انواع شمال:
1- شمال جغرافیایی یا شمال حقیقی که امتداد قسمتی از نصف النهار است که از قطب شمال می گذرد.
2- شمال مغناطیسی که همیشه امتداد عقربه مغناطیسی قطب نما در حالت آزاد رو به آن قرار دارد.
3- شمال شبکه که امتداد محور y ها در روی نقشه استاندارد می باشد.
پیدا کردن شمال به طرق زیر امکان پذیر می باشد:
1- شاخص آفتابی:
خورشید همیشه بامداد از شرق طلوع می کند ظهر در جنوب است و شامگاهان در مغرب غروب می کند. بنابراین با دانستن هریک از جهات شمال را می شود پیدا کرد یعنی موقع طلوع آفتاب اگر طوری بایستیم که دست راست ما به طرف خورشید باشد و دست چپ باختر و روبروی ما شمال و پشت سر ما جنوب خواهد بود.
2- عقربه های ساعت:
الف) در منطقه معتدل شمالی: در کشور ایران که در این منطقه واقع شده بطریق زیر عمل می کنیم:
ابتدا ساعت خود را روی وقت صحیح تنظیم کرده و بطور افقی نوک عقربه ساعت نما را به طرف آفتاب قرار می دهیم بطوریکه عقربه سایه خود را بپوشاند در این حالت نیمساز زاویه بین عقربه ساعت شمار و عدد 12 ساعت سمت جنوب را نشان می دهد.
ب) در منطقه معتدل جنوبی: ابتدا ساعت را روی وقت دقیق تنظیم کرده و بطور افقی عدد 12 را در مقابل خورشید قرار می دهیم نیمساز زاویه بین عدد 12 و عقربه ساعت شمار امتداد شمال را نشان می دهد.
3- خز ه درختان و تنه بریده درختان:
قسمتی از درخت که خشک می باشد محلی است که خورشید به آن تابیده است یعنی قسمت جنوب و قسمت دیگر که مرطوب است و خزه بسته است منطقه ای است که خورشید به آن تابیده است بنابراین خزه نشان دهنده شمال خواهد بود.
همچنین در برش عرضی درختان قسمتی که خطوط دایره ها بیشتر باشد، جنوب و قسمتی که این دایره ها تراکم بیشتری داشته باشند و سمت شمال را نشان می دهد.
4- مسجد و قبرستان مسلمین:
با توجه به اینکه در مساجد مسلمین محراب به طرف قبله می باشد با توجه به انحراف قبله از جنوب می توان جهات اصلی را شناسایی نمود. همچنین با توجه به اینکه میت به شانه راست رو به قبله دفن می گردد. در قبرستان مسلمین می توان جهت را شناسایی نمود.
5- تپه ماهورها:
در تپه ماهورها سمتی از تپه ها که دارای برف بوده و مرطوب است منطقه ای است که در مقابل تابش آفتاب قرار نمی گیرد، شمال محسوب می شود و قسمتی که خشک می باشد و خورشید به آن تابیده است جنوب می باشد.
6- اشکال ماه:
در مدت 30 روز، ماه از هلال شروع می شود و تا روز 13 و 14 و 15 به دایره کامل (بدر) می رسد و دوباره بصورت هلال می گردد و ناپدید می شود. در نیمه اول که ماه در هلال شروع و به بدر ختم می شود، ماه بطور متوسط از غروب تا نیمه شب در آسمان قاب رؤیت است و برآمدگی هلال به طرف غرب و قسمت داخلی قوس آن به طرف شرق است. با ادامه دادن فرضی امتداد ماه تا افق، جهات مذکور به دست می آید.
در نیمه دوم که ماه از حالت بدر کامل به هلال می رسد، برآمدگی هلال ماه به طرف شرق و قسمت داخلی آن به طرف غرب قرار می گیرد و از نیمه شب الی صبح در آسمان قابل رؤیت است. بنابراین اگر در نیمه اول ماه باشیم برآمدگی ماه به سمت مغرب است و اگر در نیمه دوم ماه باشیم (از روز 16 به بعد) برآمدگی ماه به سمت مشرق است.
نکته: چنانچه نمی دانیم در نیمه اول هستیم یا نیمه دوم دو طرف ماه را از بالا به پایین وصل می کنیم چنانچه حرف P شد نیمه اول و اگر حرف q شد نیمه دوم است.
7- ستارگان:
با توجه به اینکه ستاره قطبی (Polaris) جهت شمال را نشان می دهد، به وسیله این ستاره می توان سایر جهات را نیز پیدا نمود.
ستاره قطبی ستاره ای نسبتاً نورانی بوده و اطراف آن تا شعاع زیادی ستاره ای دیده نمی شود و دقیقاً در امتداد محور زمین قرار دارد.
برخی از روشهای پیدا کردن ستاره قطبی در ادامه آمده است:
الف- مجموعه ستاره دب اکبر "خرس بزرگ":
دب اکبر به مجموعه 7 ستاره که به شکل آبگردان می باشد که اگر آبخور آن را به اندازه 5 برابر امتداد دهیم به ستاره قطبی خواهیم رسید.
ب- مجموعه ستاره ذات الکرسی به شکل W می باشند. اگر ستاره وسط را امتداد دهیم به ستاره قطبی می رسیم.
از آنجا که دب اکبر و ذات الکرسی مقابل یکدیگر می باشند، یکی از این دو صور فلکی حتماً قابل رؤیت خواهند بود.
8- صورت فلکى خوشه پروین:
دسته اى ستاره در حدود پانزده عدد در یک جا به شکل خوشه انگور دیده مى شود که به آن خوشه پروین مى گویند. این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت دیده مى شوند، ولى در همه حال همه وقت، دم آن به طرف مشرق است.
9- سایر روشها:
روش دیگر از روى شناسایى پرنده هاى مهاجر است. در دشت هاى مرکزی ایران به طور معمول در بهار اگر پرنده ها از جنوب به شمال و در پاییز از شمال به جنوب پرواز مى کنند.
مورچه هاى بزرگ بیابان معروف به مورچه خاکى یا خر مورچه یا مورچه گاز گیر (در لحجه هاى مختلف) مى توانند بسیار مفید باشند. با تعقیب کردن یکى از آن ها تا لانه شان بروید و ورودى آن را پیدا کنید. لانه این مورچه ها سوراخ شان اکثراً رو به شمال است. یعنى متمایل به شمال است. علت آن هم نتابیدن مستقیم نور آفتاب به داخل لانه شان است.
همچنین جهت خاکریز لانه مورچه ها رو به جنوب مى باشد.
اگر سوسک مصرى دیدید که گلوله ای از پهن خشک را مى غلتاند و با خود مى برد اگر دو سوسک بودند بدانید که (در ایران) به سمت غرب مى روند اما اگر یک سوسک بود ممکن است به هر جهتى برود.
روش دیگر از روى لانه مورچه های سرخ است. اگر لانه اى از مورچه های سرخ پیدا کردید به جهت سوراخ آن اعتماد نکنید بلکه لانه را بدون تخریب قسمت هاى زیرین بکنید. اگر توانستید حفره اى را که لاروهاى مورچه قرمز در آن نگهدارى مى شوند پیدا کنید به فاصله 50 سانت اطراف آن را کنده و سعى کنید دومین محل نگهدارى لاروها را پیدا کنید. اگر هر دو محل متعلق به 1 لانه باشند محل این 2 قسمت نگهداری لارو ها در امتداد شمال جنوب است. یعنى اگر خطى را بین 2 محل نگهدارى رسم کنید آن خط امتداد شمال جنوب را نشان مى دهد.
روش بعدى چشیدن خاک است- اگر توانستید مسیرى باقى مانده از یک جریان قدیمى آب مانند نهر یا جوى خشک شده اى را در روى یک شیب پیدا کنید (در بیابان) اگر خاک پایین شیب آن شورتر از خاک بالاى شیب بود بدانید که شیب به سمت جنوب است. اما اگر شورتر نبود دلیل بر به سمت شمال بودن شیب نیست.
در شب یک مار صحرایی را دنبال کنید. اگر اثر مانده بر شن ناشى از حرکت آن که مانند زیگزاگ است نامتقارن بوده و شیب زیگزاگ های یک طرف (راست) از زیگزاگ هاى چپ بیشتر بود بدانید مار به سمت شرق (طلوع آفتاب بعدى) حرکت مى کرده است. اما اگر زیگزاگ حرکت آن منظم بود مى تواند به هر جهتی باشد.
1- شمال جغرافیایی یا شمال حقیقی که امتداد قسمتی از نصف النهار است که از قطب شمال می گذرد.
2- شمال مغناطیسی که همیشه امتداد عقربه مغناطیسی قطب نما در حالت آزاد رو به آن قرار دارد.
3- شمال شبکه که امتداد محور y ها در روی نقشه استاندارد می باشد.
پیدا کردن شمال به طرق زیر امکان پذیر می باشد:
1- شاخص آفتابی:
خورشید همیشه بامداد از شرق طلوع می کند ظهر در جنوب است و شامگاهان در مغرب غروب می کند. بنابراین با دانستن هریک از جهات شمال را می شود پیدا کرد یعنی موقع طلوع آفتاب اگر طوری بایستیم که دست راست ما به طرف خورشید باشد و دست چپ باختر و روبروی ما شمال و پشت سر ما جنوب خواهد بود.
2- عقربه های ساعت:
الف) در منطقه معتدل شمالی: در کشور ایران که در این منطقه واقع شده بطریق زیر عمل می کنیم:
ابتدا ساعت خود را روی وقت صحیح تنظیم کرده و بطور افقی نوک عقربه ساعت نما را به طرف آفتاب قرار می دهیم بطوریکه عقربه سایه خود را بپوشاند در این حالت نیمساز زاویه بین عقربه ساعت شمار و عدد 12 ساعت سمت جنوب را نشان می دهد.
ب) در منطقه معتدل جنوبی: ابتدا ساعت را روی وقت دقیق تنظیم کرده و بطور افقی عدد 12 را در مقابل خورشید قرار می دهیم نیمساز زاویه بین عدد 12 و عقربه ساعت شمار امتداد شمال را نشان می دهد.
3- خز ه درختان و تنه بریده درختان:
قسمتی از درخت که خشک می باشد محلی است که خورشید به آن تابیده است یعنی قسمت جنوب و قسمت دیگر که مرطوب است و خزه بسته است منطقه ای است که خورشید به آن تابیده است بنابراین خزه نشان دهنده شمال خواهد بود.
همچنین در برش عرضی درختان قسمتی که خطوط دایره ها بیشتر باشد، جنوب و قسمتی که این دایره ها تراکم بیشتری داشته باشند و سمت شمال را نشان می دهد.
4- مسجد و قبرستان مسلمین:
با توجه به اینکه در مساجد مسلمین محراب به طرف قبله می باشد با توجه به انحراف قبله از جنوب می توان جهات اصلی را شناسایی نمود. همچنین با توجه به اینکه میت به شانه راست رو به قبله دفن می گردد. در قبرستان مسلمین می توان جهت را شناسایی نمود.
5- تپه ماهورها:
در تپه ماهورها سمتی از تپه ها که دارای برف بوده و مرطوب است منطقه ای است که در مقابل تابش آفتاب قرار نمی گیرد، شمال محسوب می شود و قسمتی که خشک می باشد و خورشید به آن تابیده است جنوب می باشد.
6- اشکال ماه:
در مدت 30 روز، ماه از هلال شروع می شود و تا روز 13 و 14 و 15 به دایره کامل (بدر) می رسد و دوباره بصورت هلال می گردد و ناپدید می شود. در نیمه اول که ماه در هلال شروع و به بدر ختم می شود، ماه بطور متوسط از غروب تا نیمه شب در آسمان قاب رؤیت است و برآمدگی هلال به طرف غرب و قسمت داخلی قوس آن به طرف شرق است. با ادامه دادن فرضی امتداد ماه تا افق، جهات مذکور به دست می آید.
در نیمه دوم که ماه از حالت بدر کامل به هلال می رسد، برآمدگی هلال ماه به طرف شرق و قسمت داخلی آن به طرف غرب قرار می گیرد و از نیمه شب الی صبح در آسمان قابل رؤیت است. بنابراین اگر در نیمه اول ماه باشیم برآمدگی ماه به سمت مغرب است و اگر در نیمه دوم ماه باشیم (از روز 16 به بعد) برآمدگی ماه به سمت مشرق است.
نکته: چنانچه نمی دانیم در نیمه اول هستیم یا نیمه دوم دو طرف ماه را از بالا به پایین وصل می کنیم چنانچه حرف P شد نیمه اول و اگر حرف q شد نیمه دوم است.
7- ستارگان:
با توجه به اینکه ستاره قطبی (Polaris) جهت شمال را نشان می دهد، به وسیله این ستاره می توان سایر جهات را نیز پیدا نمود.
ستاره قطبی ستاره ای نسبتاً نورانی بوده و اطراف آن تا شعاع زیادی ستاره ای دیده نمی شود و دقیقاً در امتداد محور زمین قرار دارد.
برخی از روشهای پیدا کردن ستاره قطبی در ادامه آمده است:
الف- مجموعه ستاره دب اکبر "خرس بزرگ":
دب اکبر به مجموعه 7 ستاره که به شکل آبگردان می باشد که اگر آبخور آن را به اندازه 5 برابر امتداد دهیم به ستاره قطبی خواهیم رسید.
ب- مجموعه ستاره ذات الکرسی به شکل W می باشند. اگر ستاره وسط را امتداد دهیم به ستاره قطبی می رسیم.
از آنجا که دب اکبر و ذات الکرسی مقابل یکدیگر می باشند، یکی از این دو صور فلکی حتماً قابل رؤیت خواهند بود.
8- صورت فلکى خوشه پروین:
دسته اى ستاره در حدود پانزده عدد در یک جا به شکل خوشه انگور دیده مى شود که به آن خوشه پروین مى گویند. این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت دیده مى شوند، ولى در همه حال همه وقت، دم آن به طرف مشرق است.
9- سایر روشها:
روش دیگر از روى شناسایى پرنده هاى مهاجر است. در دشت هاى مرکزی ایران به طور معمول در بهار اگر پرنده ها از جنوب به شمال و در پاییز از شمال به جنوب پرواز مى کنند.
مورچه هاى بزرگ بیابان معروف به مورچه خاکى یا خر مورچه یا مورچه گاز گیر (در لحجه هاى مختلف) مى توانند بسیار مفید باشند. با تعقیب کردن یکى از آن ها تا لانه شان بروید و ورودى آن را پیدا کنید. لانه این مورچه ها سوراخ شان اکثراً رو به شمال است. یعنى متمایل به شمال است. علت آن هم نتابیدن مستقیم نور آفتاب به داخل لانه شان است.
همچنین جهت خاکریز لانه مورچه ها رو به جنوب مى باشد.
اگر سوسک مصرى دیدید که گلوله ای از پهن خشک را مى غلتاند و با خود مى برد اگر دو سوسک بودند بدانید که (در ایران) به سمت غرب مى روند اما اگر یک سوسک بود ممکن است به هر جهتى برود.
روش دیگر از روى لانه مورچه های سرخ است. اگر لانه اى از مورچه های سرخ پیدا کردید به جهت سوراخ آن اعتماد نکنید بلکه لانه را بدون تخریب قسمت هاى زیرین بکنید. اگر توانستید حفره اى را که لاروهاى مورچه قرمز در آن نگهدارى مى شوند پیدا کنید به فاصله 50 سانت اطراف آن را کنده و سعى کنید دومین محل نگهدارى لاروها را پیدا کنید. اگر هر دو محل متعلق به 1 لانه باشند محل این 2 قسمت نگهداری لارو ها در امتداد شمال جنوب است. یعنى اگر خطى را بین 2 محل نگهدارى رسم کنید آن خط امتداد شمال جنوب را نشان مى دهد.
روش بعدى چشیدن خاک است- اگر توانستید مسیرى باقى مانده از یک جریان قدیمى آب مانند نهر یا جوى خشک شده اى را در روى یک شیب پیدا کنید (در بیابان) اگر خاک پایین شیب آن شورتر از خاک بالاى شیب بود بدانید که شیب به سمت جنوب است. اما اگر شورتر نبود دلیل بر به سمت شمال بودن شیب نیست.
در شب یک مار صحرایی را دنبال کنید. اگر اثر مانده بر شن ناشى از حرکت آن که مانند زیگزاگ است نامتقارن بوده و شیب زیگزاگ های یک طرف (راست) از زیگزاگ هاى چپ بیشتر بود بدانید مار به سمت شرق (طلوع آفتاب بعدى) حرکت مى کرده است. اما اگر زیگزاگ حرکت آن منظم بود مى تواند به هر جهتی باشد.
