تنيبه بدنى زن از ديدگاه دو قرآن پژوه معاصر
آيت الله معرفت(ره) :
خداى تعالى فرمود:
«وَاللاّتِى تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِى الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاَ تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً»(1)
گفته‌اند که در اين آيه نيز تحقير زن ديده مي‌شود، به گونه‌اى متناسب با عهد جاهلى که زن جايگاهى خرد و پست داشته است.
ولى با اندک تأمل در کتب تفسير و سيره و سخنان فقها در اين باره روشن مي‌شود که چنين نيست؛ زن در دوران جاهليت در سطحى بسيار پايين قرار داشت و اسلام، آمد که دست او را گرفته تا به بالاترين مراحل والاى انسانى شايسته‌اش بالا برد. اما آيا اين دگرگونى اساسى به گونه ناگهانى و بدون چاره‌انديشى و مقدمه چينى ممکن بود يا نياز به زمان و سير تدريجى داشت، تا اين خشونت شعله‌ور را به ملايمت و مهربانى نرم بدل سازد؛ کارى که پيمودن مسير دشوار آن، اندکى همراهى با قوم را ايجاب مي‌کرد تا آگاه‌سازى آنها ممکن شود يا زمينه‌هاى آگاهى در آنها ايجاد شود و بتوانند به فطرت‌هاى اصل انسانى خويش بازگشت کنند.
اين چنين اسلام در آغاز کار، نسبت به برخى از رسوم ايشان ـ که سخت بر آنها حکمفرما بود ـ با ايشان همنوا شد، و در مسير اين همراهى و همنوايى، دميدن ساز ملايمت و خشونت‌گريزى را در خاطر ايشان آغاز کرد تا دلهاشان رام گردد و راه درست را دريابند، تا خود اندک اندک زشتکاري‌هايى که پيش از آن به دنبال خود مي‌کشيدشان دست بردارند.
اين سياست و تدبير را اسلام درباره بسيارى ديگر از رسول جاهلى که تنها بر عرب نيز حکم فرما نبود، در پيش گرفت که ريشه‌کن کردن آنها نيازمند فرصت و زمانى کوتاه مدت يا دراز مدت و چاره‌انديشي‌هاى اساسى براى اين منظور بود. در اين مقوله مي‌توان مسئله برده‌دارى را به عنوان نمونه ذکر کرد که در آغاز با آن همراه شد، زيرا بر جهان آن روز حکمفرما بود و برده کالاى تجارى با اهميتى به حساب مي‌آمد که رويارويى با آن بدون تمهيد مقدمات لازم ممکن نبود، اما اسلام در برابر آن ايستاد، ولى نه به گونه علنى و صريح، بلکه با خاستگاه‌هاى فراقومى آن مبارزه کرد و راه‌هاى مشروعيت آن را بست، به جز راه قدرت يافتن بر محاربان در ميدان جنگ را که تنها شرکت کنندگان در نبرد بر ضد اسلام را شامل مي‌شد ـ نه ديگران و نه زنان و کودکان و سالخوردگان را، و به گونه قاطع هر گونه امکان برده‌گيرى را منسوخ کرد. آنگاه افزون بر اين، راه را براى آزادسازى برده‌هاى موجود به شکل‌هاى گوناگون باز گذاشت که در جاى خود به تفصيل آمده است.
اتخاذ چنين روش و تدبيرى براى ريشه‌کن کردن عادت‌هاى حکمفرماى جاهلى را در اصطلاح «نسخ تمهيدي» زمان‌بندى شده ناميده‌ايم. نسخى که زمينه‌هاى آن را صدر اسلام و در عهد پيامبر فراهم شده است.
مسئله قواميت مرد بر زن نيز در محدوده عام (که شامل زدن شديد دردآور زن شود) از جمله همين مسائل است. بنابراين اگر چه در قرآن آمده ولى از سوى آورنده شريعت به گونه‌اى تفسير شده که تعديل آن را در آن زمان و ريشه کن ساختن آن را در دراز مدت موجب شود.
اوّلا، زدن در آيه به گونه غير مبرّح تفسير شده؛ يعنى زدنى که سخت دردآور نباشد که در واقع زدن نيست، بلکه دست کشيدنى است با ظرافت ويژه. از همين رو مقيد شده که با تازيانه و چوب و وسيله ديگر نباشد، مگر چوب نازک سواک که انسان با آن مسواک مي‌زند. اين در واقع دلالت آيه را خنثى مي‌کند و حق تنبيه بدنى و آزاررسانى زن از سوى مرد را يکسره نفى مي‌کند.
ابن جرير از عکرمه نقل کرده – ذيل آيه – که پيامبر(ص) فرمود: «اگر شما را در انجام کار نيک نافرمانى کردند بزنيدشان؛ ولى زدن غير مبرّح» و همين روايت را به نقل از حجاج بن مزاحم نيز آورده، با اين افزونى که غير مبرّح را به غير مؤثر تفسير کرده، يعنى زدنى که تأثيرى در تغيير رنگ پوست بدن حتى به اندازه سرخ شدن نداشته باشد.
عطا مي‌گويد: به ابن عباس گفتم: زدن غير مبرّح چگونه است؟ گفت: با چوب مسواک و مانند آن. قتاده مي‌گويد: زدن غير مبرّح آن است که ناگوار و معيوب کننده نباشد.(2)
به همين دليل شيخ ابوجعفر طوسى مي‌گويد: اما زدن، بى هيچ اختلافى در آن، بايد زدن غير مبرّح باشد.
امام باقر(ع) فرمود: «با چوب مسواک بايد باشد».(3)
قاضى ابن براج طرابلسى (م 481) مي‌نويسد: « اما زدن – در آيه – زدن به منظور تأديب است،چنان که کودکان را بر کار خطا مي‌زنند. نبايد زدن مُبرّح يا مُزمن يا مُدمى باشد و بايد بر جاهاى مختلف بدن تقسيم شود و از صورت پرهيز شود و علاوه بر اين با چوب مسواک باشد و برخى – از فقهاى عامه – گفته‌اند با دستمال پيچيده شده يا درّه باشد و نه با چوب يا تازيانه».(4)
«مبرّح» به معناى سخت و دردآور است و «مزمن» يعنى معيوب کننده و ناقص کننده و «مُدمي» يعنى آنچه باعث پيدا شدن خون در سطح پوست شود، حتى به صورت خراشيده شدن.«درّه» نيز نوعى تازيانه پارچه‌اى است که دردآور نبوده و مانند دستمال پيچيده شده است.
در جاى ديگر مي‌گويد:
«اگر زن بر مرد نشوز کرد (از حقوق زناشويى سرباز زد) جايز است از او در بستر و در سخن گفتن دورى کند و او را بزند، نه بسان اجراى حد و نه زدن دردآور، و از زدن بر صورتش بپرهيزد و سخن گفتن با او را بيش از سه روز ترک نکند».(5)
در فقه الرضا(ع) آمده است: «زدن با مسواک و مانند آن به ملايمت و آرامي».(6)
در جامع الاخبار صدوق از پيامبر(ص) نقل شده : «در شگفتم از کسى که همسر خود را مي‌زند، حال آن که خود به زدن شايسته‌تر است. زنان خود را با چوب نزنيد که قصاص دارد، ولى با سخت‌گيرى در خوراک و پوشاک آنان را بزنيد تا در دنيا و آخرت آسوده باشيد.» در حديث ديگرى فرمود: «سفارش مرا درباره زنان پاس بداريد تا از سختى حسابرسي رهايى يابيد، و هر که سفارش مرا پاس ندارد، چه سخت است وضع او در پيشگاه خداوند».(7)
اين حديث صراحت دارد که منظور از زدن در آيه تأديب است،ولى نه با چوب دستى و تازيانه – چنان که با چهارپايان رفتار مي‌شود- بلکه با ايجاد محدوديت در خوراک و پوشاک و مانند اينها، و اين با روش تعديل در زندگى سازگارتر است.
دوّم: از زدن زنان چنان به سختى نهى و منع شده است که تخلف کننده را از دايره نيکان امت بيرون شمرده، جزو شرار الناس مي‌شمارد. چنان که در حديث آمده که: زنانِ بسيارى از همسران اصحاب پيامبر(ص) گرد خانه پيامبر به شکايت از همسرانشان (که زدن آنان را مجاز مي‌دانستند)آمدند، پيامبر فرمود: اينان نيکان شما نيستند.(8)
ابن سعد و بيهقى از ام کلثوم دختر ابى بکر نقل کرده اند که مردان از زدن همسران نهى شده بودند، پس، از آنان به پيامبر(ص) شکايت بردند، پيامبر زدن ايشان را اجازه داد، ولى افزود که «نيکان شما هرگز نخواهند زد».(9)
در روايت ابن ماجه آمده است: پيامبر(ص) روزى صبح هنگام فرمود: «هفتاد زن گرد خاندان پيامبر جمع شده اند که همگى شکايت از شوهر خود دارند، پس – بدانيد که – ايشان را نيکان خود نمي‌يابيد».(10)
عبدالرزاق از عايشه از پيامبر(ص) نقل کرده: «آيا شرم نمي‌کند از شما آن که همسر خود را مي‌زند، آن گونه که برده را مي‌زنند؟! در اوّل روز او را مي‌زند و در پايان روز با او همخوابه مي‌شود».(11)
عايشه گفت: «هيچ گاه پيامبر(ص) خدمتکارى يا زنى را حتى با دست نزد».(12)
از هيچ يک از امامان معصوم(ع) يا صحابه يا تابعان نيک رفتار نقل نشده که با همسران خود تندى کنند، چه رسد به زدن و سيلى نواختن، بلکه روش آنان، گذشت و بخشش بود؛ چنان که در حديث امام صادق(ع) از پدرش امام باقر(ع) گذشت.(13)
سوّمً: سفارش هاى اکيد نسبت به زن و پاسداشت حرمت او و جانبدارى از او با بذل توجه و مهربانى و رأفت و رحمت و به دور از خشونت و حتى سختگيري درباره اشتباهات و کوتاهي‌هاى او آمده. در نامه اميرمؤمنان(ع) به فرزندش امام حسن(ع) آمده است: «فان المرآة ريحانة و ليست بقهرمانة،و لا تعد بکرامتها نفسها...».(14)
پس همانا زن همچون گل، نازک است و نه سخت تن همچون قهرمانان، و کرامت او را از خود او مگذران. يعنى او را گرامى بدار و از واسطه کردن ديگرى نزد تو ناگزيرش مساز. بايد حرمت او نزد تو شفاعتش کند و نه ديگري.
آيت الله معرفت(ره) :
خداى تعالى فرمود:
«وَاللاّتِى تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِى الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإنْ أَطَعْنَکُمْ فَلاَ تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً»(1)
گفته‌اند که در اين آيه نيز تحقير زن ديده مي‌شود، به گونه‌اى متناسب با عهد جاهلى که زن جايگاهى خرد و پست داشته است.
ولى با اندک تأمل در کتب تفسير و سيره و سخنان فقها در اين باره روشن مي‌شود که چنين نيست؛ زن در دوران جاهليت در سطحى بسيار پايين قرار داشت و اسلام، آمد که دست او را گرفته تا به بالاترين مراحل والاى انسانى شايسته‌اش بالا برد. اما آيا اين دگرگونى اساسى به گونه ناگهانى و بدون چاره‌انديشى و مقدمه چينى ممکن بود يا نياز به زمان و سير تدريجى داشت، تا اين خشونت شعله‌ور را به ملايمت و مهربانى نرم بدل سازد؛ کارى که پيمودن مسير دشوار آن، اندکى همراهى با قوم را ايجاب مي‌کرد تا آگاه‌سازى آنها ممکن شود يا زمينه‌هاى آگاهى در آنها ايجاد شود و بتوانند به فطرت‌هاى اصل انسانى خويش بازگشت کنند.
اين چنين اسلام در آغاز کار، نسبت به برخى از رسوم ايشان ـ که سخت بر آنها حکمفرما بود ـ با ايشان همنوا شد، و در مسير اين همراهى و همنوايى، دميدن ساز ملايمت و خشونت‌گريزى را در خاطر ايشان آغاز کرد تا دلهاشان رام گردد و راه درست را دريابند، تا خود اندک اندک زشتکاري‌هايى که پيش از آن به دنبال خود مي‌کشيدشان دست بردارند.
اين سياست و تدبير را اسلام درباره بسيارى ديگر از رسول جاهلى که تنها بر عرب نيز حکم فرما نبود، در پيش گرفت که ريشه‌کن کردن آنها نيازمند فرصت و زمانى کوتاه مدت يا دراز مدت و چاره‌انديشي‌هاى اساسى براى اين منظور بود. در اين مقوله مي‌توان مسئله برده‌دارى را به عنوان نمونه ذکر کرد که در آغاز با آن همراه شد، زيرا بر جهان آن روز حکمفرما بود و برده کالاى تجارى با اهميتى به حساب مي‌آمد که رويارويى با آن بدون تمهيد مقدمات لازم ممکن نبود، اما اسلام در برابر آن ايستاد، ولى نه به گونه علنى و صريح، بلکه با خاستگاه‌هاى فراقومى آن مبارزه کرد و راه‌هاى مشروعيت آن را بست، به جز راه قدرت يافتن بر محاربان در ميدان جنگ را که تنها شرکت کنندگان در نبرد بر ضد اسلام را شامل مي‌شد ـ نه ديگران و نه زنان و کودکان و سالخوردگان را، و به گونه قاطع هر گونه امکان برده‌گيرى را منسوخ کرد. آنگاه افزون بر اين، راه را براى آزادسازى برده‌هاى موجود به شکل‌هاى گوناگون باز گذاشت که در جاى خود به تفصيل آمده است.
اتخاذ چنين روش و تدبيرى براى ريشه‌کن کردن عادت‌هاى حکمفرماى جاهلى را در اصطلاح «نسخ تمهيدي» زمان‌بندى شده ناميده‌ايم. نسخى که زمينه‌هاى آن را صدر اسلام و در عهد پيامبر فراهم شده است.
مسئله قواميت مرد بر زن نيز در محدوده عام (که شامل زدن شديد دردآور زن شود) از جمله همين مسائل است. بنابراين اگر چه در قرآن آمده ولى از سوى آورنده شريعت به گونه‌اى تفسير شده که تعديل آن را در آن زمان و ريشه کن ساختن آن را در دراز مدت موجب شود.
اوّلا، زدن در آيه به گونه غير مبرّح تفسير شده؛ يعنى زدنى که سخت دردآور نباشد که در واقع زدن نيست، بلکه دست کشيدنى است با ظرافت ويژه. از همين رو مقيد شده که با تازيانه و چوب و وسيله ديگر نباشد، مگر چوب نازک سواک که انسان با آن مسواک مي‌زند. اين در واقع دلالت آيه را خنثى مي‌کند و حق تنبيه بدنى و آزاررسانى زن از سوى مرد را يکسره نفى مي‌کند.
ابن جرير از عکرمه نقل کرده – ذيل آيه – که پيامبر(ص) فرمود: «اگر شما را در انجام کار نيک نافرمانى کردند بزنيدشان؛ ولى زدن غير مبرّح» و همين روايت را به نقل از حجاج بن مزاحم نيز آورده، با اين افزونى که غير مبرّح را به غير مؤثر تفسير کرده، يعنى زدنى که تأثيرى در تغيير رنگ پوست بدن حتى به اندازه سرخ شدن نداشته باشد.
عطا مي‌گويد: به ابن عباس گفتم: زدن غير مبرّح چگونه است؟ گفت: با چوب مسواک و مانند آن. قتاده مي‌گويد: زدن غير مبرّح آن است که ناگوار و معيوب کننده نباشد.(2)
به همين دليل شيخ ابوجعفر طوسى مي‌گويد: اما زدن، بى هيچ اختلافى در آن، بايد زدن غير مبرّح باشد.
امام باقر(ع) فرمود: «با چوب مسواک بايد باشد».(3)
قاضى ابن براج طرابلسى (م 481) مي‌نويسد: « اما زدن – در آيه – زدن به منظور تأديب است،چنان که کودکان را بر کار خطا مي‌زنند. نبايد زدن مُبرّح يا مُزمن يا مُدمى باشد و بايد بر جاهاى مختلف بدن تقسيم شود و از صورت پرهيز شود و علاوه بر اين با چوب مسواک باشد و برخى – از فقهاى عامه – گفته‌اند با دستمال پيچيده شده يا درّه باشد و نه با چوب يا تازيانه».(4)
«مبرّح» به معناى سخت و دردآور است و «مزمن» يعنى معيوب کننده و ناقص کننده و «مُدمي» يعنى آنچه باعث پيدا شدن خون در سطح پوست شود، حتى به صورت خراشيده شدن.«درّه» نيز نوعى تازيانه پارچه‌اى است که دردآور نبوده و مانند دستمال پيچيده شده است.
در جاى ديگر مي‌گويد:
«اگر زن بر مرد نشوز کرد (از حقوق زناشويى سرباز زد) جايز است از او در بستر و در سخن گفتن دورى کند و او را بزند، نه بسان اجراى حد و نه زدن دردآور، و از زدن بر صورتش بپرهيزد و سخن گفتن با او را بيش از سه روز ترک نکند».(5)
در فقه الرضا(ع) آمده است: «زدن با مسواک و مانند آن به ملايمت و آرامي».(6)
در جامع الاخبار صدوق از پيامبر(ص) نقل شده : «در شگفتم از کسى که همسر خود را مي‌زند، حال آن که خود به زدن شايسته‌تر است. زنان خود را با چوب نزنيد که قصاص دارد، ولى با سخت‌گيرى در خوراک و پوشاک آنان را بزنيد تا در دنيا و آخرت آسوده باشيد.» در حديث ديگرى فرمود: «سفارش مرا درباره زنان پاس بداريد تا از سختى حسابرسي رهايى يابيد، و هر که سفارش مرا پاس ندارد، چه سخت است وضع او در پيشگاه خداوند».(7)
اين حديث صراحت دارد که منظور از زدن در آيه تأديب است،ولى نه با چوب دستى و تازيانه – چنان که با چهارپايان رفتار مي‌شود- بلکه با ايجاد محدوديت در خوراک و پوشاک و مانند اينها، و اين با روش تعديل در زندگى سازگارتر است.
دوّم: از زدن زنان چنان به سختى نهى و منع شده است که تخلف کننده را از دايره نيکان امت بيرون شمرده، جزو شرار الناس مي‌شمارد. چنان که در حديث آمده که: زنانِ بسيارى از همسران اصحاب پيامبر(ص) گرد خانه پيامبر به شکايت از همسرانشان (که زدن آنان را مجاز مي‌دانستند)آمدند، پيامبر فرمود: اينان نيکان شما نيستند.(8)
ابن سعد و بيهقى از ام کلثوم دختر ابى بکر نقل کرده اند که مردان از زدن همسران نهى شده بودند، پس، از آنان به پيامبر(ص) شکايت بردند، پيامبر زدن ايشان را اجازه داد، ولى افزود که «نيکان شما هرگز نخواهند زد».(9)
در روايت ابن ماجه آمده است: پيامبر(ص) روزى صبح هنگام فرمود: «هفتاد زن گرد خاندان پيامبر جمع شده اند که همگى شکايت از شوهر خود دارند، پس – بدانيد که – ايشان را نيکان خود نمي‌يابيد».(10)
عبدالرزاق از عايشه از پيامبر(ص) نقل کرده: «آيا شرم نمي‌کند از شما آن که همسر خود را مي‌زند، آن گونه که برده را مي‌زنند؟! در اوّل روز او را مي‌زند و در پايان روز با او همخوابه مي‌شود».(11)
عايشه گفت: «هيچ گاه پيامبر(ص) خدمتکارى يا زنى را حتى با دست نزد».(12)
از هيچ يک از امامان معصوم(ع) يا صحابه يا تابعان نيک رفتار نقل نشده که با همسران خود تندى کنند، چه رسد به زدن و سيلى نواختن، بلکه روش آنان، گذشت و بخشش بود؛ چنان که در حديث امام صادق(ع) از پدرش امام باقر(ع) گذشت.(13)
سوّمً: سفارش هاى اکيد نسبت به زن و پاسداشت حرمت او و جانبدارى از او با بذل توجه و مهربانى و رأفت و رحمت و به دور از خشونت و حتى سختگيري درباره اشتباهات و کوتاهي‌هاى او آمده. در نامه اميرمؤمنان(ع) به فرزندش امام حسن(ع) آمده است: «فان المرآة ريحانة و ليست بقهرمانة،و لا تعد بکرامتها نفسها...».(14)
پس همانا زن همچون گل، نازک است و نه سخت تن همچون قهرمانان، و کرامت او را از خود او مگذران. يعنى او را گرامى بدار و از واسطه کردن ديگرى نزد تو ناگزيرش مساز. بايد حرمت او نزد تو شفاعتش کند و نه ديگري.
