[h=1]
گياه دارويي شيرخشت[/h]
گياهان از مهم‌ترين نعمت‌هاي خدادادي و منابع طبيعي هستند كه علاوه بر فوايد زيست محيطي خواص دارويي و اقتصادي بي‌شماري دارند. شيرخشت ماده‌اي است كه از گياهان متعددي از جمله درختچه شيرخشت برداشت مي‌شود. اين گياه به‌صورت طبيعي در كوهستان‌هاي مناطق مختلف از جمله ايران توراني يافت مي‌شود و براي فضاي سبز شهري به عنوان گونه زينتي كاربرد دارد. شيرخشت دارای خواص دارویی و درمانی متعددی است. جنس شيرخشت داراي 300 گونه است (2) و به دلیل کم بودن تولید سالانه و نیاز به مصارف سنتی شیرخشت در داخل کشور زمینه صدور آن به خارج از کشور تقریبا از بین رفته است. لذا پيشنهاد مي‌شود کشت اين گونه توسعه يابد. گفتنی است نهالستان طرق مشهد مقدس اين كار را شروع كرده است. هدف از اين مقاله شناسايي و معرفي اين گونه گياهي است.
معرفي
شیرخشت با نام علمي Cotoneaster درختی است که 5-6 متر طول دارد؛ دارای ریشه راست به رنگ خاکستری مایل به قرمز است؛ برگ های این گیاه به رنگ سبز روشن متقابل به مرکب از 5-9 برگچه نوک تیز دندانه‌دار است؛ گل‌هایی به رنگ سفید تا قرمز مجتمع در انتهای شاخه‌ها دارد؛ شکل ظاهری میوه آن شبیه به شکل دانه نخود است که به علت خاصیت چسبندگی به هم میچسبد. شیره این گیاه در ابتدا سفید رنگ است و سپس در مجاورت هوا سفید مایل به زرد و یا سفید مایل به قهوه‌ای می‌شود. قسمت مورد استفاده این گیاه شیره حاصل از ایجاد شکاف در تنه درخت است. جنس شيرخشت80 تا 300 گونه و 5/0 تا 5 متر ارتفاع دارد (4).
زیستگاه
این گیاه به حالت وحشی در جنوب ایتالیا، جزایر اطراف آن به‌خصوص کالا برو سیسیل می‌روید. در پروش این گیاه باید این نکته را کاملا رعایت کرد که فاصله پایه‌های جوان از یکدیگر معادله دو متر از کلیه جهات باشد. نحوه گردآوری آن بدین شکل است که در فاصله ماه‌های تیر و مرداد و نخستین شکاف عرض عمیق را تا حد چوب در قاعده تنه هر یک از درختان ایجاد می‌کند و سپس مرتبا در هر روز شکاف‌های مجددی در فاصله پنج سانتی‌متری بالای شکاف قبلی می‌دهند و این عمل را مرتبا تا آخر تابستان ادامه می‌دهند. در سال بعد مجددا شکاف‌هایی در تنه درخت به وضع قائم به وجود می‌آورند. پس از ایجاد شکاف موادی به خارج ترشح می‌گردد که نادرترین و مرغوب‌ترین نوع آن که در سایه و در حرارت کمتر از 40 درجه خشک می‌کنند، در تجارت کاربرد دارد.
شیرخشت در ایران
شیرخشت در ايران در مناطق ايران توراني و حتي در ارتفاعات خراسان همچون كلات و درگز پراكنش دارد. در جوامع جنگلي ارس، علاوه بر گونه درختی ارس، گونه‌هاي درختی و درختچه‌ای دیگری مانند شيرخشت، پلاخور، دغدغك، زرشك، نسترن وحشي، داغداغان و برخي از گونه‌هاي بالشتكي خاردار نيز حضور دارند. به راحتی در دهان ذوب می‌شود و به دلیل ایجاد برودت از تشنگی می‌کاهد.
مصرف
شيرخشت بر اثر خاصیت فراوان، به‌ویژه برای کودکان بسیار موثر است. به عنوان صفراآور، مسکن سرفه و نرم کننده سینه مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در فرمول بعضی شربت‌ها وارد می‌شود. مقدار مصرف برای بزرگسالان 60 گرم، برای کودکان زیر سه سال 5-15 گرم و برای کودکان 3تا 5 ساله 10-20 گرم است که معمولا آن را در شیر گرم یا آب گرم حل کرده و مصرف می‌کنند (5).
ماده شيرخشت
ماده شيرخشت، ماده‌اي سفيد رنگ كمي مايل به زرد و شيرين است که در زبان فارسي شیر خشت، شيرخشك و شير خاشاك، در زبان فرانسوي Manne purgative و در زبان انگليسي Purgative نامیده می‌شود. ماده شيرخشت داراي انواع مختلفي است كه از چندين نوع گياه همچون خود شيرخشت، كاروان‌كش و غیره گرفته مي‌شود كه از نظر خواص مسهلي و ساير خواص كم و بيش شبيه هستند.
خواص و كاربرد
انواع شيرخشت از نظر طبيعت كمي گرم و از نظر رطوبت و يبوست معتدل است. نوع مرغوب آن كه بيشتر از ايتاليا وارد مي‌شود خالص و تميز و داراي شيريني خاصي است كه با شيريني شكر متفاوت است و پس از چند لحظه كه در دهان گذارده شود كمي سرد مي‌شود. انواع ديگر آن كه در بازار عرضه مي‌شود به خلوص اولي نيست؛ طعم آن شيرين است، ولي زبان را خيلي كم سرد مي‌كند. با این حال از نظر خواص مسهلي در همان رديف است. شيرخشت‌هايي كه از گياه كاروان‌كش و يا از گياه شيرخشت گرفته مي‌شود نيز از نظر خواص مسهلي و دارويي و طبيعت با سايرين در يك رديف قرار می‌گیرند.
شيرخشت ملين بوده و مسهل صفرا و اخلاط سوخته است؛ براي تقويت كبد، معده و مواد داخل شكم مفيد است؛ حرارت معده، قلب و كبد را تسكين مي‌دهد و براي سرفه، خشونت سينه و حلق داروي خوبي است؛ تحريك، اضطراب و حرارت و يبوست ايجاد نمي‌كند و حتي براي اطفال و سالمندان مناسب است (6).
شيرخشت داراي انواع مختلفي است كه از چندين نوع گياه گرفته مي‌شود كه از نظر خواص مسهلي و ساير خواص كم و بيش شبيه هم هستند. نام علمي گياهان، مشخصات و محل رويش معروف‌ترين آن‌ها به شرح زير است:
در كتب مختلف با نام‌هاي «شيرخشت»، «گپ شير»، «گوژدون چو»، «سياه چوب» و «دوشان آلماسي» آمده است. گياهي است از خانواده Rosaceae و جنس Cotoneaster. وجه تسميه اين گياه بدین شرح است: Cotoneum در لغت به معناي به و aster به معناي شباهت است. به علت شباهتي كه برگ‌هاي اين گياه با برگ درخت به دارد، به اين نام موسوم شده است. تمام گونه‌هاي اين گياه شير خشت نمي‌دهد و از برخي گونه‌هاي آن شيرخشت مي‌گيرند.
اثر عصاره شیرخشت در بهبود زردی
نتایج تحقیقات پژوهشگران نشان داده است استفاده از عصاره گیاه دارویی شیرخشت بر بهبود نوزادان مبتلا به زردی اثر مطلوبی دارد.
نتایج مطالعه بالینی که روی 200 نوزاد مبتلا به زردی در یکی از بیمارستان‌های شهر تهران انجام شد، نشان داد استفاده از قطره خوراکی عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نوردرمانی تا حد زیادی در درمان این نوزادان مؤثر است. به طوری که سه روز پس از کاربرد این روش درمانی، 88 درصد نوزادان مذکور بهبود یافتند. براساس این گزارش، پنج روز پس از استفاده عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نور درمانی 99درصد نوزادان مورد مطالعه بهبود یافتند. این در حالی بود که با کاربرد روش‌های معمول، تنها 75 درصد نوزادان مبتلا به زردی درمان شدند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد کاربرد قطره خوراکی شیرخشت به همراه نوردرمانی برخلاف روش‌های شایع درمانی، منجر به عوارضی نظیر تعویض خون یا تجویز داروهای دیگر نمی‌شود. همچنین در گروه‌های سنی، وزنی و جنسی مختلف نوزادان استفاده از قطره شیرخشت تاثیر متفاوتی نداشت(6).
درخت یا درختچه نیمه همیشه سبز به بلندی و گستردگی 6 متر است. دارای شاخه‌های کمانی شکل و برگ‌های سبز تیره بوده و گل‌های سفید یا صورتی رنگ آن در تابستان ظاهر شده و به‌دنبال آن میوه‌های کروی شفاف قرمز، نارنجی یا زرد رنگ تولید می‌گردند. این درخت که جنسی از گیاهان چوبدار و از خانواده گل سرخ است، نیاز به مکان آفتابی و خاک نسبتا غنی و مرطوب با زه‌کش خوب نیاز دارد و حداقل دمای قابل تحمل آن 15- درجه سانتی‌گراد است.
شیر خشت (Cotoneaster Manna)
شیرخشت عبارتست از قطعاتی کروی یا بی‌شکل، تقریبا به اندازه یک نخود با طعمی بسیار شیرین و خنک که در ابتدای خروج از گیاه سفید رنگ است، ولی در مجاورت هوا سفت و سخت شده و به رنگ سفید مایل به خاکستری درمی‌آید. در دهان به خوبی حل می‌شود و روی زبان ایجاد برودتی مطبوع می‌نماید. این قند در بازار دارویی ایران تحت نام شیرخشت شهری و شیرخشت هراتی عرضه می‌شود.
منابع مختلف در گذشته گیاهان مولد شیرخشت را تحت عنوان زبان گنجشک Fraxinus ornus، کاروان‌کشی Atraphaxis spinosa، گز Tamarix gallica، شیرخشت Cotoneastar ovatus، شیرخشت C.kostschyi و حشرات مولد آن را Eriococcus mannifera وCoccus manniparus ذکر کرده‌اند. امروزه مشخص شده است که گیاه مولد شیرخشت با نام فارسی شیرخشت و نام علمی Cotoneastar numularia Fisch و C.numularioides از تیره گل‌سرخیان Rosaceae است.
گیاه مولد شیرخشت به شکل درختچه است و در ارتفاعات مختلف در کلاک کرج، کوشک بالا، دره چالوس، لرستان، اراک، خراسان، کرمانشاه و کردستان به‌ویژه در شیب‌های جنوبی به‌صورت پراکنده وجود دارد. برگ‌های این گیاه به طول 25-10 میلی‌متر و عرض 9-22 میلی‌متر است که سطح رویی آن‌ها ابتدا کرکدار و بعد تقریبا بدون کرک می‌شود، ولی سطح زیرین برگ‌ها خاکستری مایل به سفید و کرکدار است. تولید این ماده پر ارزش در مناطق مورد بهره‌برداری به‌وسیله نوعی حشره پوستخوار کوچک از راسته سخت بالپوشان Coleptera وتیره پوستخواران Scolytide با نام علمی scolytus rugolosus Mull. انجام می‌گیرد.
بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد این حشره بدون تردید از دیرباز در ایران وجود داشته است، ولیکن اولین بار در سال 1340ه.ش. توسط مهندس فرحبخش گزارش شده است. حشره کامل، سوسک کوچکی است به طول 6/2-4/1 میلی‌متر به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره با حاشیه قرمز در بال‌پوش‌ها. تخم این حشره بسیار ریز، بیضی شکل و به رنگ سفید شیری است. لاروها بدون پا و به شکل خمیده بوده و رنگ آن‌ها سفید است. لاروها وقتی کاملا رشد کرده باشند در حدود 3-2 میلی‌متر هستند. شفیره نیز به رنگ سفید دیده می‌شود.
این حشره فقط چوبخوار بوده و یکی از آفات مهم درختان ودرختچه‌های دانه‌دار و هسته‌دار و بعضی از درختان زینتی خانواده گل‌سرخیان در اکثر نقاط ایران محسوب می‌شود. حشره مولد شیرخشت زمستان را به صورت لارو کامل در زیر پوستک‌ها و داخل دالان‌های تعبیه شده سپری نموده و در اوایل بهار، پس از سپری شدن سرمای زمستان لارو تبدیل به شفیره می‌شود. اواسط اردیبهشت حشرات کامل پس از طی دوران شفیرگی پوست شاخه‌ها و تنه را سوراخ کرده و خارج می‌شوند.
روی تنه و سرشاخه درختان شیرخشت از سوراخ‌های ایجاد شده یا محل تغذیه آن‌ها صمغ یا شیره گیاهی به صورت فتیله‌ها و رشته‌های باریک و گاهی به هم پیچیده خارج می‌شود که پس از قرار گرفتن در مجاورت هوا و سفت شدن به علت خاصیت درمانی شناخته شده آن با کاردک جمع‌آوری و بلافاصله در داخل کیسه آرد که به گردن بهره‌بردار آویخته است ریخته شده و به فروش می‌رسد. این ماده در حدود ماه‌های تیر و مرداد یا حداکثر اوایل شهریوردر صبح زود یا ساعات خنک روز جمع‌آوری می‌شود، چون خنکی هوا امر برداشت آن‌ها را تسهیل می‌کند. برداشت محصول از درختچه‌ها به‌صورت فعلی اقتصادی نیست، زیرا تولید هر بوته یا درختچه بسیار کم و نحوه جمع‌آوری بسیار مشکل است. میزان محصول هر درختچه شیرخشت به طور متوسط بین140تا180گرم است. به‌رغم پراکندگی درختچه‌های مولد شیرخشت، بهره‌برداری از این محصول در حال حاضر علاوه بر استان خراسان (شیرخشت هراتی) در منطقه البرز مرکزی (شیرخشت شهری) نیز انجام می‌شود. به دلیل کم بودن تولید سالانه و نیاز به مصارف سنتی آن در داخل کشور زمینه صدور آن به خارج از کشور تقریبا از بین رفته است. مهم‌ترین موارد مصرف آن در طب سنتی به عنوان یک ماده خنک، ملین، مقوی و تب بر است و اخیرا نیز به نام داروی ضد سرطان معرفی شده است. توليد اين ماده و توسعه اين پروژه اقتصادي كم است؛ لذا پيشنهاد مي‌شود توسعه اين گونه افزايش يابد. گفتنی است نهالستان طرق مشهد مقدس اين كار را شروع كرده است.
منبع:khogan.blogfa.com
گياه دارويي شيرخشت[/h]
گياهان از مهم‌ترين نعمت‌هاي خدادادي و منابع طبيعي هستند كه علاوه بر فوايد زيست محيطي خواص دارويي و اقتصادي بي‌شماري دارند. شيرخشت ماده‌اي است كه از گياهان متعددي از جمله درختچه شيرخشت برداشت مي‌شود. اين گياه به‌صورت طبيعي در كوهستان‌هاي مناطق مختلف از جمله ايران توراني يافت مي‌شود و براي فضاي سبز شهري به عنوان گونه زينتي كاربرد دارد. شيرخشت دارای خواص دارویی و درمانی متعددی است. جنس شيرخشت داراي 300 گونه است (2) و به دلیل کم بودن تولید سالانه و نیاز به مصارف سنتی شیرخشت در داخل کشور زمینه صدور آن به خارج از کشور تقریبا از بین رفته است. لذا پيشنهاد مي‌شود کشت اين گونه توسعه يابد. گفتنی است نهالستان طرق مشهد مقدس اين كار را شروع كرده است. هدف از اين مقاله شناسايي و معرفي اين گونه گياهي است.
معرفي
شیرخشت با نام علمي Cotoneaster درختی است که 5-6 متر طول دارد؛ دارای ریشه راست به رنگ خاکستری مایل به قرمز است؛ برگ های این گیاه به رنگ سبز روشن متقابل به مرکب از 5-9 برگچه نوک تیز دندانه‌دار است؛ گل‌هایی به رنگ سفید تا قرمز مجتمع در انتهای شاخه‌ها دارد؛ شکل ظاهری میوه آن شبیه به شکل دانه نخود است که به علت خاصیت چسبندگی به هم میچسبد. شیره این گیاه در ابتدا سفید رنگ است و سپس در مجاورت هوا سفید مایل به زرد و یا سفید مایل به قهوه‌ای می‌شود. قسمت مورد استفاده این گیاه شیره حاصل از ایجاد شکاف در تنه درخت است. جنس شيرخشت80 تا 300 گونه و 5/0 تا 5 متر ارتفاع دارد (4).
زیستگاه
این گیاه به حالت وحشی در جنوب ایتالیا، جزایر اطراف آن به‌خصوص کالا برو سیسیل می‌روید. در پروش این گیاه باید این نکته را کاملا رعایت کرد که فاصله پایه‌های جوان از یکدیگر معادله دو متر از کلیه جهات باشد. نحوه گردآوری آن بدین شکل است که در فاصله ماه‌های تیر و مرداد و نخستین شکاف عرض عمیق را تا حد چوب در قاعده تنه هر یک از درختان ایجاد می‌کند و سپس مرتبا در هر روز شکاف‌های مجددی در فاصله پنج سانتی‌متری بالای شکاف قبلی می‌دهند و این عمل را مرتبا تا آخر تابستان ادامه می‌دهند. در سال بعد مجددا شکاف‌هایی در تنه درخت به وضع قائم به وجود می‌آورند. پس از ایجاد شکاف موادی به خارج ترشح می‌گردد که نادرترین و مرغوب‌ترین نوع آن که در سایه و در حرارت کمتر از 40 درجه خشک می‌کنند، در تجارت کاربرد دارد.
شیرخشت در ایران
شیرخشت در ايران در مناطق ايران توراني و حتي در ارتفاعات خراسان همچون كلات و درگز پراكنش دارد. در جوامع جنگلي ارس، علاوه بر گونه درختی ارس، گونه‌هاي درختی و درختچه‌ای دیگری مانند شيرخشت، پلاخور، دغدغك، زرشك، نسترن وحشي، داغداغان و برخي از گونه‌هاي بالشتكي خاردار نيز حضور دارند. به راحتی در دهان ذوب می‌شود و به دلیل ایجاد برودت از تشنگی می‌کاهد.
مصرف
شيرخشت بر اثر خاصیت فراوان، به‌ویژه برای کودکان بسیار موثر است. به عنوان صفراآور، مسکن سرفه و نرم کننده سینه مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در فرمول بعضی شربت‌ها وارد می‌شود. مقدار مصرف برای بزرگسالان 60 گرم، برای کودکان زیر سه سال 5-15 گرم و برای کودکان 3تا 5 ساله 10-20 گرم است که معمولا آن را در شیر گرم یا آب گرم حل کرده و مصرف می‌کنند (5).
ماده شيرخشت
ماده شيرخشت، ماده‌اي سفيد رنگ كمي مايل به زرد و شيرين است که در زبان فارسي شیر خشت، شيرخشك و شير خاشاك، در زبان فرانسوي Manne purgative و در زبان انگليسي Purgative نامیده می‌شود. ماده شيرخشت داراي انواع مختلفي است كه از چندين نوع گياه همچون خود شيرخشت، كاروان‌كش و غیره گرفته مي‌شود كه از نظر خواص مسهلي و ساير خواص كم و بيش شبيه هستند.
خواص و كاربرد
انواع شيرخشت از نظر طبيعت كمي گرم و از نظر رطوبت و يبوست معتدل است. نوع مرغوب آن كه بيشتر از ايتاليا وارد مي‌شود خالص و تميز و داراي شيريني خاصي است كه با شيريني شكر متفاوت است و پس از چند لحظه كه در دهان گذارده شود كمي سرد مي‌شود. انواع ديگر آن كه در بازار عرضه مي‌شود به خلوص اولي نيست؛ طعم آن شيرين است، ولي زبان را خيلي كم سرد مي‌كند. با این حال از نظر خواص مسهلي در همان رديف است. شيرخشت‌هايي كه از گياه كاروان‌كش و يا از گياه شيرخشت گرفته مي‌شود نيز از نظر خواص مسهلي و دارويي و طبيعت با سايرين در يك رديف قرار می‌گیرند.
شيرخشت ملين بوده و مسهل صفرا و اخلاط سوخته است؛ براي تقويت كبد، معده و مواد داخل شكم مفيد است؛ حرارت معده، قلب و كبد را تسكين مي‌دهد و براي سرفه، خشونت سينه و حلق داروي خوبي است؛ تحريك، اضطراب و حرارت و يبوست ايجاد نمي‌كند و حتي براي اطفال و سالمندان مناسب است (6).
شيرخشت داراي انواع مختلفي است كه از چندين نوع گياه گرفته مي‌شود كه از نظر خواص مسهلي و ساير خواص كم و بيش شبيه هم هستند. نام علمي گياهان، مشخصات و محل رويش معروف‌ترين آن‌ها به شرح زير است:
در كتب مختلف با نام‌هاي «شيرخشت»، «گپ شير»، «گوژدون چو»، «سياه چوب» و «دوشان آلماسي» آمده است. گياهي است از خانواده Rosaceae و جنس Cotoneaster. وجه تسميه اين گياه بدین شرح است: Cotoneum در لغت به معناي به و aster به معناي شباهت است. به علت شباهتي كه برگ‌هاي اين گياه با برگ درخت به دارد، به اين نام موسوم شده است. تمام گونه‌هاي اين گياه شير خشت نمي‌دهد و از برخي گونه‌هاي آن شيرخشت مي‌گيرند.
اثر عصاره شیرخشت در بهبود زردی
نتایج تحقیقات پژوهشگران نشان داده است استفاده از عصاره گیاه دارویی شیرخشت بر بهبود نوزادان مبتلا به زردی اثر مطلوبی دارد.
نتایج مطالعه بالینی که روی 200 نوزاد مبتلا به زردی در یکی از بیمارستان‌های شهر تهران انجام شد، نشان داد استفاده از قطره خوراکی عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نوردرمانی تا حد زیادی در درمان این نوزادان مؤثر است. به طوری که سه روز پس از کاربرد این روش درمانی، 88 درصد نوزادان مذکور بهبود یافتند. براساس این گزارش، پنج روز پس از استفاده عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نور درمانی 99درصد نوزادان مورد مطالعه بهبود یافتند. این در حالی بود که با کاربرد روش‌های معمول، تنها 75 درصد نوزادان مبتلا به زردی درمان شدند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد کاربرد قطره خوراکی شیرخشت به همراه نوردرمانی برخلاف روش‌های شایع درمانی، منجر به عوارضی نظیر تعویض خون یا تجویز داروهای دیگر نمی‌شود. همچنین در گروه‌های سنی، وزنی و جنسی مختلف نوزادان استفاده از قطره شیرخشت تاثیر متفاوتی نداشت(6).
درخت یا درختچه نیمه همیشه سبز به بلندی و گستردگی 6 متر است. دارای شاخه‌های کمانی شکل و برگ‌های سبز تیره بوده و گل‌های سفید یا صورتی رنگ آن در تابستان ظاهر شده و به‌دنبال آن میوه‌های کروی شفاف قرمز، نارنجی یا زرد رنگ تولید می‌گردند. این درخت که جنسی از گیاهان چوبدار و از خانواده گل سرخ است، نیاز به مکان آفتابی و خاک نسبتا غنی و مرطوب با زه‌کش خوب نیاز دارد و حداقل دمای قابل تحمل آن 15- درجه سانتی‌گراد است.
شیر خشت (Cotoneaster Manna)
شیرخشت عبارتست از قطعاتی کروی یا بی‌شکل، تقریبا به اندازه یک نخود با طعمی بسیار شیرین و خنک که در ابتدای خروج از گیاه سفید رنگ است، ولی در مجاورت هوا سفت و سخت شده و به رنگ سفید مایل به خاکستری درمی‌آید. در دهان به خوبی حل می‌شود و روی زبان ایجاد برودتی مطبوع می‌نماید. این قند در بازار دارویی ایران تحت نام شیرخشت شهری و شیرخشت هراتی عرضه می‌شود.
منابع مختلف در گذشته گیاهان مولد شیرخشت را تحت عنوان زبان گنجشک Fraxinus ornus، کاروان‌کشی Atraphaxis spinosa، گز Tamarix gallica، شیرخشت Cotoneastar ovatus، شیرخشت C.kostschyi و حشرات مولد آن را Eriococcus mannifera وCoccus manniparus ذکر کرده‌اند. امروزه مشخص شده است که گیاه مولد شیرخشت با نام فارسی شیرخشت و نام علمی Cotoneastar numularia Fisch و C.numularioides از تیره گل‌سرخیان Rosaceae است.
گیاه مولد شیرخشت به شکل درختچه است و در ارتفاعات مختلف در کلاک کرج، کوشک بالا، دره چالوس، لرستان، اراک، خراسان، کرمانشاه و کردستان به‌ویژه در شیب‌های جنوبی به‌صورت پراکنده وجود دارد. برگ‌های این گیاه به طول 25-10 میلی‌متر و عرض 9-22 میلی‌متر است که سطح رویی آن‌ها ابتدا کرکدار و بعد تقریبا بدون کرک می‌شود، ولی سطح زیرین برگ‌ها خاکستری مایل به سفید و کرکدار است. تولید این ماده پر ارزش در مناطق مورد بهره‌برداری به‌وسیله نوعی حشره پوستخوار کوچک از راسته سخت بالپوشان Coleptera وتیره پوستخواران Scolytide با نام علمی scolytus rugolosus Mull. انجام می‌گیرد.
بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد این حشره بدون تردید از دیرباز در ایران وجود داشته است، ولیکن اولین بار در سال 1340ه.ش. توسط مهندس فرحبخش گزارش شده است. حشره کامل، سوسک کوچکی است به طول 6/2-4/1 میلی‌متر به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره با حاشیه قرمز در بال‌پوش‌ها. تخم این حشره بسیار ریز، بیضی شکل و به رنگ سفید شیری است. لاروها بدون پا و به شکل خمیده بوده و رنگ آن‌ها سفید است. لاروها وقتی کاملا رشد کرده باشند در حدود 3-2 میلی‌متر هستند. شفیره نیز به رنگ سفید دیده می‌شود.
این حشره فقط چوبخوار بوده و یکی از آفات مهم درختان ودرختچه‌های دانه‌دار و هسته‌دار و بعضی از درختان زینتی خانواده گل‌سرخیان در اکثر نقاط ایران محسوب می‌شود. حشره مولد شیرخشت زمستان را به صورت لارو کامل در زیر پوستک‌ها و داخل دالان‌های تعبیه شده سپری نموده و در اوایل بهار، پس از سپری شدن سرمای زمستان لارو تبدیل به شفیره می‌شود. اواسط اردیبهشت حشرات کامل پس از طی دوران شفیرگی پوست شاخه‌ها و تنه را سوراخ کرده و خارج می‌شوند.
روی تنه و سرشاخه درختان شیرخشت از سوراخ‌های ایجاد شده یا محل تغذیه آن‌ها صمغ یا شیره گیاهی به صورت فتیله‌ها و رشته‌های باریک و گاهی به هم پیچیده خارج می‌شود که پس از قرار گرفتن در مجاورت هوا و سفت شدن به علت خاصیت درمانی شناخته شده آن با کاردک جمع‌آوری و بلافاصله در داخل کیسه آرد که به گردن بهره‌بردار آویخته است ریخته شده و به فروش می‌رسد. این ماده در حدود ماه‌های تیر و مرداد یا حداکثر اوایل شهریوردر صبح زود یا ساعات خنک روز جمع‌آوری می‌شود، چون خنکی هوا امر برداشت آن‌ها را تسهیل می‌کند. برداشت محصول از درختچه‌ها به‌صورت فعلی اقتصادی نیست، زیرا تولید هر بوته یا درختچه بسیار کم و نحوه جمع‌آوری بسیار مشکل است. میزان محصول هر درختچه شیرخشت به طور متوسط بین140تا180گرم است. به‌رغم پراکندگی درختچه‌های مولد شیرخشت، بهره‌برداری از این محصول در حال حاضر علاوه بر استان خراسان (شیرخشت هراتی) در منطقه البرز مرکزی (شیرخشت شهری) نیز انجام می‌شود. به دلیل کم بودن تولید سالانه و نیاز به مصارف سنتی آن در داخل کشور زمینه صدور آن به خارج از کشور تقریبا از بین رفته است. مهم‌ترین موارد مصرف آن در طب سنتی به عنوان یک ماده خنک، ملین، مقوی و تب بر است و اخیرا نیز به نام داروی ضد سرطان معرفی شده است. توليد اين ماده و توسعه اين پروژه اقتصادي كم است؛ لذا پيشنهاد مي‌شود توسعه اين گونه افزايش يابد. گفتنی است نهالستان طرق مشهد مقدس اين كار را شروع كرده است.
منبع:khogan.blogfa.com
