این دوره مسجد جزءعناصر کالبدی شهر خوانده شد.
بندر سیراف از شهرهای اوایل دوره اسلامی است که یکی از پر جوش و فروش ترین بنادر جهان بود. بندر سیراف ایستگاه کشتی های چین و مرکز تبادل تجارت چین و مسلمانان بود (این بندر در پایین بوشهر قرار داشت) و از لحاظ اهمیت با شیراز برابری می کرد. مصالح ساختمانی آنجا چوب بوده که از هندوستان و زنگبار (آفریقای جنوبی) وارد می شد و راهی سنگفرش بین سیراف و فیروز آباد وجود داشته که دارای اهمیت تجاری بوده است.
نخستین بنایی که در دورۀ اسلامی در شهرها ساخته شد مسجد بود و در کنار آن دار الخلافه قرار داشت. اساس شکل گیری محلات شهرهای اسلامی قومی، قبیله ای بود. جایی محلات از هم بر اساس مذهب، زبان و گویش بود.
ویژگی های شهر بغداد: باروی مستحکم داشت و کاخ و مسجد در این شهر بنا شد و هر محله بازار، مسجد و حمام کوچکی داشت که مسجد و بازار در کنار هم قرار داشتند.
نیشابور تا قبل از حملۀ مغول به عنوان یک پایتخت در نواحی شرق مطرح و به دار العلم معروف بود که از سه بخش کهن دژ، شهر اصلی (شارستان)، دبض(محل قرار گیری مسجد جامع و بازار) تشکیل می شد. دبض دارای دروازه بود و ورودی جدا داشت. هر صنف در راستۀ خود قرار داشت و هرکالا در راستۀ خود عرضه می شد.
جولانگاه که در قسمت متوسط شهر قرار داشت و دارای 300 کوچه بود.
اصفهان در قرن چهارم صادر کنندۀ منسوجات ابریشمی و میوه جات بود و همچنین از همدان آبادتر و بزرگتر بود که ازدیاد کاروانسراها در این شهر نشان دهندۀ اقتصاد فعال آن بود.
حملۀ مغول که در قرن هفتم اتفاق افتاد باعث تخریب شهرها شد(مانند هرات) به صورتی که آنها ابتدا به روستاها حمله می کردند و با اسیر کردن تعدادی از ساکنین آنها کارهای خود را انجام می دادند.
صفویان (پایتخت: اصفهان)
اقدامات شاه عباس اول: کاهش مالیات و عوارض، رواج دادن پول رایج (عباسی) برای تسهیل داد و ستد، افزایش امنیت راه ها توسط راهداری، احداث کاروانسراهای بین شهری برای سهولت در سفر و تجارت، ارائۀ امتیازات به تجار خارجی.
در دورۀ صفویان هنر، فلسفه، توسعه و آبادانی شهرها در اوج خود بوده است. در این دوره شهرهای جدیدی پایه گذاری شدند. از لحاظ کالبدی بیشترین تحول در اصفهان رخ داد.
شاه عباس در ابتدا تهران را به عنوان پایتخت انتخاب نمود ولی بعد منصرف شد و اصفهان را انتخاب کرد.
ویژگی های کالبدی شهر اصفهان: مهمترین فضای ساخته شده در اصفهان میدان نقش جهان است که بر روی بافت قدیمی دورۀ اسلامی طراحی و ساخته شده و اصول طراحی فضای شهری در آن کاملا رعایت شده است (از لحاظ کاربری ها وجهت گیری بناها). مسجد جامع شهر، مرکز دولت، بازار از عناصر و حوزه های اصلی کارکرد شهر هستند که در میدان نقش جهان وجود داشتند. احداث پل ها نیز از گام های بعدی هنر و کاربرد آن در شهر است. طراحی چهار باغ نیز از هنرهای بکار برده شده در این دوره می باشد.
شاه عباس در جهت توسعۀ شهر اصفهان دو محله به نام های عباس آباد و فرح آباد را احداث کرد (جمعیت در دورۀ صفویه 600000 نفر بود).
بعد از اصفهان، تبریز به دلیل مرکز تجارت کالا به ترکیه به عنوان شهر دوم مطرح بود.
شهر شیراز در زمان صفویه (دوران شاه عباس اول) مورد توجه قرار گرفت. مرکزاصلی شهر فارس بود . در شیراز علاوه بر برج و بارو چهار باغ، مدرسه، کاخ نیز بنا شده بود.
حملۀ افغان ها به ایران موجب سرنگونی دوران باشکوه صفویه شد. در زمان این حمله شهر شیراز آسیب زیادی را متحمل شد.
کریمخان زند در ابتدا تهران را به عنوان پایتخت برگزید ولی منصرف شد و به شیراز رفت. از اقدامات او می توان به: احداث برج و باروی 8 ضلعی (الگو برداری از پاریس)، سنگفرش کردن بازار، طراحی جوی آب در وسط بازار.
در زمان حملۀ افغان ها علاوه بر جنگ بیماری های واگیردار (وبا، طاعون) باعث مرگ عدۀ زیادی از مردم شد. حدس می زنند به علت این بیماری ها، جمعیت نسبت به دورۀ صفویه هم کمتر شده بود.
vayaha
آخرین ویرایش توسط مدیر:
