فهم
عضو جدید
برای نخستین بار در دوره قاجار در زمان حکومت ناصر الدین شاه وژاه «موزه» به زبان فارسی راه یافت. محمد حسن خان اعتماد السلطنه در کتاب «المآثر و الآثار » باب هشتم مبحثی را به «ایجاد موزه» اختصاص داده و مي‌نویسد :« از غرایب آثار عتیقه و مفردات اعلاق[1] نفیسه و بدایع اشیاء یتیمه[2] از هر جنس و هر قبیل چون مقداری لایق در محل واحد جمع و مضع ود آن را در ممالک اروپا «موزه» مي‌نامند و دولتها در اتساع الطاق[3] امر موزه با یکدیگر همی به تنافر[4] مي‌گذارنند و پیوسته تفاضل مي‌ورزند، و سر در اختراع این تشکیل آن است که نفس را از مشاهده و تماشای این گونه اشیاء شگفت یک نوع شگفتی پدید مي‌آید و لذتی دست مي‌دهد که از سایر موجبات انبساط روح و تفریحات قلب معهود نیست و حکما اروپا از تاریخی که به شاهد علم، عشق مفرط به هم رسانیده‌اند از این نسخ اسباب بهجت و وسایل تمتع بسیار ابتکار فرموده‌اند و از فواید مهمه موزه آن که صنایع عتیقه عالم و آثار افکار قدیمه بشر را در آن با مصنوعات حادثه و اعمال جدیده به رای العین موزانه و مقایسه مي‌نمایند و درجه ترقیات ملل را از اینجا استخراج و استنباط مي‌کنند. پادشاه دانش پرور ما که ممکلت خود را از هیچ هنر و دانش و شناسایی و آگاهی و اکتشافات بدیع و صنایع عالی خالی نمی تواند دید، از غرایب آثار طبیعت عالم و خالصه یادگار شاهنشاهان عجم «موزه‌اي » ایجاد فرموده‌اند که وصف آن هفتاد من کاغذ را نافذ خواهد نمود.همچنین در باب هفتم کتاب المآثر والآثار (تحت عنوان : در اشارات اجمالی به برخی از آثار مادیه و مآر حسیه....) تاریخ ایجاد و بنیاد موزه را این گونه گزارش کرده است: «در سنه هزار و دویست و نود و شش از هجرت، مطابق سال سی و سوم از جلوس همایون ... ایجاد و بنیاد اطلاق موزه در کمال عظمت و شکوه به طرز موزه‌هاي ممالک متمدنه اروپا چنان که در اوایل این باب گذشت....»در باب هفتم توصیفی نیز از همین موزه آمده که عینا نقل مي‌شود:« و دیگر اطلاق موزه است که محفظه اشیاء عتیقه و مخزن اعلاق نفیسه مي‌باشد، از قبیل احجار کریم و گوهرهای یتیم و اسلحه خطیر و اوانی[5] بی نظیر و بدایع صنایع و ودایع طبایع و آثار خطاطین و مواریث سلاطین و عجایب عالم و مسکوکات امم[6] و غیر ذالک از نوادر اشیایی که امهات[7] طبایع و افکار از تولید اخوات[8] آنها عقیم است و مقومان[9] عقول و اوهام از تعیین ثمن هر کدام در تیه[10] حیرت مقیم، همانا کلیه اشیاء گرانبها از هر قبیل که در این اساس گردون کریاس[11] مبارک است از کتب و جواهرات و نفایس دیگر اگر تقوین شود متجاوز از چهل کرور تومان ایران خواهد بود.»بنابراین نخستین موزه در سال 1296 ه.ق در ایران بنیاد نهاده شد که یکصد و بیست و شش (126) سال قدمت دارد. علاوه بر آلمآثر و الآثار اعتماد السلطنه در اثر دیگر خود ، مرآه البلدان، بارها از موزه سخن به میان آورده است. در منابع دیگر نیز از این موزه سخن رفته، برای نمونه مي‌توان به خاطرات و اسناد «حسین قلی خان نظام السلطنه مافی» اشاره کرد.موزه‌اي که در دوره ناصرالدین شاه افتتاح شد و اشیا نفیس کثیری را در آن جمع و نگهداری مي‌کردند. در دوره مظفر الدین شاه به سال 1314 قمری به سبب بدهکاری خارجی به فروش رفت و عالی ترین آثار ایران به ثمن بخس به دست بیگانگان سپردند. داستان این واقعه از نظام السلطنه در خاطرات خود این گونه گزارش مي‌کند:« فروش اموال موزه و خزانه: بعد از چندی حضرات ترک‌ها که متصرف در وجود شاه بودند، بعد از این که راه در موزه و خزانه به هم رساندند و آن ظروف طلا و مسکوکات اندوخته ناصرالدین شاهی را دیدند. طمع در آنها کردند و شاه را واداشتند که بگوید، چون ما شش صد هزار تومان قرض رژی‌ي تنباکو داریم و هفتصد و پنجاه هزار تومان به بانک شاهنشاهی مقروضیم، صندلی طلا و ظروف طلا صحیح نیست نگه داریم، همه را باید فروخت و مسکوکات عددی پنج تومان و ده تومان را هم باید عوض طلب به بانک داد. قدح‌هاي طلا مینای ار قدیم و اسباب مینایی، از سینی و اسباب قهوه و چای، که هر یک مثقالی مسکوکات طلای عددی ده تومان و بیست تومان که حسام السلطنه در فتح هرات بای اثبات تصرف، سکه زده و خود شاه شهید (ناصرالدین شاه) برای ذخیره بامنگنه و چرخ به شکل امپریال و لیره مقبول و خوش سکه، سکه زده بودند همه را بیرون آوردند. در آن مجلس مراهم با مرحوم امین الملک که آن اوقات مردود و مغضوب بود، حاضر کردند. امین الملک از بیم جان سکوت کرد. من عوض کردم که تمام مردم ایران و دول خارجه به واسطه اکونومی حرص شاه شهید، ماخذ پول خزانه ایران را اقلا دارای چل کرور پول مي‌دانند و بدینوسیله دولت اعتباری دارد. این ظروف و آلات و ادوات که اثاثه دولتی است و این مسکوکات که به بازار رفت و در معرض فروش آمد، به کلی سلب اعتبار از دولت و مایه مایوسی و جسارت رعیت مي‌شود. چون منظور شاه و ملتمزین رکابش که از آذربایجان آمده بودند بردن اغلب از این مسکوکات و آلات و ظروف بود. قول مرا تکذیب کردند. اغلب محرمانه در حیطه تصرف نوکرهای ولیعهدی رفت و بعضی را به قیمت طلای وقت که مثقالی سه تومان بود فروختند. من چند فقره سینی و قوری و غیر مینای او را دیدم که نصر السلطنه و آقا غلامحسین و نظام الملک به شرکت خریده بودند. مثقالی بیست تومان و بیست و پنج تومان فروختند. شاهد این مدعا این است که در خانه خودم، دو اشرفی فتحعلی شاهی بود که روی آن را صورت فتحعلی شاه و محمد شاه مینا کرده بودند و یک مثقال وزن داشت، هر عددی را در هفده تومان مي‌خریدند و ندادم. به هر حال تمام این طلاها و مسکوکات، در سیصد هزار تومان فروخته شد و قرض رژی و سیصد و شصت هزار تومان قرض بانک شاهنشاهی انگلیس، کماکان باقی ماند. از جواهر و اشیاء نفیسه، به سرقت محرمانه به این اجزاء داده مي‌شد که نوکرهای قدیمی مطلع نشوند. میرزا محمود خان حکیم الملک به خود من گفت: بند ساعتی که شاه شهید در سی هزار تومان خریده بود، به من مرحمت کردند. من عرض کردم که این عمل برای شما بدنامی و برای من خطر جانی دارد؛ در عوض این، یک ملکی از خالصجات ببخشید یا کاری رجوع کنید که معادل این منتفع شوم.»به هر روی این هم داستان به یغما رفتن آثار موزه دوره ناصری که به جهت بی توجهی و بی کفایتی مظفر الدین شاه به موزه‌هاي انگلیس و سایر دول بیگانه سرازیر گشت. در سال 1259 اداره کوچکی به نام شعبه عتیقات به وجود آمد که بعدها این شعبه به دایره عتیقات تغییر نام داده و زیر نظر سازمان اداره کل معارف به فعالیت خویش ادامه داد.در سال 1299 دولت تقبل نمود که در تهران بک موزه آثار عتیقه و یک کتابخانه ملی بسازد و ریاست و مدیریت آن را تا سه نوبت به فرانسویان واگذار نماید. در اجرای این طرح «اندره گار» معمار و مهندس فرانسوی با عنوان مدیریت موزه و کتابخانه ملی مشغول به کار گردید.مرتضی خان ممتاز الملک که در حقیقت مي‌توان از او به عنوان موسس اولین موزه ملی در ایران یاد کرد. توانست موزه ملی ایران را با 270 قم شیء عتیقه در یکی از اطاقهای بزرگ عمارت قدیم وزارت معارف که در قسمت شمال بنای مدرسه دارالفنون قرار داشت تاسیس کند و پس از خریداری و اهداء کاخ مسعودیه در سال 1304 ه. ش (محل فعلی وزارت آموزش و پرورش واقع در خیابان اکباتان) این موزه به تالار ائینه کاخ منتقل شد و در سال 1315 ه. ش پس از اتمام ساختمان کنونی موزه ایران باستان به این محل انتقال یافت.همزمان با شکل گیری موزه ایران باستان، در سال 1309، موزه هنرهای ملی به فرامان رضاخان در حوض خانه باغ گلستان ایجاد گردید و در کنار این موزه کارگاههای بومی جهت تولید و ساخت و ارائه آثار در نظر گرفته شد.در سال 1310 با کشف آثار باستانی در تخت جمشید، موزه تخت جمشید به منظور نگهداری آثار مکشوفه احداث شد. دو موزه آستانه قدس رضوی و آستان حضرت معصومه در مشهد و قم در سال 1312 افتتاح شدند. مجموعه آستان قدس رضوی از نذورات شیعیان و هدایای شاه عباس که حداقل در سیصد سال گذشته گردآوری شده به وجود آمد.در سال 1315 موزه پاریس در عمارت زیبای کلاه فرنگی شیراز (آرامگاه کریم خان زند) تاسیس گردید. از این زمان به بعد با نمونه قابل توجهی از موزه مواجه نمی شویم. در سال 1335 موزه قزوین در کلاه فرهنگی شاه طهماسب (بنای چهل ستون قزوین) بر پا گردید و در ادامه این روند موزه چهل ستون اصفهان در کاخ چهل ستون افتتاح گردید. (سال 1337 ه . ش)موزه هنرهای تزئینی در سال 1338 و موزه جواهرات سلطنتی در دیماه 1345 شمسی در طبقه زیرین ساختمان بانک ملی گشایش یافت. در سال 1341 موزه تبریز و گرگان و در سال 1345 موزه شوش و در سال 1346 موزه ارومیه افتتاح شدند. آثار موجود در این موزه‌ها بیشتر جنبه تاریخی و مردم شناسی داشته است. موزه رشت در سال 1349 و موزه حمام گنجعلی خان کرمان در سال 1350 تاسیس شدند. موزه مجموعه فرهنگی آزادی در سال 1350 و موزه خانه صبا در منزل مسکونی شادروان «صبا» در سال 1352 تاسیس و افتتاح گردید . سال 1355 اوج احداث بناهای موزه‌اي در ایران بوده است. در این سال انگیزه ایجاد بناهایی با عملکرد صرفا موزه عمومیت مي‌یابد که موزه هنرهای معاصر تهران، فرش و فرهنگ سرای نیاوران حاصل آن مي‌باشد.
آخرین ویرایش توسط مدیر:
