مهمترین ویژگی گیاهان داروئی به شرح زیرمی توان خلاصه کرد

[آیورودا]

1) درپیکر این گیاهان مواد خاصی ساخته و ذخیره می شوند که این مواد خواص متعددی دارند. ماده موثره فعال به میزان بسیارکم(معمولا کمتر از یک در صد وزن خشک گیاه)ساخته می شود. - ممکن است اندام خاصی چون ریشه، ساقه، برگ و گل و...حاوی موادموثره موردنظرباشند.نمی توان تمام اندام گیاه را منبع داروئی دانست.
2) معمولا از اندام های موردنظر بصورت تازه استفاده نمی شود.بایدتحت تاثیر عملیات خاصی چون تمیزکردن، هوا خوردن ،خشک کردن، استخراج و تصفیه قرار گرفته و سپس مورد استفاده واقع شوند.
3) گیاهان داروئی حاوی مواد موثره درمقایسه باعموم گیاهان مورداستفاده درکشاورزی مانند غلات وسبزی ها که به طور عام و روزمره مورد استفاده انسان هستند در موارد خاص قابل استفاده اند.
بطورکلی ازگیاهان داروئی حاوی موادموثره استفاده های مختلفی عمل می آیدکه به صورت زیرمی توان طبقه بندی کرد:
الف- گیاهان داروئی که مواد موثره موجود در آنها بطور مستقیم یا غیر مستقیم اثر درمانی دارندو بعنوان دارو استفاده می شوند.
ب- گیاهان ادویه ای که از ماده موثره فعال آنها در صنایع غذائی، کنسرو سازی، نوشابه سازی و... به منظور بهبود رنگ ، طعم و مزه آنها استفاده می شود مانند : نعناع ، آویشن ، دارچین ، زعفران.
ج- گیاهان عطری که اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی ترکیباتی هستند که اسانس نامیده می شوند و دارای عطر و بوی خاصی می باشند و اسانس از راه تقطیرو یا روشهای دیگر استخراج می شوند مانند گل محمدی ، اکالیپتوس ، نارنج.
د- گیاهان رنگی که دارای مواد موثره رنگی طبیعی می باشند و در صنایع غذائی ، آرایشی و بهداشتی و ... مورد استفاده قرار می گیرند مانند حنا ، روناس و زعفران.
گاهی اوقات از یک گیاه به تنهائی می توان هر سه استفاده را نمود ، مثلا نعناع هم در صنایع دارو ئی مورد استفاده قرار می گیرد زیرا خاصیت ضد باکتریائی و ضد قارچی دارد تب بر است و سبب کاهش درد نیز می گردد حاوی اسانس بوده و به عنوان یکی از گیاهان معطر معرفی می شود در صنایع غذائی به عنوان ادویه استفاده می شود . از گیاهان مشابه نعناع که دارای جمیع صفات باشند می توان آویشن، شوید، اسطو خدوس و گشنیز را نام برد.
با آن که اندام برخی از گیا هان نظیر برگ درخت گردو ، کاکل ذرت ، پوست میوه لوبیا حاوی مواد موثره می باشد و برای مداوای برخی از بیماریها بکار می روند ولی کاشت ، داشت و برداشت این گیاهان صرفا به منظور استفاده از مواد موثره موجود در اندام های آنها انجام نمی شود اساسا گیاه داروئی محسوب نمی شود.
لایل رویکردجهانی به گیاهان داروئی: استفاده روز افزون مردم ازگیاهان داروئی و تمایل شرکت های تولیدکننده موادداروئی به داروها وترکیبات بامنشاگیاهی می توان به دلایل زیردانست:
1) تهیه برخی ازموادموثره بطور مصنوعی امکان پذیرنیست و تنها بصورت طبیعی ازگیاهان قابل استخراج هستند.
2) مواد داروئی مصنوعی(شیمیائی)هرچندبطورسر یع اثرمی بخشندودارای یک تاثیرمشخص می باشندولی دراکثرمواردعوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارند درحالیکه موادگیاهی تاثیرمفید و اثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.
3) برخی از عطر و اسانس های مورد استفاده در صنایع آرایشی- بهداشتی- مواد شیمیائی خانگی (شامپو، صابون، خوشبوکننده های هوا و...)بدون وجود مواد مذکور ساخت آنها امکان پذیرنمی باشد.
4) در صنایع کنسرو سازی و شیرینی سازی و...در سطح دقیق و حساب شده برای بهترشدن طعم و رنگ و بوی محصول از مواد موثره استفاده می شود. مواد موثره گیاهان ادویه ای مانند زیره سبز،ترخون و گشنیز علاوه برطعم و مزه مواد غذائی که بهترمیکنند اشتها آور نیزهست و سبب هضم موادغذائی و سلامت کاردستگاه گوارش می گردد.

 

[آیورودا]

استفاده روز افزون مردم ازگیاهان داروئی و تمایل شرکت های تولیدکننده موادداروئی به داروها وترکیبات بامنشاگیاهی می توان به دلایل زیردانست:
1) تهیه برخی ازموادموثره بطور مصنوعی امکان پذیرنیست و تنها بصورت طبیعی ازگیاهان قابل استخراج هستند.
2) مواد داروئی مصنوعی(شیمیائی)هرچندبطورسر یع اثرمی بخشندودارای یک تاثیرمشخص می باشندولی دراکثرمواردعوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارند درحالیکه موادگیاهی تاثیرمفید و اثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.
3) برخی از عطر و اسانس های مورد استفاده در صنایع آرایشی- بهداشتی- مواد شیمیائی خانگی (شامپو، صابون، خوشبوکننده های هوا و...)بدون وجود مواد مذکور ساخت آنها امکان پذیرنمی باشد.
4) در صنایع کنسرو سازی و شیرینی سازی و...در سطح دقیق و حساب شده برای بهترشدن طعم و رنگ و بوی محصول از مواد موثره استفاده می شود. مواد موثره گیاهان ادویه ای مانند زیره سبز،ترخون و گشنیز علاوه برطعم و مزه مواد غذائی که بهترمیکنند اشتها آور نیزهست و سبب هضم موادغذائی و سلامت کاردستگاه گوارش می گردد.
کاربردهای مختلف گیاهان داروئی :
1) استفاده ازگیاهان داروئی درخودکفائی،ارزآوری وتحول اقتصادکشور :
وجود اقلیم های مختلف و گونه های انحصاری درکشور ایران این امکان را بوجود می آوردکه انواع بذور گیاهان و مواد موثره منحصر به فرد درایران تولید و به بازار جهانی ارائه شود.گیاهان داروئی جزو منابع تجدید شونده هستند و بنابراین در دراز مدت امکان جایگزینی با نفت را خواهند داشت.
2) استفاده از گیاهان داروئی در ایجاد اشتغال :
برای برداشت محصول یک هکتار گل محمدی (40 تا 50نفر- روز) کل گاو زبان (60 تا 80 نفر-روز) بابونه(30تا40نفر-روز) و زعفران چندین برابر این تعدادکارگر لازم است و چنانچه جهت عملیات خاک ورزی و تهیهبستر، داشت،خشک کردن، بسته بندی،بازاریابی،صادرات و حمل و نقل را در نظربگیریم میزان اشتغال زائی معلوم می شود.
3) استفاده ازگیاهان داروئی در داروسازی و صنایع جنبی داروسازی :
تولید دارو از مواد گیاهی سابقه ای به قدمت تاریخ انسان دارد. ازکتیرا درتهیه مواد ژلاتینی موردنیازجهت ساختن پوشش کپسول ها استفاده می شود. از نوعی سرو کوهی روغنی به نام کادمی گیرندکه در دامپزشکی مصرف دارد.ریلسان (Rilsan)ماده ساخته شده از روغن کرچک است که درتهیه ابزارجراحی، پستانک های قطره چکان بکارمی رود. از بادرنجبویه در تهیه قرص های نیروزا استفاده می شود.تزریق اسانس بادرنجبویه و افسنطین و مرزه در حیوانات باعث حالت تهاجم و وحشی گری حیوانات(درگاوبازی و گاوسواری)می گردد .
4) استفاده ازگیاهان داروئی درپرورش زنبورعسل :
زنبورعسل(Apis mellifica)به لحاظ تولید فرآورده های منحصر به فردیعنی عسل، موم، ژله رویال،بره موم و زهر از دیرباز در درمان و تغذیه مورد توجه بوده و امروزه زنبورداری بعنوان صنعتی مدرن در دنیا مطرح است.نقش زنبورعسل درگرده افشانی گیاهان گلدار بسیار اساسی است.گرده افشانی عامل بقاء و تنوع گونه هاست.
در کشورهای پیشرفته انواع عسل با توجه به گیاه موردتغذیه زنبور،بطورجداگانه بسته بندی و ارائه می شود. تفاوت در رنگ،طعم، عطرو ویسکوزیته وخواص درمانی ازجمله مواردمهم درگروه بندی اینگونه عسل هاست.موم ماده ضدآبی است که در پوشش قرص،تهیه مرهم، کرم و لوازم آرایش بکارمی رود.
گیاهان داروئی مانندگاوزبان بوراگو، رزماری،اسطوخودوس،مریم گلی،شکرتیغال و زوفا گلهای آبی رنگ دارند و به شدت مورد توجه زنبور عسل هستند.گیاهانی مانندگلرنگ،گل گاوزبان، اکالیپتوس،آویشن،گون وسنجد بعلت تولید شهد و گرده وسهولت دسترسی به آنها ورازیانه، زیتون، اقاقیا، اسفرزه،گل گندم، انواع بیدوگل محمدی بعلت تولید گرده بسیار وکاج،شاه بلوط و صنوبربه علت تولیدعسلک زیاد،مورد توجه زنبور عسل هستند.عسل تولید شده ازگلهای داتوره موجب بروز حالت تخدیری و عسل حاصل ازگل انگشتانه،گل صدتومانی و آزالیا موجب مسمومیت انسان می شود.تاثیر اینگونه عسلها بر انبوه لشکریان و درپی آن قلع وقمع شدن و شکست توسط سپاهیان دشمن ازحوادث مهم تاریخی برخی کشورهای اروپائی است.
5) استفاده ازگیاهان داروئی درگل آرائی،تهیه گل خشک وتزئین :
غنچه گل محمدی پس ازخشک شدن رایحه خود راحفظ می کند. بذرهای سیاهدانه برای تزئین و بذرهای رسیده چشم خروس(شیرین بیان هندی)که دارای رنگ قرمز سرخابی است برای تهیه بستر گلدانهای مصنوعی، تسبیح، گردنبند و جواهرات مصنوعی استفاده میشود و انواع کرچک دارای بذرهای منقوط و متنوعی است که می توان در تزئین بکاربرد .
6) استفاده ازگیاهان داروئی درتامین اهداف فرهنگی :
درکشور ما شاخص ترین گیاه که فرآورده های آن ارزش فرهنگی و مذهبی خاصی دارد گل محمدی است.بکارگیری گلاب در تطهیر خانه خدا و گل،عطر و گلاب حاصل ازگل محمدی با خالص ترین اعتقادات دین اسلام و مظاهرآن نظیر مساجد، حرمها، سجاده ها و دیگر اماکن مقدس عجین شده است.درجشن ها و اعیاد از اسپند و کندر در مطبوع ساختن هوا استفاده می شود.
گیاهان اسانس دار و معطر بومی ازجمله یادگارهای تمدنهای گذشته است که حفظ و توسعه آن علیرغم شرایط حاد طبیعی،اجتماعی و اقتصادی نشان دهنده نقش گیاهان داروئی درفرهنگ است
گیاهان داروئی یک ساله:
گیاهانی مانند انیسون، زنیان، گاوزبان بوراگو، زیره سبز،انواع اسفرزه و کدوی پوسته کاغذی.گیاهی مانند کرچک در مناطق گرمسیری چندساله است و درمناطق سرد و معتدل کشور به گیاهی یکساله تبدیل می شود، و با شروع یخبندان ازبین می رود و رازیانه برعکس این گیاه درمناطق سرد چندساله است و در صورت برخورد با گرمای شدیدجنوب به گیاه یک ساله تبدیل می شود.
گیاهان داروئی دوساله:
در سال اول فقط رشد رویشی دارند و طی سال دوم به بذر میروند و بعد ازآن دوره رویش آنهاتمام می شود مانند گل مغربی ،بابونه.
گیاهان داروئی چندساله:
این گیاهان شامل :
الف)گیاهان داروئی چندساله علفی: مثل نعناع، رناس، سداب، علف چای،زیره سیاه، غافث، همیشه بهار، انواع سنبل الطیب، صبرزرد، شوکران و رازیانه.
ب)گیاهان داروئی دائمی چوبی(بوته ای) :مثل گل محمدی، رزماری، اسطوخودوس، شیرخشت، به لیمو،گلساعتی، مورد، مریم لی، شابیزک، شیرین بیان و زوفا. ج)گیاهان داروئی درختی : مانندعناب،سماق،اکالیپتوس، زیتون،سرخداروژینکو
انتشارموادموثردراندامهای مختلف گیاه

---

گیاهان داروئی یک ساله:
گیاهانی مانند انیسون، زنیان، گاوزبان بوراگو، زیره سبز،انواع اسفرزه و کدوی پوسته کاغذی.گیاهی مانند کرچک در مناطق گرمسیری چندساله است و درمناطق سرد و معتدل کشور به گیاهی یکساله تبدیل می شود، و با شروع یخبندان ازبین می رود و رازیانه برعکس این گیاه درمناطق سرد چندساله است و در صورت برخورد با گرمای شدیدجنوب به گیاه یک ساله تبدیل می شود.
گیاهان داروئی دوساله:
در سال اول فقط رشد رویشی دارند و طی سال دوم به بذر میروند و بعد ازآن دوره رویش آنهاتمام می شود مانند گل مغربی ،بابونه.
گیاهان داروئی چندساله:
این گیاهان شامل :
الف)گیاهان داروئی چندساله علفی: مثل نعناع، رناس، سداب، علف چای،زیره سیاه، غافث، همیشه بهار، انواع سنبل الطیب، صبرزرد، شوکران و رازیانه.
ب)گیاهان داروئی دائمی چوبی(بوته ای) :مثل گل محمدی، رزماری، اسطوخودوس، شیرخشت، به لیمو،گلساعتی، مورد، مریم لی، شابیزک، شیرین بیان و زوفا. ج)گیاهان داروئی درختی : مانندعناب،سماق،اکالیپتوس، زیتون،سرخداروژینکو.
انتشارموادموثردراندامهای مختلف گیاه :
در گیاه چشم خروس، ماده سمی در بذر وجود دارد و گلسیریزین در ریشه متمرکز است. در زرشک آلکالوئید بربرین با بیشترین میزان درپوست و مقدارکم آن دربرگ و چوب وجود دارد و میزان آن درمیوه ناچیز است،درحالیکه میوه مقادیر زیادی و یتامین "ث" دارد که از لیموترش بیشتر است.
1) درکل اندام گیاه: ماده موثره درسرخدار، رازیانه،کلشی کم،والک(سیرخرس)،علف چشمه،شقایق نعمانی و خرزهره در کل اندام گیاه یافت می شود.
2) دربذر:ماریتیغال،شنبلیله،خاکشیر� �به دانه،کرچک،سیاهدانه، انواع زیره،انواع بالنگو جزء این دسته است.
3) دربرگ:به لیمو، گردو، غان،تمشک، آویشن،توتون و تنباکو.
4) درساقه:پوست ساقه دارچین، انواع بید، بلوط،آقطی سیاه و درساقه سبز رزماری مواد موثره قراردارد.
5) درسرشاخه های گل دار:مریم گلی، پونه، نعناع،آویشن، علف چای،اسطوخدوس.
6) درریزوم:زنجبیل شامی(راسن)، اکسیرترکی،گزنه،ترشک،صابون ی، زردچوبه، بیدگیاه و سنبل الطیب.
7) درمیوه:میوه گل رز(هیپانتیوم)،میوه گل ساعتی،میوه زیتون تلخ(ماده سمی)،عناب،سپستان،رازک(تاره ای موجوددرقاعده وسطح میوه)،پوست میوه گردو،زرشک(ویتامین ث)محل تجمع موادموثره است.
8) درریشه:روناس،شیرین بیان،خریق سفید،گزنه وصابونی.
9)درگل:بابونه،گل محمدی(همه گل)، رازک(گل آذین قبل ازرسیدن کامل)، کاکل ذرت،زعفران(بخشهایی ازاندام زایشی،گاوزبان شمال(گلبرگها)،اسطوخودوس که درگل یا اجزاءآن موادقرارگرفته اند.
10) درهاگ : پنجه گرگ
11) درجوانه های تازه رس:کاج جنگلی
12)درچوب:ارس
13)درپیاز:سیروپیاز
14) درشیرابه:تریاک،مامیران(شیرابه تازه)،انجیر،آنغوزه
15)درغده:زنجبیل شامی

 

[آیورودا]

کشت وگردآوری گیاهان داروئی

---

سیاری از گیاهان که درطب خانگی مصرف می کنیم بومی هستند مانند نعناع صحرائی، مریم گلی، فرنجمشک سالیان دراز در زمینهای ماکشت شده اند.برخی از آنها لازم است اگر به حالت وحشی هم وجود دارندکشت کنیم. گیاهان پرورشی اگر از دانه های خوب انتخاب شده، درخاک مناسب کاشته شده و آب و هوای مناسب پرورش یافته باشند دست کم به اندازه گیاهان وحشی موثرند.در موردکشت و گردآوری بایدکوشش کردکه گیاهانی که حداکثر فعالیت را دارند تهیه کرد.هنگام کشت تجارتی باید سعی کرد که نژاد مناسبی از بین گونه ها کشت داده شوند.گیاهان مختلف درخاکهای بسیار متفاوت می رویند.مثل نعناع صحرائی که اگر در زمینهای باطلاقی باشد بسیار پرپشت رشد می کند اما بدلیل محل نامناسب اسانس آن بوی نامطبوع باطلاق رادارد. کودها:تمام گیاهان به خاک کود دارمناسب نیازمندند.با استفاده ازکودهای نیتروژنه مقدارموادموثره موجود در بلادون و تاتوره افزایش می یابد.بطورکلی از مصرف کودهای بسیار اختصاصی بایدخودداری کرد.
آب وهوا: نبایدتصورشود که در آب و هوای گرم همیشه گیاهان غنی از مواد موثره پرورش می یابند.از سوی دیگر درست است که درآب وهوای سرد معمولا گیاهانی باکیفیت پست ایجادمی شود.این عقیده شایع که گیاهان کوهستانی موثرتر از گیاهان زمینها ی پست هستند تا حدودی صحیح است.در ارتفاعات بلندتر از حدود 1600تامتر حتی درگیاهان دارای منشا کوهستانی(مانندزیره سیاه وتاج الملوک)مقدارمواد موثره کاهش می یابد.این کاهش مقدار مواد موثره احتمالا به علت کاهش حرارت کوهستان بویژه درطی شب است.
نور:می تواند نقش مهمی داشته باشد.بعضی از نعناعیان(مانندbalm،مرزنگوش) اگر در مکانهای کاملا روشن کشت شوند غدد روغنی زیادتر و بنابراین روغنهای فرار بیشتری دارند.
زمان گردآوری:گیاهان آلکالوئید دار نظیر بلادون یا تاتوره صبحها بیشتر از عصرها دارای موادموثره هستند.گیاهان را نباید در روزهای بارانی یا هنگامی که هنوز ازشبنم پوشیده شده اند گردآوری کرد.
محافظت:گیاهان تازه معمولا باخشک کردن آنها انجام می گیرد.پس از آن می توان در سرتاسر سال از آنها استفاده کرد. روشهای خشک کردن تاثیر زیادی بر روی مقدار مواد موثره دارد.
خشک کردن:در آب و هوای مرطوب مشکلاتی به همراه دارد.در آب و هوای گرم و خشک تقریبا تمام گیاهان را می توان بدون هیچگونه وسیله ای درهوا خشک کرد.اما در فصول مرطوب کشتکار تجارتی گیاهان داروئی باید ابزارهای ویژه ای داشته باشد.مثلا ازخشک کننده های مخصوص خشک کردن میوه ها و سبزیهااستفاده کند که دمای آن بدقت تنظیم شود. خشک کردن باید در سایه انجام گیرد. این موضوع در موردگیاهانی که حاوی روغنهای فرارند مطمئنادرست است زیرا هنگامی که در برابر آفتاب خشک می شوند تا 30درصد این ترکیبات را از دست می دهند. هر روشی که برای خشک کردن انتخاب می شود(سایه،آفتاب،دستگاه خشک کننده)گستراندن گیاهان درلایه های نازک بدون اینکه قسمتهای مختلف آنهاروی هم انباشته شوندحائزاهمیت بسیاراست.
برای خشک کردن مقادیرزیادترگیاهان بهتراست که ازسینی های کم عمق که کف آنها تورهای سیمی یا گونی است استفاده شود.پیش ازخشک کردن بهتراست اندام های زائدکه جریان خشک کردن راکندمی کندجداکرد.