تعریف و طبقه‌بندی:
تخلخل از جمله خصوصیات مهم نفت‌گیر محسوب می‌شود. زیرا خلل، شکستگی‌ها و معابر سنگ عامل مؤثر در ذخیره‌سازی مخزن می‌باشد. فضای حفره‌ها غالباً توسط آب اولیه پر شده است. این فضاها در مخازن نفت علاوه برآب اولیه حاوی نفت و گاز می‌باشد. تخلخل به صورت نسبت فضاهای خالی سنگ به حجم کل سنگ توصیف می‌شود.
تخلخل غالباً بصورت حرف یونانی فی نشان داده می‌شود. تخلخل مؤثر به مجموعه منافذ به هم مرتبط گفته می‌شود. تخلخل غیر مؤثر به مجموعه خلل غیرمرتبط گفته می‌شود. ارتباط خلل به یکدیگر ممکن است از یک معبر یا چند معبر برقرار شود.
انتقال نفت و گاز از معابر خلل به هم مرتبط صورت می‌گیرد. نسبت تخلخل کل به تخلخل مؤثر از نظر زمین‌شناسی نفت حائز اهمیت ویژه‌ای است، زیرا که به طور مستقیم به تراوایی سنگ مربوط می‌شود.
اندازه، شکل و قطر خلل و مقدار پیچاپیچی معابر ارتباطی منافد اثر مهمی برتولید مخزن دارد. تجزیه و تحلیل شکل خلل و نحوة تداوم معابر ارتباطی دشوار به نظر می‌رسد. برای مثال منافذ آغشته به محلول ممکن است توسط املاح محلول پرکننده را سبب شده و متعاقباً بخشی از سیمان دوباره حل شده باشد. دو نوع تخلخل با توجه به زمان تشکیل آن قابل تشخیص می‌باشد.
تخلخل اولیه :
این منفاذ در ضمن ته نشست رسوبات تشکیل می‌شود. خلل اولیه به منافذ بین دانه‌ای و داخل دانه‌ای قابل تفکیک می‌باشد. خلل بین دانه‌ای در اکثر رسوبات دیده می‌شود. این نوع منافذ در سنگهای رسی و آهکی به واسطه پدیده تراکم و سیمان‌شدگی بسرعت از بین می‌رود. منافذ اولیه موجود در مخازن ماسه‌ای غالباً از نوع بین دانه است.
خلل داخل دانه‌ای بیشتر در دانه‌های اسکلتی ماسه‌ها آهکی وجود دارد. بسیاری از این خلل به واسطه پدیده سیمان‌شدگی و تراکم در مخازن آهکی از بین رفته‌اند
تخلل ثانویه:
منافذ ثانویه سنگهای رسوبی حاصل پدیده انحلال می‌باشد. بسیاری از کانیهای سنگ ممکن است حل شده و فضای ناشی از انحلال در آن باقی بماند. منافذ حاصل از انحلال در سنگهای آهکی درصد حجمی شایانی از سنگ را شامل می‌شوند. تخلخل ثانویه از نوع انحلال در مخازن آهکی به مراتب بیشتر از مخازن ماسه‌سنگی می‌باشد.
تخلخل قالبی و حفرهغای نیز از حمله منافذ حاصل از انحلال محسوب می‌شود. تخلخل قالبی محدود به انحلال دانه و یا انحلال زمینه سنگ بوده و به این دلیل به صورت بافت انتخابی در سنگ باقی می‌ماند. در حالیکه مرزهای دانه‌ای و زمینه سنگ و یا سیمان اولیه توسط خلل از نوع حفره‌ای قطع می‌شود. اندازه منافذ در خلل حفره‌ای غالباً بزرگتر از منافذ در خلل از نوع قالبی می‌باشد. حفره‌هایی با ابعاد بزرگتر را تخلخل از نوع غاری گویند که ممکن است قطر منافذ آن تا ۵/۰ متر برسد.
تخلخل فنسترال از انواع تخلخل اولیه محسوب می‌شود. فضاهای مربوط به خلل نوع فنسترال بطور همزمان و در حین رسوب‌گذاری در بخش زیرین قطعات اسکلتی و در حد فاصل آن قطعات با رسوبات ایجاد می‌شود. تخلخل نوع فنسترال در رسوبات بیوپل میکرایت مختص محیط مرادابی توسعه بیشتر پیدا می‌کند.
تخلخل بین بلوری به فضاهای موجود در حد فاصل بلورهای سنگ گفته می‌شود. تخلخل بین بلوری از نوع ثانویه بوده و از نظر زمین‌شناسی نفت و به خصوص در ارتباط با سنگهای کربناته حائز اهمیت می‌باشد. اغلب سنگهای آهکی متبلور دارای تخلخل ضعیف می‌باشد. سنگهای متبلور دولومیتی به خصوص با بافت دانه شکری از تخلخل بالایی برخوردار است. تخلخل بین بلوری در دولومیت‌هایی که از جانشینی کلسیت حاصل شده توسعه یافته است.
شکستگی‌های سنگ نه تنها سبب افزایش مقدار تخلخل می‌شود بلکه در بهتر نمودن وضعیت تراوایی سنگ نقش بسزایی ایفاء می‌کند. سنگها و یا رسوبات سست با سیمان ضعیف فاقد شکستگی درزهای شاخص می‌باشد. زیرا این رسوبات، در مقابل فشار وارده حالت جریان پلاستیکی به خود می‌گیرد.
شکستگی‌ها اصولاً در سنگهایی با خاصیت شکنندگی از جمله ماسه سنگهای آهکی شیلها و سنگهای آذرین و دگرگونی ایجاد می‌شود. شکستگی‌ها را در زیر زمین به خصوص درمناطق نفت‌خیز می‌توان ازطریق چاه‌پیمایی، اطلاعات لرزه‌نگاری و تاریخچه تولید چاه ردیابی کرد.
منافذ حاصل از شکستگی‌ها در سنگهای شکننده، درامتداد محور طاقدیس و ناودیس و در مجاروت گسل‌ها و در زیر سطوح دگرشیبی‌ها (به خصوص در سنگهای آهکی) متمرکز می‌باشد.
تقسیم‌بندی تخلخل در صنایع نفت به شرح زیر است :
-قابل اغماض (تخلخل از صفر تا ۵ درصد)
-ضعیف (تخلخل از ۵ تا ۱۰ درصد)
-مناسب (تخلخل از ۱۰ تا ۱۵ درصد)
-خوب (تخلخل از ۱۵ تا ۲۰ درصد)
-خیلی خوب (تخلخل از ۲۰ تا ۲۵ درصد)
تقسیم بندی تخلخل
اندازه‌گیری تخلخل:
تخلخل را می‌توان به طور مستقیم از مغزه‌ها، به طور غیرمستقیم از نمودارهای ژئوفیزیکی (چاه‌پیمایی) و از داده‌های لرزه‌نگاری اندازه‌گیری کرد و . اندازه‌گیری تخلخل به طور غیرمستقیم از نمودارهای صوتی، نوترون، تلفیق این دو نمودار و غیره انجام‌پذیر می‌باشد.
مقدار تخلخل اغلب مخازن از ۵ تا ۳۰ درصد متغیر می‌باشد که مقدار متداول آن بین ۱۰ تا ۲۰ درصد است. سنگهای کربناته اصولاً دارای مقدار تخلخل پائین‌تری نسبت به ماسه‌سنگها بوده ولی به واسطه پدیده‌های ثانویه از تخلخل بالاتر و تراوایی مؤثرتر برخوردار می‌شود. مخزن دارای تخلخل کمتر از ۵ درزصد و فاقد شکستگی و درز را می‌توان غیراقتصادی تلقی کرد.
اندازه‌گیری تخلخل برمبنای محاسبة آن در آزمایشگاه برروی خرده سنگها و یا قطعات درشت‌تر استوار می‌باشد. علاوه برآن مقدار تخلخل را می‌توان از نمودارهای مختلف ژئوفیزیکی، حفاری و زمین‌شناسی اندازه‌گیری کرد.
تخلخل از جمله خصوصیات مهم نفت‌گیر محسوب می‌شود. زیرا خلل، شکستگی‌ها و معابر سنگ عامل مؤثر در ذخیره‌سازی مخزن می‌باشد. فضای حفره‌ها غالباً توسط آب اولیه پر شده است. این فضاها در مخازن نفت علاوه برآب اولیه حاوی نفت و گاز می‌باشد. تخلخل به صورت نسبت فضاهای خالی سنگ به حجم کل سنگ توصیف می‌شود.
تخلخل غالباً بصورت حرف یونانی فی نشان داده می‌شود. تخلخل مؤثر به مجموعه منافذ به هم مرتبط گفته می‌شود. تخلخل غیر مؤثر به مجموعه خلل غیرمرتبط گفته می‌شود. ارتباط خلل به یکدیگر ممکن است از یک معبر یا چند معبر برقرار شود.
انتقال نفت و گاز از معابر خلل به هم مرتبط صورت می‌گیرد. نسبت تخلخل کل به تخلخل مؤثر از نظر زمین‌شناسی نفت حائز اهمیت ویژه‌ای است، زیرا که به طور مستقیم به تراوایی سنگ مربوط می‌شود.
اندازه، شکل و قطر خلل و مقدار پیچاپیچی معابر ارتباطی منافد اثر مهمی برتولید مخزن دارد. تجزیه و تحلیل شکل خلل و نحوة تداوم معابر ارتباطی دشوار به نظر می‌رسد. برای مثال منافذ آغشته به محلول ممکن است توسط املاح محلول پرکننده را سبب شده و متعاقباً بخشی از سیمان دوباره حل شده باشد. دو نوع تخلخل با توجه به زمان تشکیل آن قابل تشخیص می‌باشد.
تخلخل اولیه :
این منفاذ در ضمن ته نشست رسوبات تشکیل می‌شود. خلل اولیه به منافذ بین دانه‌ای و داخل دانه‌ای قابل تفکیک می‌باشد. خلل بین دانه‌ای در اکثر رسوبات دیده می‌شود. این نوع منافذ در سنگهای رسی و آهکی به واسطه پدیده تراکم و سیمان‌شدگی بسرعت از بین می‌رود. منافذ اولیه موجود در مخازن ماسه‌ای غالباً از نوع بین دانه است.
خلل داخل دانه‌ای بیشتر در دانه‌های اسکلتی ماسه‌ها آهکی وجود دارد. بسیاری از این خلل به واسطه پدیده سیمان‌شدگی و تراکم در مخازن آهکی از بین رفته‌اند
تخلل ثانویه:
منافذ ثانویه سنگهای رسوبی حاصل پدیده انحلال می‌باشد. بسیاری از کانیهای سنگ ممکن است حل شده و فضای ناشی از انحلال در آن باقی بماند. منافذ حاصل از انحلال در سنگهای آهکی درصد حجمی شایانی از سنگ را شامل می‌شوند. تخلخل ثانویه از نوع انحلال در مخازن آهکی به مراتب بیشتر از مخازن ماسه‌سنگی می‌باشد.
تخلخل قالبی و حفرهغای نیز از حمله منافذ حاصل از انحلال محسوب می‌شود. تخلخل قالبی محدود به انحلال دانه و یا انحلال زمینه سنگ بوده و به این دلیل به صورت بافت انتخابی در سنگ باقی می‌ماند. در حالیکه مرزهای دانه‌ای و زمینه سنگ و یا سیمان اولیه توسط خلل از نوع حفره‌ای قطع می‌شود. اندازه منافذ در خلل حفره‌ای غالباً بزرگتر از منافذ در خلل از نوع قالبی می‌باشد. حفره‌هایی با ابعاد بزرگتر را تخلخل از نوع غاری گویند که ممکن است قطر منافذ آن تا ۵/۰ متر برسد.
تخلخل فنسترال از انواع تخلخل اولیه محسوب می‌شود. فضاهای مربوط به خلل نوع فنسترال بطور همزمان و در حین رسوب‌گذاری در بخش زیرین قطعات اسکلتی و در حد فاصل آن قطعات با رسوبات ایجاد می‌شود. تخلخل نوع فنسترال در رسوبات بیوپل میکرایت مختص محیط مرادابی توسعه بیشتر پیدا می‌کند.
تخلخل بین بلوری به فضاهای موجود در حد فاصل بلورهای سنگ گفته می‌شود. تخلخل بین بلوری از نوع ثانویه بوده و از نظر زمین‌شناسی نفت و به خصوص در ارتباط با سنگهای کربناته حائز اهمیت می‌باشد. اغلب سنگهای آهکی متبلور دارای تخلخل ضعیف می‌باشد. سنگهای متبلور دولومیتی به خصوص با بافت دانه شکری از تخلخل بالایی برخوردار است. تخلخل بین بلوری در دولومیت‌هایی که از جانشینی کلسیت حاصل شده توسعه یافته است.
شکستگی‌های سنگ نه تنها سبب افزایش مقدار تخلخل می‌شود بلکه در بهتر نمودن وضعیت تراوایی سنگ نقش بسزایی ایفاء می‌کند. سنگها و یا رسوبات سست با سیمان ضعیف فاقد شکستگی درزهای شاخص می‌باشد. زیرا این رسوبات، در مقابل فشار وارده حالت جریان پلاستیکی به خود می‌گیرد.
شکستگی‌ها اصولاً در سنگهایی با خاصیت شکنندگی از جمله ماسه سنگهای آهکی شیلها و سنگهای آذرین و دگرگونی ایجاد می‌شود. شکستگی‌ها را در زیر زمین به خصوص درمناطق نفت‌خیز می‌توان ازطریق چاه‌پیمایی، اطلاعات لرزه‌نگاری و تاریخچه تولید چاه ردیابی کرد.
منافذ حاصل از شکستگی‌ها در سنگهای شکننده، درامتداد محور طاقدیس و ناودیس و در مجاروت گسل‌ها و در زیر سطوح دگرشیبی‌ها (به خصوص در سنگهای آهکی) متمرکز می‌باشد.
تقسیم‌بندی تخلخل در صنایع نفت به شرح زیر است :
-قابل اغماض (تخلخل از صفر تا ۵ درصد)
-ضعیف (تخلخل از ۵ تا ۱۰ درصد)
-مناسب (تخلخل از ۱۰ تا ۱۵ درصد)
-خوب (تخلخل از ۱۵ تا ۲۰ درصد)
-خیلی خوب (تخلخل از ۲۰ تا ۲۵ درصد)
تقسیم بندی تخلخلاندازهگیری تخلخل:
تخلخل را می‌توان به طور مستقیم از مغزه‌ها، به طور غیرمستقیم از نمودارهای ژئوفیزیکی (چاه‌پیمایی) و از داده‌های لرزه‌نگاری اندازه‌گیری کرد و . اندازه‌گیری تخلخل به طور غیرمستقیم از نمودارهای صوتی، نوترون، تلفیق این دو نمودار و غیره انجام‌پذیر می‌باشد.
مقدار تخلخل اغلب مخازن از ۵ تا ۳۰ درصد متغیر می‌باشد که مقدار متداول آن بین ۱۰ تا ۲۰ درصد است. سنگهای کربناته اصولاً دارای مقدار تخلخل پائین‌تری نسبت به ماسه‌سنگها بوده ولی به واسطه پدیده‌های ثانویه از تخلخل بالاتر و تراوایی مؤثرتر برخوردار می‌شود. مخزن دارای تخلخل کمتر از ۵ درزصد و فاقد شکستگی و درز را می‌توان غیراقتصادی تلقی کرد.
اندازه‌گیری تخلخل برمبنای محاسبة آن در آزمایشگاه برروی خرده سنگها و یا قطعات درشت‌تر استوار می‌باشد. علاوه برآن مقدار تخلخل را می‌توان از نمودارهای مختلف ژئوفیزیکی، حفاری و زمین‌شناسی اندازه‌گیری کرد.
