بیماری تب برفكی یك بیماری بسیار عفونی و بشدت واگیر دام می باشد كه به لحاظ شدت خسارات اقتصادی یکی از موانع اصلی در تامین بهداشت و تولید دام و فراورده های دامی محسوب میگردد. این بیماری سبب کاهش شدید تولید دام شده و نقش اساسی در تجارت دام و فراورده های خام دارد. تقریباً تمامی دام های زوج سم از جمله گونه های نشخواركنندگان اهلی نظیر گاو ، گاومیش ، گوسفند و بز مورد هدف ویروس عامل بیماری قرار می گیرند. شدت واگیری در دامهای حساس بسیار بالا ( 100% ) بوده ولی میزان مرگ و میر پائین و عمدتاً دام های جوان را در برمی گیرد.
ویروس عامل بیماری از جنس پیكورنا ویروسها بوده كه در این جنس 7 سروتایپ بنام های Asia 1 – C – A – O و سوشهــای آفریقائـی و SAT 3 – SAT 2 – SAT 1 قرار دارنـد. ماهیـت این ویروس كه از نوع RNA ویروس می باشد، تغییرات شدید آنتی ژنتیكی Antigenic Variants است كه همواره در مناطقی كه بیماری به فرم آندمیك حضور دارد، سبب پیدایش وایانت های جدید ( تغییرات كم آنتی ژنتیكی ) و حتی بوجود آمدن ساب تایپ های جدید در هر سویه ( تغییرات آنتی ژنتیكی بالا 15% ) میشوند . از جمله عوامل بروز این رخداد درمناطق آلوده به ویروس تب برفكی یكی ماهیت ویروس و دیگری چرخش ویروس در جمعیت های دامی دارای سطوح ایمنی متفاوت ناشی از ناهمگونی و همزمان نبودن مایه کوبی در آنهاست که شرایط ایجاد موتاسیون را برای ویروس فراهم می سازد.
در بین ویروسهای 7 گانه بیماری تب برفكی، تیپ A بیشترین زمینه تغییرپذیری و ایجاد واریانت های جدید را از خود نشان داده و در سالهای اخیر حداقل 3 واریانت تائید شده از تیپ A تب برفكی در ایران علاوه بر تیپ A22 كه سالها از ثبات بیشتری درخوردار بوده شناسائی گردیده است ] A 96 – A99( این تحت سویه از سوی موسسه رازی تحت عنوان A200 شناسائی و نام گذاری گردید ) A87 [. سایر تیپ های ویروس از جمله O و Asia I تغییر پذیری كمترو محدودتری دارند. اگر چه در بین
آنها برخی حدت زیادتر و برخی حدت كمتری دارند و بدین لحاظ در زمان استفاده از ویروس های جدا شده، حدت و شدت بیماریزائی آنها بایستی كنترل و همواره ویروسی در واكسن بكار گرفته شود كه در بین ویروسهای شایع ، بیشترین حدت بیماریزائی را داشته باشد.
اهمیت بیماری :
مقاومت ویروسهای بیماری تب برفكی در شرایط محیطی وهمچنین شدت ضایعات و علائم كلینیكی بیماری در گاوهای نژاد خالص و پرتولید از جمله گاوهای هلشتاین و دورگ همراه با خسارات جبران ناپذیر و غیرقابل بازگشت ورم پستان – كوری پستان كه كاهش شدید شیر و در مواقعی قطع تولید شیر را بهمراه دارد در كنار سایر عوارض از جمله سقط جنین و ضایعات غیرقابل جبران دستگاه تولید مثل و تخمدانها ( ناباروری) به همراه هزینه های كلان درمان دامهای مبتلاء ( عفونت های ثانویه) و در مواقعی غیراقتصادی شدن دام مبتلاء در اثر شدت ضایعات و همچنین تلفات دامهای جوان و شیرخوار سبب شده است ، این بیماری به همراه سایر فاكتورهای از جمله سرعت انتشار و شدت عفونت زائی، جزء مهمترین بیماریهای ویروسی دام محسوب گردیده و در رده اولین بیماری گروه های گروه A (طبقه بندی بیماریهای دفتر بین الملل بیماریهای واگیر دام ) قرار گیرد. در كشور ما نیز این بیماری مهمترین عامل تهدید كننده سرمایه دامی و تولیدات دامی و اولین بیماری دامی جدول مبارزه با بیماریهای دام محسوب میگردد.
اتیولوژی و پاتوژنره ویروسهای بیماری تب برفكی :
ویروس بیماری تب برفكی از خانواده پیكور ناویریده ( كوچكترین ویروسهای شناخته شده از نظر اندازه ) و از جنس Aphtovirus دارای 7 SQfJGmپ كاملاً متمایز از یكدیگر می باشد. در مناطق آندمیك اغلب یك سوش بر سوشهای دیگر قالب ولی عفونت همزمان 2 سوش از ویروس های هفتگانه ممكن است اتفاق بیفتد. همچنین برخی از سویه های ویروس به گونه خاصی از تمایل داشته و سایر گونه ها را به سختی مبتلا می سازد.
RNA تك رشته ای ویروس مسئول قسمت عفونت زائی و پروتئین هایVp1 – Vp2- Vp3 – Vp4 مسئول قسمت ایمنی زائی ویروس هستند كه در بین آنها VP1 مهمترین نقش در ایجاد ایمنی را دارد.
ویروس فوق تمایل زیادی به حمله به بافت اپی تلیال دارند . Epitheliotropisme كه پس از تكثیردر آنها و ورود ویروس به خون ، بافتهای فوق مورد حمله قرار میدهند و سبب ضایعات بسیار شدید در تمامی بافتهای موكوسی و پوششی از جمله دهان – سیستم تولید مثل – و تولید شیر (پستان) و بافت پوششی دست و پا میشوند و ضایعات شدید و وسیعی را بوجود می آورند كه سبب كاهش شدید تولید شیر – گوشت و مرگ و میر ناشی از جمله ویروس به قلب (میوكارد) در دامهای جوان میشود. ضایعات اقتصادی و هزینه های درمانی و غیراقتصادی شدن دامهای مبتلاء در اثر ماهیت بیماری و هجوم سایر باكتریهای عفونت زا سبب شده است تا این بیماری دشمن دام وسرمایه دامی لقب بگیرد.( Enemy of Livestock and Livestock kipper).
راههای انتقال بیمار :
ویروس بیماری تب برفكی از راه های مستقیم و غیر مستقیم بشرح زیر انتقال می یابد.
روش انتقال مستقیم :
مهمترین و اصلی ترین روش انتقال و انتشار بیماری بخصوص در كشورهای كه بیماری به فرم بومی حضور داشته و اپیدمی های منطقه ای و یا وسیع دارند ، انتقال به روش مستقیم یعنی تماس دام آلوده با دام حساس می باشد. دامهای مبتلا دارای علائم كلینیكی بیماری ، خصوصاً در مراحل اولیه و فاز تب دار ویروس را از طریق انتشار همراه با هوای تنفس به دام در تماس انتقال داده و سبب بروز بیماری در دام حساس میگردند. به لحاظ وجود مقادیر بسیار زیاد ویروس در ترشحات و هوای تنفسی دامهای آلوده خصوصاً قبل از بروز علائم بالینی ، انتقال مستقیم از دام آلوده به دام سالم بسرعت و سریع اتفاق می افتد و بعنوان راه انتقال اولیه بیماری در گله محسوب می گردد.
گوساله ها در اثر خوردن شیر دامهای مبتلاء كه حاوی مقادیر زیادی ویروس تب برفكی میباشدو یا لیسیـدن گوسالــه ها توسط مادران مبتلاء ویروس تب برفكی میتوانداز طریق خوراكی به آنها منتقل و سبب بروز فرم های كلینیكی و حاد بیماری در آنها می گردد که می تواند منجر به مرگ و میر سریع در آنها گردد. (فرم قلبی Myocarditis)
در نشخواركنندگان مسن گاو – گاومیش و گوسفند و بز ویروس باید از طریق سیستم تنفسی به بدن دام راه پیدا كند ،یرنده ویروس تب برفكی Receptor site در اینگونه دامها در ناحیه بافت پوششی حلق و غدد لنفاوی آن ناحیه ( لوزتین ) قرار داشته و از راه خوراكی انتقال بندرت انجام میگرد، ولی در گراز و خوك انتقال توسط خوردن مواد آلوده به ویروس تب برفكی اتفاق می افتد.( استعداد گاو به ابتلا در اثر استنشاق هوای آلوده به دلیل حجم بالای هوای تنفسی چندین برابر گوسفند و بز می باشد).ویروس تب برفكی پس از جایگزین شدن در بافت پوششی خلق و دستگاه تنفسی تكثیر یافته و از طریق سیستم لنف وارد خون شده ( Viremia ) که با تب شدید (C 41-40 ) همراه است ،سپس تمام بافت های اپی تلیال (موكوسی ) را آلوده می سازد.
انتقال غیرمستقیم :
ابزار و وسائل آلوده مورد استفاده از جمله انواع سرنگ، سرسوزن، وسائل تلقیح مصنوعی، رفت و آمد وسائط نقلیه و تردد افراد میتواند سبب انتقال بیماری می شود.
انتقال بیماری توسط باد ( Wind borne ) تا چند كیلومتر از _GdfdeG و دامداریهای آلوده به مناطق پاك و عاری از بیماری صورت میگیرد و فاكتورهای از جمله زمان و حجم ویروس پراكنده شده و تعداد دام مبتلا در كانونهای درگیر بیماری در این نوع انتقال موثر میباشند.
انتقال بیماری از طریق فراورده های خام دامی نظیر گوشت، شیر، پشم، پوست و ... آلوده نیز گزارش گردیده است.
ماندگاری ویروس
ویروس مولد بیماری تب برفكی از جمله مقاوم ترین ویروسهای شناخته شده در طبیعت می باشد . این ویروس قادر است در محیط خارج از بدن دام تا مدت 40 روز در بستر فضولات و ترشحات بدن زنده و عفونت زا باقی بمانند. و هفته ها در خوراك دام و فراورده های دامی از جمله پشم و پوست دام زنده مانده و از مكانی به مكان دیگر انتقال یابد.
بدلیل اینكه پوشینه ویروس فاقد لیپیدوگلیلو پروتئین میباشد، ویروس در مقابل حلالهای چربی بسیار مقاوم است و پایــداری دارد. نسبت
بــه حرارت و رطوبت مقاوم بوده ،بطوریكه در گوشت منجمد تا 80 روز زنده باقـــــی می ماند، ویروس در حرارت مستقیم پائین و در درجه حرارت 50 تا 60 درجه بسرعت از بین میــرود. ( 56 درجه 30 دقیقه ) خشك شدن – سرما و نمك تاثیر چندانی در از بین بردن ویروس ندارد.
مناسب ترین PHبرای ویروس 7.6-7.4 می باشد . با این حال ویروس PH مابین 9.5-6.7 را نیز تجمل می نماید. PH بالای 11 و زیر 5 بسرعت ویروس را غیر فعال می سازد.
مدت زمان ابقاء و زنده ماندن ویروس در شرایط مختلف به شرح زیر است:
- 50 روز در آب،
- 74 روز در مرتع با دمای 18-8 درجه و رطوبت نسبی مناسب،
- 4 هفته بر روی مو گاو آلوده به ترشحات و خون آلوده،
- 13 هفته بر روی چکمه آلوده به ترشحات و خون،
- تا 352 روز در پوست تازه نمک سود شده که در دمای 4 درجه نگهداری می شود.
خسارات اقتصادی بیماری
با توجه به این امر که تا کنون مطالعه جامعی بر روی خسارات اقتصادی بیماری در سطح کشور صورت نگرفته است و برآورد آن با توجه به ماهیت بیماری چندان ساده نمی باشد ، لذا به ارقام اعلام شده از سوی دفتر بین المللی بیماری های واگیر دام OIE استناد می شود. برابر با اعلام این دفتر خسارات بیماری در کشورهائی که بیماری را به شکل بومی دارند به شرح ذیل می باشد:
- 25% کاهش تولید شیر در گله های مبتلا
- 25% کاهش تولید گوشت در گله های مبتلا
- 25% کاهش تولید پشم در گله های مبتلا
- 5% کتلفات در دام های مبتلا( جوان)
البته به این خسارات بایستی هزینه های اقتصادی ناپیدای ناشی از حضور بیماری از قبیل، هزینه های درمان ، ناباروری و کاهش باروری، محدودیت در تجارت دام و فراورده های خام دامی و .... را که قابل محاسبه نیستند، نیز اضافه نمود.
برابر با گزارشات دفتر بررسی ها، مبارزه و مراقبت بیماری های دامی ، طی سال 1380 تعداد 44858 واحد اپیدمیولوژیک در قالب 1413 کانون درگیر بیماری شده که دارای 589025 راس گاو و گوساله ( در معرض خطر بیماری ) بوده که از این تعداد 16723 راس گاو و گوساله علائم بیماری را نشان داده و 595 راس گوساله تلف شده است. چنانچه خسارات برابر با برآورد OIE و قیمت فراورده های دامی در کشور را همراه جمعیت دام های مبتلا ( در معرض خطر بیماری ) ملاک محاسبه قرار دهیم ، این بیماری طی سال 1380 رقمی در حدود 23174 میلیون ریال خسارت مستقیم ( کاهش شیر و گوشت ) به جمعیت گاو گوساله کشور وارد نموده است.
Carrier state (ناقلین ویروس تب برفکی):
از جمله مهمترین شاخص های اپیدمیولوژیكی كه سبب بقاء طولانی (چندین ماه و سال ) ویروس تب برفكی در یك جمعیت میگردد و هراز چندگاه حتی با رعایت فاكتورهائی كه در بحث انتقال مستقیم ( دام آلوده ) و غیرمستقیم ( عوامل محیطی و فیزیكی ) اشاره شد. بیماری تب برفكی در یك جمعیت بروز می نماید، حفظ و نگهداری ویروس تب برفكی توسط دامهای مبتلاء و بهبود یافته است. ماهیت این بیماری توانائی بقاء ویروس بیماری در بدن دام بهبود برای مدت طولانی بدون اینكه آثار و علائم ظاهری و كلینیكی بیماری را از خود نشان دهد كه اصطلاحاً دام ناقل یا حامل ( Carrier ) نامیده میشود از مهمترین فاكتورهای اپیدمیولوژیكی بیماری بقاء بیماری در یك منطقه و انتقال آن از مكانی به مكان دیگر می باشد.
اینكه چگونه ویروس علی رغم پیدایش آنتی بادی ، در بافت های خاصی از بدن دام كه در ناحیه حلق قرار داشته و سلولهای این بافت قادر به حفظ و نگهداری ویروس هستند كاملاً مشخص نیست ولی ویروسهای پنهان شدن یا خفته در بدن دام كه در ناحیه بافت پوششی ( به لحاظ وجود رسپتورهای خاصی ) ، تحت شرایط مختلف از جمله استرس های شدید و نقل و انتقالات دام مجدداً شروع به رشد و تزاید گذاشته و سبب انتشار بیماری و وقوع بیماری در یك جمعیت دامی میگردند. ایمنی حاصل از عفونت طبیعی و ایمنی ناشی از واكسیناسیون قادر به جلوگیری از Carrier شدن دامهای مبتلا نمیباشد و بخشی از دامهای مبتلاء بالقوه عامل حفظ و بقاء ویروس در گله و یا جمعیت حساس به بیماری باقی می ماند و همواره پیشگیری و كنترل این بیماری را با مشكل روبرو میسازند. بدین لحاظ در بسیاری از كشورهای دنیا در زمان بروز بیماری و یا در برنامه های كنترلی و پیشگیری این بیماری ،اصل مبارزه با آن را كشتار دامهای مبتلاء و در تماس قرار داده و بدین وسیله مانع از پیدایش دامهای ناقل و حفظ و پایداری ویروس در گله و جمعیت دامی میشوند.
