onia$
دستیار مدیر تالار مدیریت
[h=1]تجارت ابریشم در دوره قاجار[/h]
گروه تاريخ اقتصاد- مهم‌ترين مراکز توليد و پرورش کرم ابريشم در عصر قاجار ايالات شمالي ايران، گيلان و مازندران و استرآباد، خراسان، آذربايجان، يزد و کاشان بود (کرزن، 1373، ج 1، ص 486؛ جمالزاده 1362، ص 24) از ميان اين مناطق، گيلان به تنهايي بيش از هشتاد درصد توليد و پرورش کرم ابريشم را در اختيار داشت (تاجبخش، 1362، ص 264).
اسناد و مدارکي بسيار وجود دارد که نشان‌دهنده توجه بازرگانان روسيه به تجارت ابريشم در مناطق شمال ايران به ويژه در گيلان است. در سال 1836م/1252ق. روس‌ها نسبت به عوارض گمرکي در مورد صادرات ابريشم اعتراض کردند. گويا در اين زمان افزون بر عوارض پنج درصد، عوارض ديگري نظير راهداري از بازرگانان روس دريافت می‌شد و اين مساله سبب نارضايتي آنها شده بود؛ در نتيجه خواستار حذف عوارض اضافي شدند. بازرگانان روس ابريشم گيلان را از راه انزلي و درياي خزر و از راه خشکي تبريز-تفليس به روسيه حمل می‌کردند. ميرزا مسعودخان، وزير امور خارجه ايران، در تاريخ سوم ذيقعده 1253در جواب شرحي که درباره تجارت ابريشم گيلان و پرداخت عوارض گمرکي نوشت؛ تاکيد کرد که جز عوارض پنج درصد، مبلغ ديگري دريافت نشود؛ در زير به قسمتي از اين سند اشاره می‌شود:
«شرحي که در بيست و هفتم شهر شوال المکرم1253در خصوص گمرک ابريشم گيلان نوشته بوديد رسيد و [از نظر] دارالسلطنه مرحمت گستر اعليحضرت شاهنشاه خلد مکانه و سلطانه گذشت. امر و مقرر فرمودند که چون رعايت مشروط عهدنامه مبارکه [ترکمنچاي] در اين‌گونه امور، بلکه در ساير موارد بهتر در هر قاعده و قرارداد است. لهذا تجار روس موافق عهدنامه براي هر متاعي صدي پنج داد...».
نماينده تجاري فرانسه (در نيمه اول قرن نوزدهم) در تفليس در کنار گزارش‌هاي خود در مورد نياز روسيه به ابريشم و صادرات آن اطلاعاتي را جمع‌آوري کرده و نوشته است:
«در روسيه سالانه بالغ بر 24 میلیون فرانک ابريشم جات تهيه می‌شود که تقريبا قسمت اعظم آن در خود روسيه مورد استعمال دارد.براي تهيه پارچه‌هاي ابريشمي دولت روسيه از ابريشم گرجستان و گيلان و ايتاليا استفاده می‌نمايد» (همان).
توليد ابريشم در نيمه اول قرن نوزدهم رشد زیادی داشت در سال 1840م /1256ق. مقدار محصول ابريشم گيلان پنج ششم کل محصول ايران (یک میلیون پوند) بود که ارزش آن نزديک به 500 هزار لیره تخمين زده شد (عيسوي، 1369، ص355)
اوج توليد ابريشم ايران در اواخر قرن نوزدهم و در آستانه بيماري کرم ابريشم بوده که حدود 280 هزار کيلوگرم برآورد شده است (آدميت و ناطق، 1356، ص280).
در سال 1275ق/1858م. ميزان سرمايه‌گذاري در صنعت ابريشم گيلان بيش از چهار ميليون تومان يعني دو ميليون ليره بود (همان) سال‌هاي 1864تا 1890/ 1281 تا 1308ق. دوران کاهش توليد کرم ابريشم و بي‌نوغاني بود؛ در اين سال‌ها، بيماري کرم ابريشم در اروپا گسترش يافت و پس از آن به ايران سرايت کرد. البته نوع بيماري در اروپا با ايران فرق داشت؛ اين بيماري را در اروپا ماسکاردين می‌گفتند، اما در ايران پبرين گفته می‌شد که علامتش نقطه‌هايي سياه روي بدن کرم ابريشم بود (جمالزاده، 1362، ص25). اين بيماري به پرورش تخم نوغان خسارت وارد کرد و سبب شد ايران از کشورهايي ديگر مانند ژاپن، عثماني و روسيه نوغان وارد کند (عيسوي، 1369، ص 355-356؛ جمالزاده، همانجا) بيماري کرم ابريشم نخست در گيلان ظاهر شد و مردم آنجا مجبور شدند از مازندران تخم نوغان وارد کنند؛ اما وقتي بيماري در سراسر ايران گسترش يافت، شرکت رالي و برادران از سال 1869م/1286ق. کوشيدند تا از ژاپن نوغان وارد کنند (عيسوي، همانجا؛ جمالزاده 1362،ص27) حتي پيش از وارد کردن تخم نوغان به ايران، پاستور، پزشک معروف فرانسوي، در سال 1867م/1284ق. اصولي را براي درمان بيماري کرم ابريشم پيشنهاد کرده بود که اگر به آن توجه می‌شد شايد اين بيماري از بين می‌رفت (جمالزاده، 1362، ص 25) افزون بر شرکت رالي و برادران و برادران پاسکالي با وارد کردن تخم نوغان از ژاپن، عثماني (بورسا و خانقين عراق) و روسيه توانستند توليد ابريشم را دوباره رونق بخشند، اما رقابت ابريشم ژاپن و ديگر کشورها قيمت‌ها را پايين آورد، به گونه‌اي که صادرات آن از 400 هزار ليره بالاتر نرفت. در دوره انقلاب مشروطه و مدت‌ها پس از آن بيشتر ابريشم ايران به فرانسه و ايتاليا و مقداري هم به روسيه صادر می‌شد (عيسوي، 1369، ص355-356؛ جمالزاده، 1362، ص27).
- بخشی از یک مقاله بلند در درباره تجارت ابریشم در ایران، نوشته سيدرحمان حسني
گروه تاريخ اقتصاد- مهم‌ترين مراکز توليد و پرورش کرم ابريشم در عصر قاجار ايالات شمالي ايران، گيلان و مازندران و استرآباد، خراسان، آذربايجان، يزد و کاشان بود (کرزن، 1373، ج 1، ص 486؛ جمالزاده 1362، ص 24) از ميان اين مناطق، گيلان به تنهايي بيش از هشتاد درصد توليد و پرورش کرم ابريشم را در اختيار داشت (تاجبخش، 1362، ص 264).
اسناد و مدارکي بسيار وجود دارد که نشان‌دهنده توجه بازرگانان روسيه به تجارت ابريشم در مناطق شمال ايران به ويژه در گيلان است. در سال 1836م/1252ق. روس‌ها نسبت به عوارض گمرکي در مورد صادرات ابريشم اعتراض کردند. گويا در اين زمان افزون بر عوارض پنج درصد، عوارض ديگري نظير راهداري از بازرگانان روس دريافت می‌شد و اين مساله سبب نارضايتي آنها شده بود؛ در نتيجه خواستار حذف عوارض اضافي شدند. بازرگانان روس ابريشم گيلان را از راه انزلي و درياي خزر و از راه خشکي تبريز-تفليس به روسيه حمل می‌کردند. ميرزا مسعودخان، وزير امور خارجه ايران، در تاريخ سوم ذيقعده 1253در جواب شرحي که درباره تجارت ابريشم گيلان و پرداخت عوارض گمرکي نوشت؛ تاکيد کرد که جز عوارض پنج درصد، مبلغ ديگري دريافت نشود؛ در زير به قسمتي از اين سند اشاره می‌شود:
«شرحي که در بيست و هفتم شهر شوال المکرم1253در خصوص گمرک ابريشم گيلان نوشته بوديد رسيد و [از نظر] دارالسلطنه مرحمت گستر اعليحضرت شاهنشاه خلد مکانه و سلطانه گذشت. امر و مقرر فرمودند که چون رعايت مشروط عهدنامه مبارکه [ترکمنچاي] در اين‌گونه امور، بلکه در ساير موارد بهتر در هر قاعده و قرارداد است. لهذا تجار روس موافق عهدنامه براي هر متاعي صدي پنج داد...».
نماينده تجاري فرانسه (در نيمه اول قرن نوزدهم) در تفليس در کنار گزارش‌هاي خود در مورد نياز روسيه به ابريشم و صادرات آن اطلاعاتي را جمع‌آوري کرده و نوشته است:
«در روسيه سالانه بالغ بر 24 میلیون فرانک ابريشم جات تهيه می‌شود که تقريبا قسمت اعظم آن در خود روسيه مورد استعمال دارد.براي تهيه پارچه‌هاي ابريشمي دولت روسيه از ابريشم گرجستان و گيلان و ايتاليا استفاده می‌نمايد» (همان).
توليد ابريشم در نيمه اول قرن نوزدهم رشد زیادی داشت در سال 1840م /1256ق. مقدار محصول ابريشم گيلان پنج ششم کل محصول ايران (یک میلیون پوند) بود که ارزش آن نزديک به 500 هزار لیره تخمين زده شد (عيسوي، 1369، ص355)
اوج توليد ابريشم ايران در اواخر قرن نوزدهم و در آستانه بيماري کرم ابريشم بوده که حدود 280 هزار کيلوگرم برآورد شده است (آدميت و ناطق، 1356، ص280).
در سال 1275ق/1858م. ميزان سرمايه‌گذاري در صنعت ابريشم گيلان بيش از چهار ميليون تومان يعني دو ميليون ليره بود (همان) سال‌هاي 1864تا 1890/ 1281 تا 1308ق. دوران کاهش توليد کرم ابريشم و بي‌نوغاني بود؛ در اين سال‌ها، بيماري کرم ابريشم در اروپا گسترش يافت و پس از آن به ايران سرايت کرد. البته نوع بيماري در اروپا با ايران فرق داشت؛ اين بيماري را در اروپا ماسکاردين می‌گفتند، اما در ايران پبرين گفته می‌شد که علامتش نقطه‌هايي سياه روي بدن کرم ابريشم بود (جمالزاده، 1362، ص25). اين بيماري به پرورش تخم نوغان خسارت وارد کرد و سبب شد ايران از کشورهايي ديگر مانند ژاپن، عثماني و روسيه نوغان وارد کند (عيسوي، 1369، ص 355-356؛ جمالزاده، همانجا) بيماري کرم ابريشم نخست در گيلان ظاهر شد و مردم آنجا مجبور شدند از مازندران تخم نوغان وارد کنند؛ اما وقتي بيماري در سراسر ايران گسترش يافت، شرکت رالي و برادران از سال 1869م/1286ق. کوشيدند تا از ژاپن نوغان وارد کنند (عيسوي، همانجا؛ جمالزاده 1362،ص27) حتي پيش از وارد کردن تخم نوغان به ايران، پاستور، پزشک معروف فرانسوي، در سال 1867م/1284ق. اصولي را براي درمان بيماري کرم ابريشم پيشنهاد کرده بود که اگر به آن توجه می‌شد شايد اين بيماري از بين می‌رفت (جمالزاده، 1362، ص 25) افزون بر شرکت رالي و برادران و برادران پاسکالي با وارد کردن تخم نوغان از ژاپن، عثماني (بورسا و خانقين عراق) و روسيه توانستند توليد ابريشم را دوباره رونق بخشند، اما رقابت ابريشم ژاپن و ديگر کشورها قيمت‌ها را پايين آورد، به گونه‌اي که صادرات آن از 400 هزار ليره بالاتر نرفت. در دوره انقلاب مشروطه و مدت‌ها پس از آن بيشتر ابريشم ايران به فرانسه و ايتاليا و مقداري هم به روسيه صادر می‌شد (عيسوي، 1369، ص355-356؛ جمالزاده، 1362، ص27).
- بخشی از یک مقاله بلند در درباره تجارت ابریشم در ایران، نوشته سيدرحمان حسني
