گلرنگ
نام عمومی گلرنگ Safflower ، نام علمیCartamus tincotorius ، خانواده Asteraceae گلرنگ که در کتب فارسی به نام کاشفه و کاجیره نام برده شده است . از نظر گیاهشناسی گیاهی یکساله بوده منشأ اولیه ی آن عربستان بود اجداد آن Cartamus oxynta از اولین گیاهانی است که در خاور نزدیک « هند ، چین ، ژاپن ،و شمال شرقی هند اهلی شد . کشت آن از 4000 هزار سال پیش در مصر و 2000 سال پیش در چین رواج داشته است . مهمترین کشورهای تولید کننده ی آن در حال حاضر، هند ، آمریکا ، مکزیک و میزان تولید آن در جهان به حدود یک میلیون تن در سال می رسد .
گشت گلرنگ در ایران از سال 1336 آغاز شد در سالهای 1350 تا 1355 تولید آن 7 هزار تن در سال بود و در سال 1358 به 6 هزار تن کاهش یافت . از سال 1358 به بعد تولید گلرنگ در ایران سیر نزولی داشته است .
گیاهشناسی
دارای12 جفت کروموزوم 24=28 ، مرحله ی اولیه رویش آن رزت و بعد به ساقه می رود ، طول دوره رشد 4 تا 6 ماه ارتفاع 30-150 سانتی متر ، برگ ها دندانه دار با دندانه های منتج به خارهای ظریف ، برگ ها در یک شکل بدون دمبرگ ، برگ ارقام جدید فاقد خار، گل آذین کپه ای( کاپیتول) دارای قطر 5/2 تا 5/3سانتی متر و شامل 20-100 دانه به رنگ زرد کمرنگ تا نارنجی مایل به قرمز ، خود گشن ، میزان دگر گشنی به فعالیت حشرات بستگی دارد . میوه فندقه ، دانه زرد ، سفید کرمی ، وزن هزار دانه آن 35 تا 50 گرم ، بذر شامل 38 تا 62 درصد پوست 45 تا 19 درصد روغن و 12 تا 22درصد پروتئین . ذخیره روغن در لپه صورت می گیرد . گل های لوله ای ، کاپیتول این گیاه ماده ای به رنگ زرد محلول و ماده دیگر به رنگ قرمز داشته که این ماده رنگی کارتامین یا اسید کارتامیک نامیده می شود .
ویژگی های اکولوژیکی
گیاهی است روز بلند اما گلدهی آن در هوای گرم و خشک به میزان قابل توجهی تسریع می شود و گیاهی است سرما دوست در 5 درجه سانتی گراد رشد می کند . مقاومت به سرما در زمان رزت 10- درجه را تحمل می کند در زمان زایشی به سرما حساس می شود در دمای C40- آسیب می بیند دمای C0 در زمان گلدهی به گیاه صدمه می زند به گرما مقاوم است. در صورت وجود رطوبت کافی تا C 40 را تحمل می کند .
به خشکی مقاوم است در نواحی با بیش از mm300 بارندگی می توان به صورت دیم کشت کرد . به کمبود تهویه خاک حساس است کشت آن در شمال کشور مناسب نیست . خاک عمیق دارای زهکشی و Ph=v خنثی و بافت متوسط مناسب است .
خاک نباید حالصخیز باشد « میزان نیتروژن زیاد» به دلیل افزایش بیش از حد و رویشی . مقاومت آن به شوری از جو کمتر و از پنبه و سورگوم بیشتر است در درجه حرارت بالای C15 در حدود 3 تا 4 روز پس از کاشت جوانه می زند . برای جوانه زدن و رشد سریع اولیه باید رطوبت خاک زیاد باشد . در زراعت دیم مقاومت گلرنگ به شوری مثل جو است . ولی در شرایط فاریاب حساستر از جو است . در زمان جوانه زنی به شوری حساستر است . در اکثر واریته های شوری عملکرد را 25% کاهش می دهد .عمدتاً وزن هزار دانه کاهش پیدا می کند . شوری باعث کاهش درصد روغن شده به دلیل افزایش پوست دانه . ارتفاع نهایی گیاه تا اندازه زیادی به تاریخ کشت بستگی دارد و هر چه دیرتر کاشته شود ارتفاع آن کمترخواهد بود . گلرنگ نسبت به ساختمان خاک و نفوذ پذیری آن حساسیت کمتری از آفتابگردان دارد . کیفیت روغن تحت تأثیر شوری قرار نمی گیرد . گلرنگ در زمان رزت به کم آبی مقاوم است ولی در طول دوره رشد یعنی از زمان ساقه دهی تا به گل نشستن کمبود آب باعث کاهش رشد و عملکرد می شود .
ترکیبات شیمیایی و موارد استفاده
اسیدهای چرب اشباع شده آن در مجموع به مقدار 6 تا 9 درصد است . نوع اشباع نشده ی آن که تقریباً 90% آن اسیدهای چرب اولئیک و لینولئیک اسید تشکیل می دهد و 10% بقیه را پالمتیک و استئاریک اسید تشکیل داده ، اسید اولئیک 25-16 درصد و اسید لینولئیک 72-63 درصد ضریب یدی 150-140 . روغن دانه اگر هیدروژنه شود نوعی مارگارین بسیار مرغوب فاقد بو و طعم نتیجه می دهد . روغن آن سریع خشک می شود در طبخ غذا ، تهیه صابون ، رنگ ، ورنیس و مواد پوشاننده مشابه مصرف می شود . کنجاله آن 23 % پروتئین و 35% فیبر دارد و به عنوان مکمل پروتئین در تغذیه و طیور استفاده می شود .
خواص درمانی
اثر مسهلی ، محلل ، نیرو دهنده ، سلسله اعصاب و خلط اور در بیماری های سینه ( ذات الریه)
کاشت
صفر پایه گیاه حدود C5 و حرارت مناسب آن C15 بوده که در این حرارت کمتر از یک هفته سبز شده . در مناطقی که میانگین حرارت تیر ماه آنها کمتر از C25 باشد محدودیتی برای کشت وجود ندارد در این نواحی وقتی میانگین دمای شبانه روزی به C15 رسید کشت بهاره انجام می شود . در مناطق گرمسیری مثل خوزستان پائیزه می کارند (همزمان یا کمی دیرتر از گندم و جو) میزان بذر 25-20 گیلوگرم در هکتار برای دیم با ردیف کار غلات می کارند و در کشت آبی با ردیف کار غلات یا چغندر قند و باید تراکم بیشتر باشد . تراکم زیاد باعث نازک شدن ساقه اصلی و تعداد ساقه های جانبی کمتر می شود در حالی که متراکم کشت شود در صد روغن آن زیاد تر و ضریب یدی آن کمتر از حالتی است که تنک کاشته می شود . فاصله هر بوته cm10 گلدهی 60-50 روز پس از سبز شدن شروع می شود پس از آن دانه بستن و رسیدن آن حدود 30 تا 40 روز طول می کشد . ورس و ریزش دانه در گلرنگ ناچیز است . بنابراین اگر برداشت تا رسیدگی کامل به تأخیر بیفتد خطر تلفات محصول کم است . در شرایط دیم فاصله شیارها cm30 تا 40 و فاصله بوته ها cm15 و در کشت آبی فاصله شیارها cm50-40 و فاصله بوته ها روی ردیف cm20کافی است . عمق کاشت ، عملیات آماده سازی زمین شامل شخم ، دیسک ، ماله ، کود پاشی ، پخش علفکش تر فلان می باشد و کشت به صورت سطحی یا درون جوی صورت می گیرد .
آبیاری
گلرنگ به خشکی مقاوم است و در دوره گلدهی به کم آبی حساس می شود و حساسترین دوره نیاز به آبّ زمانی است که از مرحله رویشی به زایشی رفته تا پایان دوره دانه بندی است . گلرنگ به علت داشتن ریشه عمیق قادر به جذب رطوبت از اعماق 4 تا 3 متری خاک می باشد .
کود مورد نیاز
هر تن دانه گلرنگ باعث خروج kg30-25 N و kg12-7 P و kg15-10 K می شود .
میزان کود مصرفی در کشت بهاره kg90-50 نیتروژن خالص و kg 70-40 اکسید فسفر است و همانقدر پتاس . اثر نیتروژن بر عملکرد محصول از طریق اثر آن بر تعداد طبق های تولیدی است و اندازه بذر زیاد است تحت تأثیر کود نیتروژنه واقع نمی شود . نصف کود نیتروژنه را به صورت سرک قبل از به ساقه رفتن « حدود 1 تا 5/1 ماه پس از سبز شدن » داده می شود .
کنترل علف های هرز
1- کنترل شیمیایی :
بسته به نوع و شرایط آب و هوایی متفاوت است . سم تر فلان به میزان 5-2 لیتر در هکتار قبل از کاشت و سم گالانت 5/2 لیتر در هکتار پس از کاشت برای علف های هرز باریک برگ و همچنین علف کش های کلر سولفورون ویتامترون در کنترل علف های هرز پهن برگ موثر اند .
2- کنترل زراعی :
مبارزه مکانیکی از شروع رشد اولیه تا مرحله ای که گیاه به ارتفاع حدود 10 تا 15 سانتی متر می رسد از اهمیت بالایی برخوردار است . گلرنگ در مرحله رزت به رشد علف های هرز حساس است به همین دلیل تعیین تاریخ مناسب کاشت ، به ویژه در ارقام بهاره باعث کاهش دوره رزت و در نتیجه کاهش رشد علف های هرز می شود . عدم مبارزه با علف های هرز در مراحل پایانی رشد نیز سبب مخلوط شدن بذور علف های هرز و بذور گلرنگ در مخزن کمیاین خواهد شد و مبارزه مکانیکی زیاد باعث خسارت به ریشه گیاه شده . استفاده از پنجه غازی یا کولتیواتور سبک ( در زمانی که گیاه cm15-10 ارتفاع دارد . )
آفات :
کلاً از سموم فسفره بر روی گیاهان روغنی نباید استفاده کرد .
مگس گلرنگ : مهترین آفت گلرنگ است که حشره ماده تخم های خود را روی نمونه های جوان قرار داده ولاروها از غوزه تغذیه کرده و نمونه صدمه دیده ، زمان مبارزه مرحله ی غنچه دهی بوده و سموم سیستمیک نظیر متاسیستوکس 2 در هزار و دیازینون در 2 در هزار استفاده می شود . ارقام زود رس و خاردار .
کرم طبق خوار گلرنگ : آفت تیره کاسنی در ایران خسارت زا نبوده
کندتارتن : مانع گرده افشانی بوته های آلوده در ایران خسارت زا نبوده
سنگ تخم گلرنگ : پوره ها و حشره بالغ به غنچه گلرنگ حمله کرده و با تغذیه خود آن را قهوه ای رنگ و فاسد می کند .
دشمن طبیعی آن draeocoris pallens و سم لاوین به نسبت kg1 در هکتار .
بیماریهای مهم گلرنگ
زنگ گلرنگ : عامل بیمار Puccinia carthami یک میزبان بوده و تمام مراحل خود را روی گلرنگ تکمیل می کند . محصول را تا 50% درصد کاهش داده و کیفیت روغن را کاهش می دهد .
مبارزه :
1- تناوب
2.کاشت گلرنگ دور از منابع آلودگی«گلرنگ وحشی»
3. پس از مشخص شدت نژاد از قارچ ارقام مقاوم استفاده شود
4. استفاده از بذر سالم
5. شخم پس از برداشت «کاهش تولید بازده دیوسپور»
6. سایبر و کونازول «آلتو» نیم لیتر در هکتار
7. پروپیکونازول «تیلت» نیم لیتر در هکتار
سفیدک سطحی : دو عامل
1.leviellula taurica
2. Erysiphe cichoracearum f.sp.Cartami
شیوع در اواخر فصل رشد لکه های کوچک سفید رنگ بر روی برگ وساقه که به هم پیوسته و تمام گیاه را پوشانده . کنترل با حذف منابع آلودگی برای سال بعد، ارقام مقاوم ، سولفور 3 تا 4 در هزار سه نوبت دینو کاپ kg1 تا 2 در هکتار
لکه قهوه ای گلرنگ
عامل Ramulavia carthami در بیشتر نقاطی که کشت و کار شده مخصوصاً خوزستان علائم به صورت لکه های قهوه ای هم اندازه به آسانی قابل تشخیص بوده مرکز لکه ها سفید بوده قارچ عامل بیماری بذر بوده .
کنترل: تناوب استفاده از بذر سالم و ارقام مقاوم و نیز استفاده از قارچ کش ها در صورت نیاز
مرگ گیاهچه
عامل آن phytophthora cryptogea خسارت روی طوقه بوده البته باعث پوسیدگی ریشه نیز شده رقم Nebrasca یا 10-N حساس بوده .
کنترل : ضد عفونی بذر با متالاکسیل 5/2-2 کیلوگرم در هکتار
برداشت
گلرنک را میتوان به آسانی با کمباین غلات برداشت کرد و به تغییرات چندانی نیاز نداشته مثل تغییر در اندازه فواصل کوبنده و ضد کوبنده و الک ها . بر خلاف سایر گیاهان روغنی ریزش ندارد فقط در صورت عدم تنظیم صحیح کمباین ممکن است تعدادی از غوزه ها بر اثر ضربه پره های خوراک دهنده کمباین دچار ریزش شود .
تعیین زمان دقیق برداشت گلرنگ به نوع رقم و عوامل محیطی نظیر میزان رطوبت نسبی و دمای هوا بستگی دارد .
زمان برداشت دانه 8% رطوبت دارد اگر با دست فشار دهیم غوزه را بذرها به آسانی از آنها جدا شده بلافاصله پس از خشک شدن و قهوه ای شدن برگ ها و نیز خشک شدن و سخت شدن دانه های وسط طبق انجام داد .
تناوب
مثل گندم و جو هر 4 سال یک بار کشت شده . به دلیل حساسیت به بیماری های خاکزی ، در کشت آبی پس از گندم ذرت ، چغندر و برنج کشت شده . اثرات بعد از کشت این گیاه هنوز تشخیص نیست و بیشتر اثر تخلیه رطوبتی دارد تا مواد غذایی باعث اصلاح فیزیکی خاک شده ، قدرت نفوذش در خاک های متراکم بیشتر از آفتابگردان بوده . با گیاهان جالیزی نباید کشت شود .
تناوب مناسب
1) یونجه پنج ساله – سیب زمینی ، حبوبات ، گلرنگ ، جو ، آیش .
2) شبدر، ذرت ، گلرنگ ، جو .
ارقام : محلی : مشهد ، اراک ، اصفهان ، خارجی : ژیلا ، فریو ، یوت ، نبراسکا 825 و نبرسکا 10 برای دیم کاری
1 . ارقام مناسب مناطق گرم
«خوزستان – ایرانشهر ، بوشهر » ارقام بهار بسته به زمان شروع بارندگی و شیوع آفات و بیماری و عدم برخورد با درجه حرارت بالا در زمان رسیدگی تنظیم شده . مطلوبترین آن در مناطق گرم و نیمه دوم آذر ماه در لاین جدید I.L.111 مناسب بوده .
2. ارقام مناسب سرد و معتدل سرد
« تهران ، فارس ، کرمانشاه ، اصفهان ، آذربایجان شرقی ، زنجان ، کردستان ، مرکزی »
کشت پائیزه بوده ها باید به شکلی کشت شده باشد که در زمان سرما 8 برگ داشته باشد که اواسط شهریور ماه تا اواخر مهر ماه است .
رقم مورد استفاده L.R.V.51.51 بوده
کشت بهاره در پایان زمستان متناسب با بارندگی بهار باشد . اواخر اسفند تا اواخر فروردین ماه ولاین I.L.111
عملکرد
روغن استخراج شده 45% میانگین عملکرد متوسط 700kg و پتانسیل عملکرد آن 4 تن بوده که عملکرد بیش از 2 تن مطلوب است .