M.Deylamian
مدیر بازنشسته
اجزای گنبدهای نمکی
هر گنبد نمکی شامل یک هسته مرکزی که از نمک تشکیل شدهاست و بخشی که اطراف هسته مرکزی را احاطه میکند و ازسنگهای رسوبی محلیتشکیل شده است، میباشد. معمولا از رسوبات نمکی هسته مرکزی جوانتر است. در بیشتر گنبدهای نمکی ، سطح فوقانیبوسیله طبقات رسوبی پوشیده شده و تشکیل پوششی را میدهد که به آنپوش سنگمیگویند. در بعضی از گنبدهای نمکی، ضخامت پوش سنگ به چند صد متر میرسد و بعضی از گنبدهای نمکی نیز فاقد پوش سنگاست. مثلاگنبد نمکی قمکه در شمال ارتفاعات زنگارمنطقه قم قرار دارد، فاقد پوشسنگ است. پوش سنگها معمولا ازسنگهایآهکی ،ژیپسو انیدریت تشکیل میشود. در بعضی موارد پوش سنگ حاوی ذخایری از مواد گوگردیاست.
شکل گنبد نمکی
از نظرجکسون و تالبوت (1986) ، ساختمانهای نمکیممکن است به صورت تاقدیس نمکی (Salt anticlines) بالشهای نمکی (Salt pillows) ،برجستگیهای تیغه مانند نمکی (Saltridges) ، امواج نمکی (Salt Waves) ، استوکهاینمکی (Salt stocks) و غیره باشد. شکل گنبد نمکی متغیر است. دیواره بسیاری ازگنبدهای نمکی دارای شیب زیاد در حدود 80 تا 90 درجه به طرف خارج است. گنبدهای نمکیمتقارن ، کمیاب و اغلب گنبدها نامتقارن و شیب دیوارهها در جهت مختلف متفاوت است. مقطع بیشتر گنبدهای نمکی نزدیک به دایره و در بعضی از گنبدها بیضی شکل است. گسترشافقی گنبدها بسیار متغیر و اغلب چندین کیلومتر است.
انوع گنبدهای نمکی از نظر عمق سطح فوقانی
· گنبدهای نمکی کم عمق :
معمولا سطح فوقانی این گنبدها از سطح زمینکمتر از یک کیلومتر است. مانندگنبدهای نمکی ایران.
· گنبدهای نمکی دارای عمق متوسط :
سطح فوقانی آنها بین یک یا 1.5کیلومتری سطح زمین قرار دارد.
· گنبدهای نمکی عمیق :
فاصله آنها از سطح زمین از 1.5 کیلومتر متجاوزاست. اطلاعات حاصل از حفاریها نشان میدهد که بعضی از گنبدهای نمکی در اعماق بیش از 3000 متر از سطح دریا توسعه دارد.
مکانیسم تشکیل گنبدهای نمکی
حرکت نمک با توجه به خاصیت شکل پذیری آن بهسمت بالا به علت ضخامت قابل توجه طبقات روی آن است و این ضخامت باید به اندازهایباشد که نیروی محرکهای جهت جابجایی آن بوجود آید. بنابراین سرعت حرکت نمکنمیتواند در همه جا یکسان باشد. در این صورت با حرکت نمک به سمت بالا قدرت و نیرویمحرکه فوق کاهش پیدا کرده و با افزایش بار ، رسوبات نمک حرکت قائم خود را ادامهمیدهد. این حرکت میتواند در هر سال از 0.1 تا یک میلیمتر باشد.
منشا گنبدهای نمکی
در نقاطی که گنبدهای نمکی یافت میشود، اغلب در زیرزمینلایههای ضخیمی از نمک موجود است که به لایههای تغذیه کننده گنبد نمک موسوم است. ضخامت این لایههای نمک متفاوت و در موارد استثنایی از هزار متر بیشتر است. به نظرنتلتن (Nettelton) اگر در بالای یک طبقه نمک اصلی ،تاقدیسی باشیب بسیار ملایم وجود داشته باشد حرکت نمک به طرف بالا شروع میشود و نمک ازلایههای تغذیه کننده بیرون کشیده میشود. عاقبت نمک در طبقات نمکدار مجاور ممکناست به اندازهای نازک و فشرده شود که افزایش بیشتر نمک غیرممکن گردد. نازک شدنطبقات نمکدار موجب فرو نشستن طبقات رویی آنها و ایجاد شیب به طرف خارج از گنبدمیشود. این شیب در فاصله دور به طرف گنبد است و در نتیجهناودیسی بوجود میآید که به نام ناودیس حاشیهای یا کناری معروف است. ضخامت لایههای تغذیهکننده نمک متفاوت است و یکی از راههایی که برای تعیین ضخامت این لایهها بکارمیرود، تعیین گودی ناودیسهای کناری گنبدهای نمک است. از آنجایی که این ناودیسهابه احتمال زیاد بر اثر تغذیه نمک به گنبدهای نمکی در اطراف گنبد تشکیل میشود، بایدلایه نمک حداقل برای ضخامتی معادل گودی ماکزیمم ناودیس کنار باشد.
مراحل تشکیل گنبد نمکی
· تشکیل طبقات با شیب ملایم.
· تشکیل تاقدیس ساده گنبدی شکل.
· تشکیل گنبد نمکی حقیقی.
هر گنبد نمکی شامل یک هسته مرکزی که از نمک تشکیل شدهاست و بخشی که اطراف هسته مرکزی را احاطه میکند و ازسنگهای رسوبی محلیتشکیل شده است، میباشد. معمولا از رسوبات نمکی هسته مرکزی جوانتر است. در بیشتر گنبدهای نمکی ، سطح فوقانیبوسیله طبقات رسوبی پوشیده شده و تشکیل پوششی را میدهد که به آنپوش سنگمیگویند. در بعضی از گنبدهای نمکی، ضخامت پوش سنگ به چند صد متر میرسد و بعضی از گنبدهای نمکی نیز فاقد پوش سنگاست. مثلاگنبد نمکی قمکه در شمال ارتفاعات زنگارمنطقه قم قرار دارد، فاقد پوشسنگ است. پوش سنگها معمولا ازسنگهایآهکی ،ژیپسو انیدریت تشکیل میشود. در بعضی موارد پوش سنگ حاوی ذخایری از مواد گوگردیاست.
شکل گنبد نمکی
از نظرجکسون و تالبوت (1986) ، ساختمانهای نمکیممکن است به صورت تاقدیس نمکی (Salt anticlines) بالشهای نمکی (Salt pillows) ،برجستگیهای تیغه مانند نمکی (Saltridges) ، امواج نمکی (Salt Waves) ، استوکهاینمکی (Salt stocks) و غیره باشد. شکل گنبد نمکی متغیر است. دیواره بسیاری ازگنبدهای نمکی دارای شیب زیاد در حدود 80 تا 90 درجه به طرف خارج است. گنبدهای نمکیمتقارن ، کمیاب و اغلب گنبدها نامتقارن و شیب دیوارهها در جهت مختلف متفاوت است. مقطع بیشتر گنبدهای نمکی نزدیک به دایره و در بعضی از گنبدها بیضی شکل است. گسترشافقی گنبدها بسیار متغیر و اغلب چندین کیلومتر است.
انوع گنبدهای نمکی از نظر عمق سطح فوقانی
· گنبدهای نمکی کم عمق :
معمولا سطح فوقانی این گنبدها از سطح زمینکمتر از یک کیلومتر است. مانندگنبدهای نمکی ایران.
· گنبدهای نمکی دارای عمق متوسط :
سطح فوقانی آنها بین یک یا 1.5کیلومتری سطح زمین قرار دارد.
· گنبدهای نمکی عمیق :
فاصله آنها از سطح زمین از 1.5 کیلومتر متجاوزاست. اطلاعات حاصل از حفاریها نشان میدهد که بعضی از گنبدهای نمکی در اعماق بیش از 3000 متر از سطح دریا توسعه دارد.
مکانیسم تشکیل گنبدهای نمکی
حرکت نمک با توجه به خاصیت شکل پذیری آن بهسمت بالا به علت ضخامت قابل توجه طبقات روی آن است و این ضخامت باید به اندازهایباشد که نیروی محرکهای جهت جابجایی آن بوجود آید. بنابراین سرعت حرکت نمکنمیتواند در همه جا یکسان باشد. در این صورت با حرکت نمک به سمت بالا قدرت و نیرویمحرکه فوق کاهش پیدا کرده و با افزایش بار ، رسوبات نمک حرکت قائم خود را ادامهمیدهد. این حرکت میتواند در هر سال از 0.1 تا یک میلیمتر باشد.
منشا گنبدهای نمکی
در نقاطی که گنبدهای نمکی یافت میشود، اغلب در زیرزمینلایههای ضخیمی از نمک موجود است که به لایههای تغذیه کننده گنبد نمک موسوم است. ضخامت این لایههای نمک متفاوت و در موارد استثنایی از هزار متر بیشتر است. به نظرنتلتن (Nettelton) اگر در بالای یک طبقه نمک اصلی ،تاقدیسی باشیب بسیار ملایم وجود داشته باشد حرکت نمک به طرف بالا شروع میشود و نمک ازلایههای تغذیه کننده بیرون کشیده میشود. عاقبت نمک در طبقات نمکدار مجاور ممکناست به اندازهای نازک و فشرده شود که افزایش بیشتر نمک غیرممکن گردد. نازک شدنطبقات نمکدار موجب فرو نشستن طبقات رویی آنها و ایجاد شیب به طرف خارج از گنبدمیشود. این شیب در فاصله دور به طرف گنبد است و در نتیجهناودیسی بوجود میآید که به نام ناودیس حاشیهای یا کناری معروف است. ضخامت لایههای تغذیهکننده نمک متفاوت است و یکی از راههایی که برای تعیین ضخامت این لایهها بکارمیرود، تعیین گودی ناودیسهای کناری گنبدهای نمک است. از آنجایی که این ناودیسهابه احتمال زیاد بر اثر تغذیه نمک به گنبدهای نمکی در اطراف گنبد تشکیل میشود، بایدلایه نمک حداقل برای ضخامتی معادل گودی ماکزیمم ناودیس کنار باشد.
مراحل تشکیل گنبد نمکی
· تشکیل طبقات با شیب ملایم.
· تشکیل تاقدیس ساده گنبدی شکل.
· تشکیل گنبد نمکی حقیقی.