گزارش تحليلي از منطقة ويژة اقتصادي پتروشيمي (ماهشهر)

[john zink]

در راستاي تحليل موضوعات تكنولوژيك پتروشيمي كشور، نياز به مطالب اوليه‌اي جهت آشنايي با مراكز تجمع واحدهاي پتروشيمي مي‌باشد كه از جمله اين مراكز، مي‌توان به منطقه ويژه اقتصادي پتروشيمي (ماهشهر) اشاره كرد. گروه نفت و گاز شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران طي بازديدي كه اخيراً از اين منطقه داشت، با نحوة كار و پيشرفت واحدهاي مستقر در آن آشنا گشت و با تني چند از كارشناسان و مديران آن گفتگو نمود كه حاصل اين بازديد و گفتگوها در قالب "گزارشي تحليلي از منطقة ويژة اقتصادي پتروشيمي ماهشهر" در زير ارايه شده است:
منطقة ويژة پتروشيمي ماهشهر با 2 هزار هكتار وسعت، 10 كيلومتر طول و 2 كيلومتر عرض، فعاليت‌هاي ساختماني و نصب خود را آغاز نموده است. در ضلع شمال غرب اين منطقه، بندر امام قرار دارد و اين منطقه از غرب نيز در مجاورت ماهشهر مي‌باشد. اين منطقه از تمامي راه‌هاي ارتباطي كه يك مجموعه مي‌تواند برخوردار باشد، مانند راه‌هاي هوايي, راه آهن سراسري و راه‌هاي خاكي و آبي كه به درياهاي آزاد منتهي مي‌شود، برخوردار است.
منطقة ويژة ماهشهر به 5 سايت تقسيم شده كه هر سايت كاربري خاصي را دارا است:

1)سايت اول:
اولين سايت كه 240 هكتار وسعت دارد، براي صنايع سبك و پايين‌دستي پتروشيمي در نظر گرفته شده كه قرار است در اختيار بخش خصوصي باشد. منظور از صنايع سبك، صنايعي با كاربري‌ خاص مانند صنايع فلزي، صنايع شيميايي و بسته‌بندي، صنايع بتون و سازه‌هاي بتوني و صنايع برق و الكترونيك است.
برخي از اين صنايع براي اولين بار در ايران و حتي خاورميانه به فعاليت مي‌پردازند؛ مثلاً صنايع توليد كوره‌هاي اتان و نفتا كه به وسيله شركت ايرگت، تحت ليسانس ليندة آلمان ايجاد شده است؛ صنايع پودر بندر امام كه جهت توليد پودرهاي باريت و بنزوئيت براي گل حفاري ايجاد شده است و شركت سديد كه سازندة لوله‌هاي اسپيرال گاز است. همچنين شركت شيمي پارس كه براي اولين بار در منطقه، كودهاي سولفات روي و سولفات آمونيوم را توليد مي‌نمايد در اين منطقه قرار دارد.
دو مجموعه از دفاتر مركزي منطقة ويژه، دفاتر گمرك و مجموعه‌اي از بانك‌ها و رستوران نيز در اين سايت در نظر گرفته شده است. همچنين ساخت مجموعه‌اي از اقامتگاه‌ها جهت استراحت و استفاده متخصصان شاغل در منطقة ويژه در اين سايت مدنظر مي‌باشد. در اين مدت 35 شركت در صنايع فلزي، 35 شركت در صنايع شيميايي و 16 شركت در صنايع بتون، حدود 10 الي 12 شركت در صنايع الكترونيك و ابزار دقيق و 2 شركت نيز در زمينه صنايع غذايي جهت توليد يخ و استفاده از پلانكتون‌هاي پساب‌ها جهت تغذيه ميگو در حال استقرار مي‌باشند. 60 درصد از شركت‌هاي مدنظر در اين مكان مستقر شده‌اند و 40 درصد باقي نيز در حال واگذاري زمين و يا نصب تجهيزات خود مي‌باشند.
زمين‌هايي كه اين صنايع در آنجا مستقر شده‌اند در ابتدا به صورت باتلاقي بوده‌اند و براي رفع اين مشكل، از 15 تا 40 كيلومتري اين محل خاك به اين منطقه منتقل شده و در 4 الي 5 لايه كوبيده شده و سپس زمين با تراكم 6درصد در هر متر مربع به زمين با 98 درصد تراكم مبدل گشته و به سرمايه‌گذار تحويل داده مي‌شود. چنانچه صاحبان صنايع قصد استقرار صنايع سبك را در اين منطقه داشته باشند، با عمليات انجام گرفته بر روي زمين مشكلي وجود نخواهد داشت، اما جهت استقرار صنايع سنگين احتياج به شمع‌كوبي مي‌باشد كه اين شمع‌كوبي‌ها در برخي مناطق تا 40 الي 50 متري زمين صورت مي‌پذيرند. كلاً در منطقه ويژة ماهشهر 1500 هكتار از زمين‌هاي مورد استفاده شمع‌كوبي گرديده كه هر شمع هزينه‌اي معادل 1 الي 1.5 ميليون تومان را به خود اختصاص مي‌دهد. جهت نصب مخازن، سيستم بارگذاري تدارك ديده مي‌شود، يعني متناسب با حجم و وزن مخزن، خاك دپو ‌شده و زه‌كشي مي‌شود تا زمين نشست خود را انجام دهد و جهت نصب مخزن آماده گردد.

2)سايت دوم:
سايت دوم حدود 350 هكتار وسعت دارد و جهت صنايع سنگين و نيمه سنگين در نظر گرفته شده است. مجموعة شركت‌هاي اين سايت به شرح زير مي‌باشد:
الف) طرح الفين هفتم، جهت توليد پلي‌اتيلن‌هاي سبك و سنگين و پلي‌پروپيلن كه در صنايع لاستيك و پلاستيك كاربرد دارند. حدود 50 الي 60 درصد از كار اين مجموعه انجام شده است.
ب) طرح ايزوسيانات‌ها، جهت توليد مواد اسفنجي و فوم و محصولاتي با مصارف نظامي در اين قسمت قرار دارد. ليسانس اين واحد از شركت‌هاي كوماتور سوئد و هانزوشيمي آلمان اخذ شده است كه هر كدام 30 درصد در آن سهم دارند و 40درصد باقي، سهم شركت ملي پتروشيمي مي‌باشد.
ج) بخش كلرآلكاليد نيز در اين قسمت قرار داشته و از نمك‌هاي به دست آمده از حوضچه‌هاي اطراف منطقة ويژه، به عنوان خوراك استفاده مي‌نمايد.
د) شركت فجر نيز كه وظيفه تامين برق، آب، بخار و ساير خدمات جانبي منطقة ويژه را بر عهده دارد در اين قسمت مستقر مي‌باشد.
ه) واحدي نيز جهت بازيافت پساب‌هاي صنعتي در نظر گرفته شده كه پساب‌هاي سايت‌هاي اول و دوم را گرفته و بازيافت مي‌نمايد.
و) 80 هكتار از اين سايت نيز جهت صنايع نيمه سنگين در نظر گرفته شده كه شامل زمين‌هايي با قطعات 2 هكتاري جهت واگذاري است.

3) سايت سوم:
در سايت سوم كه حدود 260 هكتار وسعت دارد، الفين هشتم كه به شركت اروند متعلق مي‌باشد، قرار دارد. پتروشيمي فناوران يكي از بزرگترين توليدكنندگان متانول نيز در اين سايت

 

[john zink]

قرار دارد و در سال آينده، يكي از اولين واحدهاي مورد بهره‌برداري خواهد بود. در اين منطقه دو بخش خصوصي‌ به‌نام‌هاي شيمي‌بافت جهت توليد سالانه 40 الي 45 هزار تن MTBE و شركت غدير جهت توليد پي‌وي‌سي در حال ساخت مي‌باشند. جهت استفاده از تجارب و توان‌ شركت‌هاي خارجي و بهره‌گيري صحيح از انتقال تكنولوژي، احداث يك واحد تحقيق و توسعه در اين سايت از اهداف آتي مي‌باشد كه محلي براي تحقيق و توسعه و همچنين استفاده از اساتيد دانشگاه و بهره‌گيري از تخصص‌هاي ايشان خواهد بود. جهت جلوگيري از مسائل و مشكلات زيست محيطي ناشي از فعاليت واحدهاي بزرگتر منطقة ويژه، يك مجموعة زيست محيطي نيز در كنار واحد تحقيق و توسعه تدارك ديده شده است.

4) سايت چهارم:
سايت چهارم كه مجموعاً 300 هكتار وسعت دارد، پنج شركت دولتي و يك شركت خصوصي و مجموعه‌اي را جهت بازيافت پساب‌هاي صنعتي در خود جاي داده است. الفين ششم كه متعلق به شركت اميركبير مي‌باشد، در اين سايت واقع شده و 70 درصد از كارهاي ساخت و نصب آن صورت گرفته است. واحد پلي‌اتيلن سنگين آن به اتمام رسيده و حدود 140 هزار تن پلي‌اتيلن سنگين توليد مي‌نمايد و واحدهاي ديگر آن جهت توليد HD, HHD و PP آن به بخش خصوصي، شركت نويد رزشيمي، با حدود 80 ميليون دلار سرمايه‌گذاري ارزي واگذار شده است.
همانگونه كه بيان شد، در منطقة ويژه، سه واحد شش، هفت و هشت الفين در دست احداث مي‌باشد. واحد الفين هفتم با توليد يك ميليون و صد هزار تن اتيلن در سال بزرگترين واحد الفين بوده و الفين هشتم و ششم به ترتيب سالانه يك ميليون تن و 500 هزار تن اتيلن توليد مي‌نمايند. هم‌اكنون به دليل وجود راه‌هاي ارتباطي مناسب و نزديكي با مجتمع‌هاي پتروشيمي، نظير رازي و بندر امام جهت تامين خوراك ساير واحدها تا زمان راه‌اندازي واحدهاي الفين، مي‌توان از آنها استفاده كرد و از الفين‌هاي توليدي آنها تغذيه نمود كه جهت اين كار 28 خط لوله از اين مجتمع‌ها به سمت منطقة ويژه كشيده شده است.
جهت تامين خدمات جانبي براي واحدهاي مستقر در سايت‌هاي سوم و چهارم، واحد يوتيليتي فجر تدارك ديده شده است. از جمله مزاياي اين طرح، سرويس‌دهي به كل مجموعه و كنترل توسط يك واحد مي‌باشد، اما اين كار معايبي نيز به همراه دارد كه بارزترين آنها، از كار افتادن تمام واحدها در صورت توقف فعاليت اين واحد مي‌باشد. همچنين عدم كارشناسي صحيح و بروز مشكلات مختلف، منجر به ايجاد ناهماهنگي در زمان پايان يافتن واحدها جهت بهره‌برداري از مجتمع فجر گرديده و با توجه به پيشرفت سريع احداث و اتمام اين مجتمع, منجر به متوقف بودن دستگاه‌ها و واحدهاي آن در يك دورة زماني تا اتمام واحدهاي ديگر شده كه ضررهاي چشمگيري را به دنبال دارد.
برق توليدي مجتمع حدود 585 مگاوات مي‌باشد كه به وسيلة 5 عدد توربين گازي ساخت فرانسه توليد مي‌گردد. 15 كمپرسور قوي نيز موجود است كه تامين حدود 23 هزار متر مكعب گازهاي هواي فشرده و ابزار دقيق و اكسيژن مورد نياز را به عهده دارند. توليد حدود 7000 متر مكعب انواع آب‌هاي صنعتي، آشاميدني و آب مقطر نيز در دستور كار اين مجتمع قرار دارد. شركت پتروشيمي‌ خوزستان جهت توليد 35 هزار تن در سال پليمرهاي مهندسي و شركت تندگويان با توليد PE و الياف مصنوعي و گريد بطري‌هاي يكبار مصرف با حدود 95 درصد پيشرفت كار در اين سايت، واقع است.
در اين سايت شركت بوعلي‌سينا جهت انجام طرح آروماتيك سوم با خوراك نفتا نيز حضور دارد كه نفتاي مورد نياز را از پالايشگاه آبادان تامين مي‌نمايد. همچنين اين سايت داراي بلندترين برج خاورميانه به ارتفاع 128 متر و وزن 1500 تن مي‌باشد كه در بلژيك در سه قسمت ساخته شده و به وسيلة متخصصين ايراني در يك پروژه بلندمدت به وسيله جرثقيل‌هاي وارداتي از امارات جهت تفكيك زايلن‌ها و پارازايلن‌ها نصب گرديده است.
در بخش جنوب، منطقة خور موسي، به عنوان يكي از بهترين خورهاي ايران، وجود دارد كه نسبتا عريض بوده و عمقي حدود 20 الي 30 متر را دارا است، در اين منطقه، 50 پست اسكله احداث خواهد شد كه 37 پست آن متعلق به بنادر كشتيراني است. اين مجموعه به همراه انبارها و برخي تجهيزات ديگر سايت پنجم را تشكيل مي‌دهد.
شبكة راه آهن بندر امام، امكان ارتباط منطقه را با كشورهاي همسايه آسياي مركزي، تركيه و قفقاز ميسر مي‌سازد. به وسيله شبكة راه‌آهن، مواد صادراتي تا بر اسكله‌ها انتقال يافته و سالانه 2 ميليون تن صادرات در سال از اين اسكله‌ها صورت مي‌پذيرد. گفتني است، در خور موسي 2 بار در روز جزر و مد صورت مي‌گيرد كه منجر به لايروبي طبيعي آن مي‌گردد.
در اين منطقه، سه خور فرعي به نام خورهاي زنگي و جعفري يك و دو وجود دارد كه بر اثر پيشروي خورموسي از طريق زره‌هاي زيرزميني ايجاد گرديده است. ميزان نمكي كه در اثر از بين رفتن اين خورها باقي مي‌ماند، هفت برابر نمك دريا است و براي سازه‌هاي منطقه بسيار مضر مي‌باشد. اين نمك‌ها به صورت لايه‌هاي يك تا سه متري در زير زمين قرار گرفته و به وسيله باران شسته شده و باعث فرورفتن زمين و ايجاد خلل در ساخت و سازها مي‌گردد. لذا احيا و حفظ اين خورها جزو اهداف متخصصان منطقة ويژه قرار گرفته است. محصولات منطقه ويژه به استثناي پي‌وي‌سي كه صادر مي‌گردد، در داخل كشور مصرف شده و جوابگوي نيازهاي داخلي است.
در كل منطقه، بين 20 الي 23 هزار نفر مشغول به كار هستند كه در امور ساخت و ساز و نصب فعاليت مي‌نمايند؛ پس از بهره‌برداري واحدها، در حدود 14 الي 16 هزار نفر نيروي ثابت در آن به فعاليت خواهند پرداخت. در مرحلة نصب و ساخت از نيروي خارجي استفاده‌اي نشده، اما جهت ارايه ليسانس‌ها و تست واحدها و نظارت بر روند كار، متخصصان خارجي در واحدها مشغول به كار خواهند شد كه همكاري با اين نيروها در همين حد باقي خواهد ماند. در سايت دوم, پلي در دست احداث مي‌باشد كه ورودي و خروجي منطقه پس از بهره‌برداري تنها از اين راه صورت خواهد گرفت و گمركات و امور مربوطه به صادرات، خروج و ورود كالا در اين خروجي مستقر شده و كليه راه‌هاي خروجي و ورودي به منطقه مسدود خواهد شد.

 

[john zink]

تحليل:
در رابطه با فعاليت‌هاي گسترده انجام شده در اين منطقه نكات زير قابل توجه مي‌باشد:
1- از جمله مسائل و معضلات موجود در منطقه، رطوبت بالاي هوا و خوردگي شديد مي‌باشد كه در صورت عدم توجه و انجام كارشناسي‌هاي لازم، قبل از طراحي‌ها و احداث مجتمع‌ها، باعث واردشدن خسارات سنگين و فرسودگي و خوردگي تجهيزات خواهد شد. به عنوان نمونه استفاده از مواد جديد و پيشرفته (مانند برخي انواع كامپوزيت‌ها) در بخش‌هاي مختلف سازه‌اي و غيره، مي‌تواند عامل مهمي در كاهش خسارات ناشي از خوردگي باشد.
2- به دليل ايجاد واحدهاي متعدد در منطقه‌اي نسبتاً محدود به صورت مجتمع و متراكم، رخ دادن حادثه‌اي در يك واحد، منجر به وارد شدن خسارات و صدمات قابل توجهي به ساير واحدها مي‌گردد. اين مساله با توجه به نزديك‌بودن اين منطقه به آبهاي آزاد و تهديدهاي نظامي ناشي از آن كه در جنگ هشت ساله نيز منجر به خرابي‌هاي زياد مناطقي مانند پتروشيمي بندر امام گرديد، حائز اهميت مضاعف خواهد بود.
3- احداث واحدهاي متعدد در كنار خور موسي، گرچه تسهيلات مناسبي را براي صنايع پتروشيمي فراهم مي‌نمايد، اما از نظر زيست محيطي ممكن است مشكلاتي را به وجود آورد كه حل آن مستلزم هزينة زياد باشد. با مدنظر قرار دادن اين نكته كه آب خور موسي هر 5 سال يكبار به طور كامل عوض شده و آب تازه جايگزين آن مي‌گردد، اين سؤال مطرح مي شود كه حتي اگر پاكترين صنايع را دركنار اين آب‌ها مستقر نماييم، آيا ورود آلودگي‌ها در اثر وقوع حوادث و شرايط اضطراري، شرايط زيست محيطي اين منطقه را وخيم نكرده و طبيعت آن را بر هم نخواهد ريخت؟ اين سؤال وقتي مهمتر جلوه خواهد نمود كه بدانيم صنايع پتروشيمي و پساب‌هاي آن بسيار مضر و آسيب‌رسان به محيط زيست مي‌باشند
4- با توجه به موارد مطرح شده، لازم است پيش از طراحي، ساخت و نصب واحدها، مسائلي از اين دست مورد ارزيابي قرار گيرد و راهكارهاي مناسبي اتحاذ گردد تا پس از بهره‌‌برداري از اين واحدها دچار مشكلات و ضررهاي جبران ناپذير نگرديم. هزينة طولاني‌ترشدن مراحل طراحي و مطالعات قبل از آن، اگر منجر به اخذ تصميمات درست‌تر گردد، با فايدة ناشي از آن تصميمات در مراحل بعد، به خوبي قابل جبران خواهد بود.