پتنت یا حق ثبت اختراع و شرایط چهارگانه آن

[P O U R I A]

واژه پتنت از کلمه لاتین patere آمده است. اولین سیستم غیررسمی پتنت یا ثبت اختراع در ایتالیای زمان رنسانس از طریق شیشه کاران برای حفظ اسرار و مهارت های شغلی شان در مقابل کارگران محلی به سراسر اروپا معرفی شد. به تدریج حق اختراع در قوانین برخی دیگر از کشورها به رسمیت شناخته شد. بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت حقی انحصاری است که در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نمایندة قانونی او اعطا می‌شود. با این حمایت قانونی، اختیار بهره‌برداری (تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع به صاحب آن در محدوة زمانی خاصی (عمدتاً 20 سال) داده می شود. بطور خلاصه می توان گفت که فلسفه حق اختراع، بهره برداری و بکارگیری اختراعات، خارج نمودن فناوری های مرتبط با اختراع از حالت مخفی و تضمین حقوق مادی ومعنوی مخترع است. هر ایده و ابتکار جدید به شرطی بر اساس قانون ثبت اختراع، قابل ثبت می باشد که شرایط چهارگانه جدید بودن، گام ابتکاری، کاربرد صنعتی و افشاء اختراع را داشته باشد.

 

[P O U R I A]

1- تاریخچه ثبت اختراع
واژه پتنت از کلمه لاتین patere آمده است که به معنای تحت نظارت عمومی قرار دادن است. در حقیقیت پتنت خلاصه عبارت letters patent است. این نامه ها توسط پادشاهان در قرون وسطی استفاده می شده است تا حقوق و امتیازاتی را به دیگران تفویض کنند. این نامه ها با نشان سلطنتی برای کسانی که آن را دریافت می کردند به عنوان یک مدرک به شمار می آمده است. گرچه سیستم های اولیه گواهی ثبت اختراع را نمی توان به یک کشور خاص منسوب کرد، عموما این گونه به نظر می رسد که اولین سیستم غیررسمی ثبت اختراع در ایتالیای زمان رنسانس رواج داشته است. این سیستم از طریق شیشه کاران برای حفظ اسرار و مهارت های شغلی شان در مقابل کارگران محلی به سراسر اروپا معرفی شد.

اولین گواهی ثبت اختراع به جان اوتینام، در سال 1449 اعطا شده است، برای روش ساخت شیشه که قبل از آن در انگلستان شناخته شده نبود، طی این گواهی یک انحصار بیست ساله به وی اعطا شد. در قبال این انحصار وی می بایست روش خود را به شیشه کاران انگلیسی می آموخت. امروزه شیوه مشابه این انتقال اطلاعات به وسیله انتشار ویژگی های اختراع محقق می شود. به تدریج حق اختراع در قوانین برخی دیگر از کشورها به رسمیت شناخته شد و لزوم تدوین کنوانسیون های بین المللی برای متحدالشکل کردن و رعایت نمودن قوانین مربوط به حق اختراع برای حمایت از اختراعات احساس شد.

2- تعریف حق ثبت اختراع یا پتنت
بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت (Patent) حقی انحصاری است که در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نمایندة قانونی او اعطا (grant) می‌شود. به عبارت دیگر پتنت سندی است که توصیف کننده یک اختراع بوده و بر اساس درخواست متقاضی به وسیله یک ادارة دولتی یا توسط یک ادارة منطقه‌ای به نیابت از چند کشور صادر می‌شود و حمایت قانونی و اختیار بهره‌برداری (تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع را به صاحب آن در محدوة زمانی خاصی (عمدتاً 20 سال) اعطا می‌نماید. همچنین باید باید توجه نمود که پتنت مجوز تولید محصول اختراعی نیست بلکه تنها دیگران را از تولید آن باز می‌دارد.

اختراع در قوانین اکثر کشورها تعریف نشده است. از دیدگاه برخی اختراع یک ایده نوین است که راه عملی برای یک مشکل مشخص در زمینه فناوری ارایه می دهد. بعضی «اختراع» را راه حل جدید برای حل یک مشکل مشخص در زمینه فناوری دانسته اند.

قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری ایران مصوب 1386، اختراع را این گونه تعریف کرده است: اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده ای خاص را ارائه می کند و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آنها حل می نماید.

باید بین اختراع و گواهی ثبت اختراع (شکل 1) تفاوت گذاشت، گواهی ثبت اختراع سندی است که برای حمایت از اختراع صادر می شود که در آن امتیاز انحصاری از طرف دولت به مخترع برای مدت معین واگذار می شود. بدین ترتیب گواهی ثبت اختراع، سندی است که در هر کشوری به وسیله اداره ی ثبت اختراع صادر می شود و دارنده آن (مخترع یا مالک اختراع) برای مدت معینی - عموما بیست سال نوعی انحصار برای استفاده از اختراع خود اعم از استفاده، توسعه یا فروش و جلوگیری از واردات آن به دست می آورد.

شکل 1- گواهی ثبت اختراع
​

​

​

نوآوری ها برای اینکه حایز وصف اختراع شوند باید سه ویژگی ماهوی مهم را داشته باشند: جدید باشند، دربردارنده گام ابتکاری باشند و کاربرد صنعتی داشته باشند. در قوانین برخی کشورها شرط اول و دوم در هم آمیخته شده اند، ولی بر اساس موافقتنامه تریپس این دو شرط کاملا از یکدیگر متمایز هستند. اما این که یک نوآوری در چه سطحی باید واجد وصف جدید بودن باشد؟ در سطح ملی یا در سطح جهانی؟ پاسخ این سوال بنا به قوانین داخلی کشورها متفاوت است اما در اغلب کشور ها شرط جدید بودن در سطح دنیا مطرح شده است.

 

[P O U R I A]

3- اختیارات دارنده پتنت
دارنده پتنت حق دارد تصمیم بگیرد چه کسی می‌تواند در طول مدت حمایت، از اختراع وی بهره‌برداری نماید. وی می‌تواند با عقد قرارداد اجازه یا لیسانس استفاده از اختراع را به افراد دیگر واگذار نماید. دارنده پتنت همچنین می‌تواند حق اختراع خود را به طور کامل به دیگری بفروشد که در این صورت خریدار، صاحب جدید آن اختراع خواهد بود.

با انقضای دوره زمانی پتنت،‌ حمایت از اختراع پایان گرفته و استفاده از آن در اختیار عموم خواهد بود. یعنی دارندة پتنت دیگر، حقوق خود را از اختراع دارا نبوده و هر شخصی می‌تواند از آن بهره‌برداری کند.

4- لزوم اعطای حق اختراع به مخترع
اختراعات ثبت شده در واقع در تمام شئونات زیستی بشر سایه افکنده است. برای این که دارنده حق اختراع بتواند دیگران را از استفاده و تولید محصول یا فرآیند به ثبت رسیده منع کند، حق اختراع به وی اعطا می‌شود. اما لازم است توجه شود که دارندگان پتنت موظفند در ازای دریافت حمایت از اختراع، اطلاعات مربوط به اختراع خود را در اختیار عموم قرار دهند تا بدنة دانش فنی موجود در جهان تقویت شده و در نتیجه در افراد دیگر نیز نوآوری‌ها و خلاقیت‌های بیشتر ایجاد گردد. بر این اساس پتنت‌ها نه تنها از دارندگان خود حمایت می‌کنند بلکه تأمین کنندة اطلاعات ارزشمندی برای نسل‌های آیندة محققین و مخترعین نیز می‌باشند. بطور خلاصه فلسفه حق اختراع عبارتنداز:

• بهره برداری و بکارگیری اختراعات

• خارج نمودن فناوریی های مرتبط با اختراع از حالت مخفی، در راستای رشد توسعه صنعتی

• تضمین حقوق مادی ومعنوی

دارنده حق اختراع می‌بایست امتیاز انحصاری خویش را فقط در جهت هدف مشروع و جبران سرمایه‌گذاریش در بخش تحقیق و توسعه (R&D) به کار برد و قصدش صرفاً مانع شدن از رقابت نباشد. برای اطمینان از این امر قید و بند قانونی وجود دارد بدین ترتیب که اگر دارنده حق اختراع پس از یک دوره معین از این حق به صورت اقتصادی بهره‌برداری نکند «مجوز اجباری» صادر خواهد شد.

5- شرایط پتنت شدن یک اختراع (Patentability)
بند 1 ماده 27 موافقت نامه تریپس، به موضوعات قابل ثبت جهت حق اختراع پرداخته و بیان می دارد: «حق ثبت برای هرگونه اختراعی اعم از فرآورده ها یا فرآیندها، در تمام رشته های فناوری وجود دارد. مشروط بر این که اختراعات، جدید و متضمن گامی ابداعی بوده و دارای کاربرد صنعتی باشد. ثبت و برخورداری از حق ثبت بدون تبعیض از لحاظ محل اختراع، رشته فناوری و این که محصولات وارد شده اند یا در محل تولید شده اند وجود خواهد داشت».

هر ایده و ابتکار جدید به شرطی بر اساس قانون ثبت اختراع، قابل ثبت می باشد که شرایط چهارگانه ذیل را داشته باشد. این شروط در اکثر کشورهای دنیا پذیرفته شده و به همین منوال است:

1-5- جدید بودن (Novelty)
اولین شرط ثبت یک اثر ابداعی به عنوان اختراع، جدید بودن آن است. این بدین معنا است که در هیچ بانک اطلاعات کتبی و یا اسناد شفاهی اطلاعاتی مبنی بر سابقه انجام کاری شبیه به اثر مورد ثبت وجود نداشته باشد. در اینجا باید به نکته دقت کرد که بعضا امکان دارد قابلیت ثبت اثر به علت افشای ناخواسته توسط خود مخترع مثلا چاپ مقاله در مجلات یا ارایه در کنفرانس‌ها و غیره از بین برود، حتی اگر در مکانی یا مجله ای در مورد اثر خود صحبت کند و یا مقالاتی به چاپ برساند نیز مشمول افشا ناخواسته خواهد بود.

جدید بودن در واقع یک صفت لاینفک برای هر اختراع می باشد. بر اساس ماده 4 قانون ثبت اختراع ایران (مصوب 1386) «اختراعی جدید است که در فن یا صنعت قبلی پیش بینی نشده باشد. منظور از فن یا صنعت قبلی عبارت است از هر چیزی که در نقطه ای از جهان از طریق انتشار کتبی یا شفاهی یا از طریق استفاده عملی و یا هر طریق دیگر، قبل از تقاضا و یا در موارد حق تقدم ناشی از اظهارنامه ثبت اختراع ‌برای عموم مردم افشا نشده باشد. درصورتی که افشاء اختراع ظرف مدت شش ماه قبل از تاریخ تقاضا یا در موارد مقتضی قبل از تاریخ حق تقدم اختراع صورت گرفته باشد، مانع ثبت نخواهد بود. بنابراین:

• اختراع مورد نظر تا تاریخ تسلیم اظهارنامة اختراع نباید در جایی مطرح شده باشد.

• از لحاظ ماهیتی تازه و بدیع باشد.

• جدید بودن، موردی نیست که باید به اثبات برسد بلکه عدم وجود آن می¬تواند ثابت گردد.

• اختراعی، جدید است که با اختراعات و یا دانش موجود در اختراعات قبلی قابل پیش¬بینی نباشد.

به دلیل آنکه با اعطاء پتنت و ایجاد انحصار ناشی از آن، افراد از دستیابی به معلومات و فناوری هایی که قبلاً به آسانی مورد استفاده آنها بوده است، محروم می شوند، و نیز جهت جلوگیری از پرداختن به اختراعات و تحقیقات صورت گرفته قبلی و صرف هزینه های هنگفت آتی، معیار جدید بودن و تازگی یکی از شرایط اساسی در پتنت شدن آن است.

2-5- گام ابتکاری (Inventive step)
یکی دیگر از شرایط یک اختراع برای ثبت این است که اختراع حاوی گام ابتکاری(Inventive Step) باشد. اختراع زمانی حاوی یک گام ابتکاری است که با در نظر گرفتن فن یا صنعت قبلی مربوط به اظهار نامه ی اختراع و با توجه به تعریف اختراع برای شخصی که دارای مهارت معمولی در فن مذکور است معلوم و آشکار نباشد. می توان «ابداعی بودن» را به عنوان «غیربدیهی»(Non- obvious) بودن نیز اطلاق کرد. یعنی چنانچه اختراعی دارای ویژگی غیربدیهی باشد این نوآوری، اختراع ابداعی تلقی خواهد گردید.

بدیهی است که بین این شرط و شرط جدید بودن اختراع تفاوت وجود دارد زیرا در این مرحله موضوع بررسی اداره ثبت اختراع، این است که آیا در این اختراع نسبت به اختراع های قبلی گامی به پیش برداشته شده است و آیا این حرکت به جلو برای افراد ماهر در این فن شناخته شده بود یا خیر؟ احراز این مسئله نیاز به بررسی و جستجو دارد که توسط اداره ثبت اختراعات انجام می گیرد. بنابراین:

• اختراع با توجه به مجموعه اطلاعات و دانش موجود یک شخص که در رشتة اختراع مهارت معمولی داشته باشد، قابل پیش بینی نباشد.

• داشتن گام ابتکاری، تنها بعد از احراز جدید بودن مطرح می¬شود.

• اختراع باید ابتکاری باشد، به این معنا که نتیجة فعالیتی خلاقانه باشد.

 

[P O U R I A]

3-5- کاربرد صنعتی داشتن (Industrial applicability)
سومین شرایط ثبت اختراع، این است که اختراع ادعایی دارای کاربرد صنعتی(Industrial Applicability) باشد. به این معنا است که، صرف نظر از توجیهات اقتصادی، بتوان اختراع را به طور انبوه تولید و یا در صنعت بکار گرفت. باید توجه کرد که ثبت اختراع تنها به عنوان ابزار حفاظتی از اختراع است و هیچ تضمینی برای تولید آن نیست. تولید تنها به مسائل بازار و اقتصاد تولید باز می گردد. گاها اختراعاتی بوده که در گذشته دارای توجیه اقتصادی نبوده ولی با تغییر شرایط تولید آن، توجیه پذیر شده اند.

این عبارت را می توان با تعبیر مفید بودن نیز تفسیر نمود. اختراعی از نظر صنعتی کاربردی محسوب می شود که در هر رشته ای از صنعت قابل ساخت یا استفاده باشد و صنعت در معنای گسترده آن منظور است، از آن جمله شامل صنایع دستی، کشاورزی و ماهیگیری نیز می شود. بنابراین:

• اختراع باید کاربردی عملی داشته و صرفاً، تئوری جدیدی را ارایه نکرده باشد.

• در صورتی که موضوع اختراع ناظر به تولید یک محصول باشد، باید امکان ساخت و تولید آن فراهم باشد.

• اگر موضوع اختراع مرتبط با فرآیند تولیدی است، باید امکان انجام آن فرآیند عملاً میسر باشد.

5-3- افشاء اختراع (Disclosure of Invention)
جدید بودن، حاوی گام ابتکاری بودن و دارای کاربرد صنعتی بودن سه شرط ماهوی یک نوآوری برای ثبت هستند از نظر شکلی نوآوری متقاضی ثبت باید به اندازه کافی افشا(Disclosure) شود، در اظهارنامه ثبت اختراع قسمتی وجود دارد که از مخترع می خواهد اطلاعات لازم در مورد اختراع خود را افشا نماید، این افشا اطلاعات باید به نحوی باشد که یک فرد متخصص در رشته آن اختراع با توسل به اطلاعات ارائه شده قادر باشد اختراع را باز سازی نماید، این تاکید برای افشا اختراع از این جهت است که بعد از انقضای مدت 20 ساله حمایت، اطلاعات و فناوری به کار رفته در اختراع باید در اختیار عموم قرار بگیرد، چرا که با توسل به دانش قبلی محققان قادر خواهند بود دانش و فناوری را توسعه دهند. بنابراین:

• این شرط را برخی از منابع (نظیر موافقت نامةTRIPS و معاهده اروپایی ثبت اختراع) جزء شرایط ذاتی اختراع آورده اند.

• اختراع باید به اندازة کافی توسط مخترع توضیح داده شده باشد. به گونه ای باشد که پیاده کردن اختراع توسط یک فرد مطلع یا یک استاد کار ماهر امکان پذیر باشد.

• انتشار بایستی در صورت لزوم متناسب با موضوع اختراع، همراه با ارائه نقشة فنی ترسیم شده باشد.

بنابراین مخترع می بایست روش ساخت اختراع خود را به طور کامل، شفاف و بی کم و کاست افشا کند. این موضوع باید برای سازمان ثبت کننده اختراع کاملا محرز گردد. ناگفته نماند که افشای کامل اختراع هم به‌نوعی به‌نفع خود مخترع است به طوری که سازمان ثبت اختراع کشور متبوع می تواند از کل چارچوب ترسیم شده در اختراع حفاظت نماید.

بحث و نتیجه گیری:
بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت حقی انحصاری است که در قبال اختراع انجام شده به مخترع یا نمایندة قانونی او اعطا می‌شود. باید بین اختراع و گواهی ثبت اختراع تفاوت گذاشت. گواهی ثبت اختراع، سندی است که در هر کشوری به وسیله اداره ی ثبت اختراع صادر می شود و دارنده ی آن (مخترع یا مالک اختراع) برای مدت معینی - عموما بیست سال- نوعی انحصار برای استفاده از اختراع خود اعم از استفاده، توسعه یا فروش و جلوگیری از واردات آن به دست می آورد. در حقیقت فلسفه حق اختراع، بهره برداری و بکارگیری اختراعات، خارج نمودن فناوری های مرتبط با اختراع از حالت مخفی و تضمین حقوق مادی ومعنوی مخترع است. دارندة پتنت می‌تواند در طول مدت حمایت، از اختراع خود بهره‌برداری نماید یا می‌تواند با عقد قرارداد اجازه یا لیسانس، استفاده از اختراع را به افراد دیگر واگذار نماید. دارندة پتنت همچنین می‌تواند حق اختراع خود را به طور کامل به دیگری بفروشد. هر ایده و ابتکار جدید به شرطی بر اساس قانون ثبت اختراع، قابل ثبت می باشد که شرایط چهارگانه جدید بودن، گام ابتکاری، کاربرد صنعتی و افشاء اختراع را داشته باشد. جدید بودن یعنی اینکه در هیچ بانک اطلاعات کتبی و یا اسناد شفاهی، اطلاعاتی مبنی بر سابقه انجام کاری شبیه به اثر مورد ثبت وجود نداشته باشد. اختراع زمانی حاوی یک گام ابتکاری است که با در نظر گرفتن فن یا صنعت قبلی مربوط به اظهار نامه ی اختراع برای شخصی که دارای مهارت معمولی در فن مذکور است معلوم و آشکار نباشد. به عبارت دیگر نوآوری انجام شده بدیهی نباشد. کاربرد صنعتی به این معنا است که، صرف نظر از توجیهات اقتصادی، بتوان اختراع را به طور انبوه تولید و یا در صنعت بکار گرفت. همچنین مخترع می بایست اختراع خود را به طور کامل، شفاف و بی کم و کاست افشا کند. این موضوع باید برای سازمان ثبت کننده اختراع کاملا محرز گردد.