پته دوزی نوعی از رودوزی های ایرانی است كه طی آن تمام سطح پارچه بوسیله ی بخیه های نخی و رنگین پوشیده میشود و هنرمندانی كه اكثراً نیز از زنان و دختران خانه دار هستند با كمك سوزن نقوشی ذهنی را كه ملهم از پندارها و بینش های شخصی شان است بر زمینه ی پارچه ی پشمی ضخیمی بنام « عریض » مینشانند.
« عریض » كه در گذشته از آن برای دوخت دامن ، كت و پالتو نیز استفاده بعمل میآمد پارچه یی دستباف است كه بوسیله ی دستگاه های بافندگی چوبی تولید میشد. ولی در سالهای اخیر دستگاه های چوبی جای خود را به دستگا ه های «تك فاز» برقی دادند و پس از آن نیز تدریجاً بافته های كارخانه یی جانشین « عریض »های دستباف شده و هم اكنون «پته »های استان كرمان را بیشتر اینگونه پارچه های كارخانه یی تشكیل میدهد.
«رئیس » كه معمولاً در رنگ های عنابی ، مشكی ، سبز روشن، سبز تیره ، زرد، نارنجی ، قرمز، آبی تیره ، سبز ماشی ، لاكی و ….. مورد استفاده ی پته دوزان قرار میگیرد نوعی نخ پشمی دستریس یا ریسیده شده بوسیله ی ماشین است كه میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازكی نخ مورد مصرف متفاوت میباشد . ولی بطور متوسط رودوزی هر متر پته به حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج دارد.
این هنر که ریشه در تاریخ و گذشته ی فرهنگی کرمان دارد و هم اینک تولید آن در کرمان ، سیرجان و رفسنجان رایج است همانند سایر رشته های صنایع دستی سابقه ی تولیدی مشخص ندارد و هر یک از دست اندرکاران پیدایی آن را به یکی از افسانه های بومی مرتبط میسازد و متاسفانه بدلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی ، در موزه های داخلی و خارجی نیز نمونه هایی از پته که بتواند راهگشایمان به کشف سابقه ی این « هنر صنعت » باشد وجود ندارد و قدیمی ترین قطعه پته یی که هم اکنون یافت میشود روپوش مقبره ی شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان است .
طرز تهیه:
برای تهیه یك قطعه ی پته دوزی شده ابتدا عریض را به ابعاد لازم بریده و سپس آن را بدست طراح می سپارند و شیوه ی كار نیز به این صورت است كه زنان پته دوز خود مستقیما بطراح مراجعه نمیكنند و فروشندگان مواد اولیه ی پته معمولاً مقدار زیادی عریض بریده و طراحی شده در اختیار دارند كه بصورت آماده به سوزندوزان می فروشند. در مرحله طراحی ، ابتدا طرح روی كاغذ كالك ترسیم میشود و پس از آن خطوط طرح را بطور متناسب با سوزن سوراخ كرده و سپس بر روی عریض مورد نظر منطبق می سازند و روی آن پود در گچ یا خاكه ی زغال میریزند و این عمل را « گرته زنی » مینامند ( برای پارچه های تیره از خاك گچ و برای پارچه های روشن از خاك زغال استفاده میشود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چنین روی پارچه مشخص میسازند. پس از طراحی ، انتخاب نخ و زنگ مطرح است . رنگهای روشن ظرف سال های اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگهای اصیل اغلب تیره است .
از آنجا كه طرحهای پته نه شلوغ است و نه هندسی رنگهای روشن چندان جاذبه یی به محصول نمیدهد و تیره بودن رنگها ارتباط نقوش را منطقی ترو قابل قبول تر میسازد.
پس از انتخاب و تهیه ی نخ ، پته دوز ابتدا جای خطوط اصلی را سوزن میزند.
این مرحله بدلیل آنكه نقوش به طور خطی دوخته میشود . به مرحله «ساق دوزی » معروف است . سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر میشود. كه این قسمت را اصطلاحاً « آب دوزی » یا «متن دوزی » میگویند. مرحله ی سوم كه یكی از مهمترین مراحل پته دوزی میباشد مرحله « برگ دوزی » و « سایه زدن » با نخ پیرامون گل ها و نقشها است . برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و بصورت زیگزاك انجام میشود و آنرا «پتك دوزی » نیز مینامند ( پتك در زبان محلی به معنی جوانه است ).
پس از اتمام دوخت پته را شسته و با كمك دستگاه مخصوصی بنام نورد اطو زده و آماده ی فروش میكنند.
در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده ، جا قرآنی پرده ، رویه كوسن ، زیر لیوانی ، رومیزی ، سوزنی ، بقچه و …. انجام میشود.
پایگاه علمی پژوهشی فرش ایران و شبکه اینترنتی آفتاب
