بیماریهای مهم درختان زیتون

[آیورودا]

زیتون ( Olea europaea Oleaceae) درختی است با عمر طولانی، نیمه گرمسیری، همیشه سبز و بومی مدیترانه. عمر برخی از آنها تا ۱۰۰۰ سال هم می رسد. ارزش زیتون به خاطر میوه و روغن آن است. کشورهای حاشیه مدیترانه دارای ۹۵% از کل سطح زیر کشت زیتون دنیا می باشند. ۹۰% زیتون های تولید شده برای تهیه روغن به کار میرود.
اسپانیا برگترین تولیدکننده روغن زیتون جهان است ( ۲۳% ). بعد از آن ترکیه (۱۲% ) ،امریکا (۱۱.۴%) ، مراکش (۸.۵%) ، سوریه (۷.۵%) و یونان (۷.۳%).
درخت زیتون قادر است خود را با شرایط محیطی مختلف وفق دهد. این درخت احتیاج به اقلیم های ملایم با تابستان های نه چندان گرم و زمستان های سرد دارد. اگر چه زیتون برای باردهی مناسب به سرما احتیاج دارد ، ولی اگر دما به کمتر از ۱۰- درجه سانتیگراد برسد آسیب می بیند. زیتون به عنوان یک گونه گیاهی مقاوم به خشکی شناخته می شود و می تواند استرس های آبی را تحمل کند. حداقل آب مورد نیاز زیتون در سال ۲۰۰۰ متر مکعب در هکتار است. بیشتر این آب ، در طول دوره گلدهی و تشکیل دانه در اواخر بهار و بعد در تابستان که اندازه میوه ها افزایش پیدا می کند، مورد نیاز است. زیتون میتواند در خاکهای فقیر و خاکهای صخره ای حاشیه تپه ها هم رشد کند ولی بهترین زیتون ها از درختانی به عمل می آید که در خاکهای عمیق کشت شده اند. زیتون خاکهای شور و قلیایی و خاکهایی که آهک زیادی دارند را هم تحمل می کند.
سیستم ریشه ای زیتون سطحی است و قادر به تحمل خاکهای غرقاب شده نیست و حتی در خاکهای عمیق هم فقط ۹۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر در خاک نفوذ می کند. بخش های هوائی درخت دارای شاخه های اصلی مجتمع و متراکم، میانگره های کوتاه و برگهای متراکم است که اگر با هرس راه باریکی در شاخه ها باز نکنیم، مانع از رسیدن نور به مرکز درخت می شوند.
کنار هر برگ در زیتون جوانه های گل دهنده وجود دارند. این جوانه ها در فصل جاری به وجود می آیندو در فصل رشد بعدی جوانه می زنند. هر گل آذین شامل ۱۵ تا ۳۰ گل است که این تعداد به نوع کلتیوار و شرایط زراعی آن سال بستگی دارد. اگر در کنار همه برگها یک گل آذین بوجود بیاید، هر سر شاخه پتانسیل تولید چند صد گل را خواهد داشت.ولی تنها پنج درصد از این گلها به میوه تبدیل می شوند.
زیتون توسط باد گرده افشانی می شود. در نتیجه گلدهی در شرایط بارندگی، دما ی بالا و بادهای خشک منجر به آسیب دیدن فرایند تشکیل میوه می گردد. بیشتر کلتیوار های زیتون در حالت تک کشتی (monoculturing) هم تولید میوه می کنند ولی محصول آنها در شرایط cross_pollination بهتراست. برداشت زیتون درپاییز یا زمستان صورت می گیرد.
سطحزیر کشت زیتون در ایران حدود ۶۷ هزار هکتار است که از هر هکتار باغ آبی ( ۱۰ سال به بالا ) به طور متوسط ۵ تن محصول برداشت می شود و در باغهایی که مدیریت مناسبی دارند تا ۱۰ تن هم زیتون قابل برداشت است. زیتون با توجه به شرایط محیطی و نوع کلتیوار بعد از ۵ تا ۸ سال به بار می نشیند و گیاهی است کاملا صنعتی . ۲۰% از محصول زیتون کشور برای تهیه کنسرو و بقیه برای تولید روغن استفاده می شود.
گره زیتون : Olive Knot

▪ عامل بیماری :
Pseudomonas syringae p.v savastanoi
▪ رده بندی عامل بیماری : Bacteria , Gracilicutes , Pseudomonadales , Pseudomonadaceae
در برخی منابع عامل بیماری Pseudomonas savastanoi معرفی شده است.
بیماری ایجاد شده توسط این باکتری در فرانسه به سل زیتون (Tuberculosis of olive ) معروف است و علاوه بر زیتون روی درختان زبان گنجشک(Ash) نیز ایجاد بیماری می کند( شانکر درختان زبان گنجشک ) .

▪ علائم:
روی درختان گالهایی قابل مشاهده اند که که تقریبا در تمامی بافتها و بخشهای گیاه از جمله دمبرگها (Petiole) و پهنک برگ(Lamina) هم بوجود می آیند. آلودگی های اولیه باعث ایجاد فرورفتگی هایی می شوند که در اثر متلاشی شدن سلول ها بوجود می آیند. سپس بعد از اینکه درخت در بهار شروع به رشد می کند، تکثیر بافتهای اطراف این فرو رفتگی ها باعث بوجود آمدن گا ل یا گره در این نقاط می گردند. گره ها در اثر هیپرپلازی بافتها در ساقه های جوان، نقاط رشد و قسمتهای قطع شده بوجود می آیند.در واقع تکثیر زیاده از حد سلولهای میزبان در اثر تولید ایندول استیک اسید (IAA) توسط سلولهای باکتری است. بعد از گذشت چند ماه گره ها ظاهری اسفنجی و نامنظم پیدا می کنند و سپس سخت و قهوه ای می شوند. در شاخه های کوچک ، گره ها به ۲ سانتیمتر هم می رسند. این گره ها باعث برگ ریزی و از بین رفتن شاخه های گل دهنده شده و منجر به کاهش محصول می شوند. در ضمن گره ها باعث کاهش اندازه میوه ها و مقدار روغن و نیز از بین رفتن طعم میوه ها می گردند.از میان واریته های کشت شده واریته Manzanillo از همه حساس تراست.

 

[آیورودا]

▪ اپیدمیولوژی :
باکتر یها با آب باران در کل درخت پخش می شوند( مقدار آلودگی با میزان بارندگی رابطه دارد) و فقط از راه زخم می توانند وارد بافتهای درخت شوند. باکتری ها معمولا از جای افتادن برگها، ترکهای ناشی از سرمازدگی، ضربات، هرس، تگرگ و حتی بادهای شدید نفوذ می کنند. جای افتادن برگها بین ۱۰- ۷ روز پس از افتادن آنها حساس است. بنابراین بیشترین خطر متوجه درختانی است که در طول دوره بارندگی، منافذ زیادی برای ورود باکتری دارند.
▪ کنترل :
کنترل گره زیتون شامل هرس تابستانه برای ازبین بردن اینوکولوم ( گره های روی درخت ) و حفاظت از درخت با باکتری کشهای مسی ، قبل و در طول دوره بارندگی است. ( مس تنها ماده ای است که برای کنترل گره زیتون ثبت شده است ). ترکیبات مسی از آلوده شدن منافذ درخت جلوگیری می کنند ولی باعث ازبین بردن گره ها نمی شوند.
چون تولید آلودگی ارتباطی با سن درخت ندارد، بنابراین مبارزه سالانه را از اولین پاییز بعد از کاشت درخت شروع می کنیم. در ضمن باید توجه داشت که درختان جوان به شدت به یخبندان حساسند و یخبندان باعث بوجود آمدن ترکهای زیادی در پوست آنها می شود که باکتری از طریق آنها می تواند آلودگی ایجاد کند. بنابراین استفاده از سموم مسی در درختان جوان برای کاهش تکثیر اینوکولوم و جلوگیری از آلودگی های بعدی، بسیار مفید خواهد بود.
باکتری های گره زیتون توسط آب باران از گره های موجود به منافذ منتقل می شوند. بنابراین باید قبل از شروع فصل بارندگی از سموم مسی استفاده کرد. در ضمن این روش بهترین راه مبارزه با لکه طاووسی زیتون نیز هست. آزمایشات نشان داده اند که یکبار سمپاشی در سال علیه گره زیتون کافی نیست. حداقل دوبار سمپاشی در سال، یکی در پاییز و دیگری در اوایل بهار، مورد نیاز است.
میزان حفاظت ترکیبات مسی از درخت، بسیار بستگی به مقدار اینوکولوم موجود در دوران آلودگی دارد. بنابراین بهترین روش این است که مقدار اینوکولوم را کاهش دهیم. سمپاشی سالیانه با مس در به حداقل رساندن میزان اینوکولوم بسیار موثر است. بنابراین وقتی شرایط محیطی برای شیوع آلودگی مناسب می شود ( مثلا بعد از یخبندان ) اپیدمی بوجود نخواهد آمد. در حالتی که اینوکولوم باکتری روی درختان زیاد است، میزان محافظت ترکیبات مسی حداقل است. پس لازم است هر سال سمپاشی را انجام دهیم.
اگر در زمستان دما زیر ۲۰- درجه برود، پوست درخت آسیب دیده، ترک می خورد .این ترکها نقاط ایده آلی برای نفوذ باکتری اند و باید با سموم مسی پوشیده شوند. زمانی که باکتری در ترکهای ناشی از سرمازدگی تکثیر شود، مقدار اینوکولوم به شدت افزایش پیدادخواهد کرد و کنترل بسیار مشکل خواهد شد. پس بعد از یخبندان هم سمپاشی لازم است.
اینکه از چه نوع سم مسی استفاده کنیم، چندان مهم نیست. Nordox ، Kocide و مخلوط بردو همگی تقریبا به یک میزان باعث کنترل گره زیتون می شوند. مهم استاندارد بودن سم و مناسب بودن زمان سمپاشی است. در ضمن این موضوع برای مبارزه با لکه طاووسی زیتون هم صدق می کند.
روش دوم مبارزه هرس کردن است ولی باید توجه داشت که هرس کردن وقتی بیشترین تاثیر را دارد که میزان اینوکولوم در باغ کم باشد. در باغهایی که به شدت آلوده اند،هرس کردن مناسب به منظور از بین بردن اینوکولوم امکان پذیر نیست. در این حالت تنها روش ممکن، هرس شاخه های اصلی کل درخت یا بخشی از آن است ، به این منظور که در فصل رشد بعدی شاخه های جدیدی شروع به رشد کنند.
پاییز بدترین زمان برای هرس درختان زیتون است. نکات زیر را قبل از هرس کردن در نظر داشته باشید :
▪ حساسیت به یخبندان (Freeze Sensitivity) :
کنوپی بوجود آمده در تابستان گذشته می تواند شاخه های نازک و کوچک را از دمای بسیار پایین حفاظت کند. انجام هرس برای خلوت کردن کنوپی، این حفاظ را از بین خواهد برد و درختان هرس شده طی یخبندان بعدی بسیار شدیدتر از درختان هرس نشده آسیب خواهند دید و به شدت توسط گره زیتون آلوده خواهند شد که کنترل آن بسیار مشکل است.

▪ مدیریت اندازه درخت (Managing Crop Size) :
هرس روش بسیار مناسبی برای کنترل اندازه درخت است به ویژه وقتی که کم کردن حجم درخت مد نظر نیست. بنابراین بهترین کار این است که تا بهار، تا وقتی که مقدار رشد جوانه انتهایی قابل اندازه گیری است، صبر کنید. سپس میزان شدت هرس را انتخاب کنید.

▪ گره زیتون :
همانطور که گفته شد، هرس قبل یا در طول دوره بارندگی باعث ایجاد زخمهایی در درخت می شود که برای تولید آلودگی مناسبند. باران باکتری ها را در طول درخت جابجا می کند و آلودگی گسترش می یابد.
پس بهتر است هرس را در تابستان انجام دهیم. در ضمن وسایل هرس را باید بعد از هرس هر درخت ضد عفونی کرد.

پژمردگی ورتیسیلیومی زیتون : Olive Verticillium Wilt

عامل بیماری :
قارچ Verticillium dahliae و گونه Verticillium albo-atrum که در برخی نقاط فقط گونه اول گزارش شده است.

رده بندی عامل:
قارچ ورتیسیلیوم از قارچهای ناقص و از گروه Phialosporea است. در نوعی دیگر از رده بندی ورتیسیلیوم در راسته Hyphales از Deuteromycota قرار می گیرد.
آلودگی و گسترش:
پژمردگی ورتیسیلیومی یکی از مهمترین بیماری های زیتون است. این بیماری زیتون های تجاری کشت شده در باغها و همینطور زیتون هایی که در فضای سبز به کار رفته اند، حمله می کند. نماتد مولد غده، نماتد مولد زخم و سایر پوسیدگی های ریشه ای که باعث آسیب رسیدن به ریشه می گردند، ورود ورتیسیلیوم را به گیاه، در خاکهای آلوده، تسهیل می کنند.

شرح بیماری :
به عنوان یک قارچ خاکزاد، ورتیسیلیوم ابتدا به سیستم ریشه های زیتون، زمانی که دمای هوا پایین است، حمله میکند. ( قارچ در دمای بالاتر از ۳۰ درجه رشد نمی کند ). بعد از نفوذ به ریشه ها، قارچ رشد کرده، ازمیان آوندها شروع به حرکت می نماید و سرانجام به شاخه ها و سرشاخه ها می رسد. دوره آلودگی از اواخر زمستان شروع شده و تا بهار طول می کشد. با شروع اولین گرمای تابستانه، قارچ غیرفعال می شود ولی متاسفانه تا آن زمان خسارت وارد شده است و درختان علائم بیماری را نشان می دهند. حضور قارچ در بافتهای آوندی باعث کاهش و قطع شدن جریان آب از ریشه به برگ می گردد. علائم پژمردگی ورتیسیلیومی را می توان مستقیما به توکسین هایی که توسط قارچ تولید می شوند و مانع انتقال آب از ریشه به ساقه می شوند، نسبت داد.
قارچ از فصلی به فصل دیگر درون خاک و احتمالا ریشه های آلوده باقی می ماند. هر دو قارچ عامل بیماری تولید کنیدی هایی می کنند که عمر کوتاهی دارند. قارچ V. dahliae تولید میکرواسکلروت هم میکند ولی V. albo-atrum میسلیومی با دیواره ضخیم و سیاهرنگ، شبیه به میکرواسکلروت تولید میکند که البته میکرواسکلروت نیست. مناسب ترین دما برای رشد گونه اول ۲۸- ۲۵ درجه و برای گونه دوم ۲۵- ۲۰ درجه است. قارچ V. dahliae در خاک به صورت میکرواسکلروت تا ۱۵ سال هم باقی میماند. هر دوی آنها می توانند به صورت میسلیوم در میزبان های پایا، اندام های تکثیری یا در بقایای گیاهان زمستان گذرانی کنند.

علائم:
شروع ظهور علائم، در بهار، نزدیک زمان گلدهی است. برگهای تازه به سمت داخل پیچ میخورند و رنگ سبز تیره و جلوه براق خود را از دست می دهند. رنگ آنها خاکستری کدر و قهوه ای می شود. ریزش برگ و میوه های که بعد از ین صورت می گیرد، بستگی به شدت آلودگی، شدت وزش باد و استرس گرمایی موجود دارد. دستجات گل روی شاخه های آلوده از بین می روند و چسبیده به درخت باقی می مانند. رنگ پوست ممکن است تقریبا آبی رنگ شود. شاخه های تکی و مجزا، بخشهای بزرگی از درخت یا کل تاج درخت ممکن است در طول یک فصل زراعی ازبین برود. با این حال مرگ کل درخت به ندرت دیده شده است.
سیستم آوندی گیاهانی که آلوده به وریسیلیوم هستند، علامت مشخصی به صورت تغییر رنگ آوندها نشان می دهند. آوندهای آبکش در طول ساقه و ریشه به زنگ قهوه ای یا سبز در می آیند. ولی این علامت در درختان زیتون کمتر دیده شده است. برای مشاهده این علامت شاخه ای از درخت را ببرید و پوست آن را بکنید تا بتوانید تغییر رنگ آوندها را مشاهده کنید. ولی برای اینکه از وجود ورتیسیلیوم مطمئن شوید باید نمونه ها را در آزمایشگاه کشت دهید.
با سرد شدن دوباره هوا، قارچ بار دیگر فعال می شود و رشد وتکثیر را از سر می گیرد. شاخه ها هر سال، در طول دوره های سرد، بارها مورد حمله قرار می گیرند.

کنترل:
هیچ راه مبارزه ای برای درختان آلوده شده وجود ندارد. هرس سرشاخه های آلوده توصیه می شود ولی نمی توان با این روش باعث عقب نشینی قارچ از درون شاخه ها شد. محل اصلی قارچ درون ریشه ها است و از آنجا به سمت شاخه ها پیش روی می کند. استفاده از قارچکش ها هم موثر نیست. حتی ترکیبات سیستمیک هم اثر کمی در توقف قارچ ورتیسیلیوم دارند.

پیشگیری بهترین روش مبارزه است ولی همیشه امکان پذیر نیست ببسیاری از گیاهانی که به عنوان خوراک دام به کار می روند،سبزیجات و گیاهان زینتی به ورتیسیلیوم حساسند. خاکها به آسانی قبل از کشت به ورتیسیلیوم آلوده می شوند. عامل بیماری می تواند تا چندین سال درون خاک زنده بماند و به محض کشت گیاه حساس، در صورت مناسب بودن شرایط آن را آلوده کند. بنا براین بهتر است تا جایی که ممکن است از کشت در زمین های آلوده، به ویژه زمین هایی که سبزیجات به مدت طولانی در آنها کشت می شده اند خودداری کنیم.

ضدعفونی خاک با حرارت دادن خاکهای مرطوب به مدت نیم ساعت تا ۷۱ درجه سانتیگراد باعث حذف ورتیسیلیوم از خاک گلخانه ها شده است ولی این روش در باغها عملی نیست . آفتاب دهی (Soil Solarization) روشی موثر برای کاهش شیوع پژمردگی ورتیسیلیومی در بسیاری از باغها و زیتون های کشت شده در فضای سبز می باشد. قبل از کشت در محلی که به وجود بیماری در آن شک دارید، آن را آبیاری کنید و عمیقا شخم بزنید . بعد از آن خاک را با یک پلاستیک شفاف به قطر ۴ تا ۶ میلیمتر به مدت ۸- ۶ هفته و یا اگر امکان دارد، بیش از این مدت، بپوشانید. لبه های پلاستیک را با خاک محکم کنید و روی چند نقطه از پلاستیک خاک بریزید تا مانع از حرکت پلاستیک موقع وزش باد شود. محلی که برای آفتاب دهی انتخاب می کنید باید کاملا در معرض نور خورشید باشد تا اشعه های خورشید بتواند ۳۰ ساتنیمتر اول خاک را گرم و ضدعفونی کند.
آفتاب دهی با موفقیت نسبی در باغهای زیتون مورد استفاده قرار گرفته است. قبل از استقرار پلاستیک ها علفهای هرز پای درختان را ازبین ببرید، شاخه های آلوده را قطع کنید و خاک را آبیاری کنید. پلاستیک ها باید با فاصله چندین سانتیمتر از محدوده سایه انداز درخت روی خاک قرار داده شوند. اگرچه دمای خاک در طول دوره های آفتابی کنترل بسیار بالا می رود، ولی درختان هیچ علائمی مبنی بر ناسازگاری نشان ندادند. طی آزمایشات انجام شده مقدار ورتیسیلیوم خاک با این روش کاهش پیدا کرد و جمعیت میکروارگانیسم های مفید خاک به طور معنی داری افزایش یافت. درخت بعد از آن به خوبی رشد کرد و دوباره کمتر به ورتیسیلیوم آلوده شد. ولی متاسفانه آلودگی های قبلی درخت هنوز وجود داشتند.
تدخین خاک (Soil Fumigation) روش دیگری است که می توان انجام داد و البته اگرچه می توان با روش های تدخینی زمین را قبل از کشت ضدعفونی کرد ولی بهتر است از کشت در زمین آلوده خودداری کنیم زیرا تدخین روشی پرهزینه است و به ندرت باعث کنترل ۱۰۰% می شود و مصرف برخی از مواد تدخینی موثر مثل متیل بروماید، به خاطر آسیب هایی که محیط زیست می زنند به تدریج منسوخ شده. انتخاب دقیق زمین و استفاده از نهال های سالم می تواند جلوی بسیاری از روش های پر هزینه را بگیرد.
مخلوط کلروپیکرین/ متیل بروماید و سم متام سدیم بیشترین سموم استفاده شده علیه ورتیسیلیوم برای تدخین خاک هستند.

نحوه استفاده از متیل بروماید در بخش کنترل قارچ Armillaria آمده است.

راه دیگر مبارزه استفاده از ارقام مقاوم است. واریته Ascalano اگرچه یک واریته مقاوم نیست ولی متحمل محسوب می شود.
بسیاری از گیاهان زراعی نظیر پنبه ( که یک میزبان مطلوب است و اینوکولوم قارچ در مزارع پنبه به سرعت افزایش می یابد ) ، خانواده کدوئیان، فلفل، پسته، هسته داران، گوجه فرنگی و گیاهان زینتی مثل پیچ امین الدوله، یاس بنفش، ماگنولیا، درخت پر، درخت لاله و درختانی مثل افرا، نارون، اقاقیا، زبان گنجشک، درخت عرعر، سنجد و انجیر به ورتیسیلیوم حساسند.

از گیاهان مقاوم می توان بسیاری از بازدانگان مثل سرو، ژنکیو، نراد، سروکوهی، نوئل، سرخدار، تمام تک لپه ای ها مثل خرما، برخی از دولپه ای ها ( سیب، گلابی، به، زالزالک، شاه بلوط، بلوط، مرکبات، توت، گردو، چنار، تبریزی، نمدار، بید ) را نام برد.

اقدامات زراعی مثل استفاده از کودها، مدیریت صحیح آبیاری و کنترل علفهای هرزکم و بیش در کنترل پژمردگی ورتیسیلیومی موفق بوده اند. هدف اکثر آنها افزایش قدرت گیاه برای جلوگیری از بروز علائم بیماری است. البته هیچکدام از آنها باعث معالجه بیماری و حذف آن از درخت نمی شوند.
چشم طاووسی زیتون Peacock spot ( Olive leaf spot Olive )

بیماری در شمال وجود دارد ولی خسارتزا نیست.Spilocea oleaginea عامل بیماری است که فرم جنسی آن دیده نشده است. فرم غیرجنسی باعث آلودگی و بقا می‌شود. ایجاد لکه‌های سبزتیره با هاله زرد دراندامهای هوایی می‌کند.بیماری پلی‌سیکل است

بیماری لکه زیتونی مو Grapevine olive spot

بیماری برای اولین بار توسط اسفندیاری در سال 1950(1328) وسپس Steyaert در سال 1953 گزارش شده است. عامل بیماری قارچ Asperisporium vitiphyllum است که بیشتر به برگها حمله می‌کند. درگذشته عامل را Stigmina esfandiarii می‌نامیدند. علائم بیماری با ظهور لکه‌های نسبتاً گرد و سیاه مایل به زیتونی در روی دو سطح برگ مشاهده می‌شود. در اطراف لکه‌ها معمولاً هاله شفافی دیده می‌شود. رشته‌های میسلیوم قارچ در پارانشیم برگهای آلوده فعالیت دارند و با ایجاد هاستوریم از مواد غذائی سلولهای پارانشیمی تغذیه می‌کنند. بعد ازتوسعه‌ی قارچ در دو طرف سطح برگ کنیدیوفرهای دسته‌ای شکل همراه با کنیدیهای زیتونی مایل به قهوه‌ای چند حجره‌ای تشکیل می‌شود. میسلیوم قارچ در بقایا و جوانه‌های آلوده زمستان گذرانی می‌کند.

کنترل:

1- زینب(دیتان ز د 78) wp 80% و 2-1 درهزار

2- کاپتان wp 50% و 3- 2.5 درهزار

توصیه‌ها: جمع آوری برگها و بقایا و شخم پای درختان مـو باعث کاهش حملهِ اولیه قارچ می‌شود