[ابنیه تاریخی ایران]: مجموعه ی گنجعلی خان-کرمان

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
مجموعه ی گنجعلی خان
مجموعه ی گنجعلی خان کرمان مجموعه ی عام المنفعه ایست که همزمان با شکوفایی اقتصاد عصر صفوی در سال های 1007 تا 10029 هجری قمری به دستور "گنجعلی خان" حاکم وقت کرمان ساخته شد و به همت پسرش "علیمرادخان" تکمیل گردیده است. این مجموعه هنوز هم مرکزیت خود را در هسته ی شهر حفظ کرده و از شاهکارهای معماری و مجموعه ای عالی از آثار با شکوه دوران صفوی محسوب می شود. دراحیای این بنا هنرمندانی چون "سلطان محمد معمار یزدی" و "علیرضا عباسی" - خطاط مشهور- نقش داشته اند.
این بنا تلفیقی از هنر معماری و كاربرد مصالح گوناگون، با فضایی مناسب و مورد پسند عامه مردم است. حمام گنجعلی خان اثری بدیع از نقاشی ها، مقرنس كاری ها، كاشیكاری ها و گچبرهای زیبا همراه با استفاده از تزیینات سنگی بسیار ظریف است.
مجموعه گنجعلی خان شامل میدان، مسجد، حمام، بازار، سرا و سایر ابنیه دیگری است كه امروزه از جاذبه های تاریخی و دیدنی شهر كرمان محسوب می گردند.این مجموعه كه در مركز شهر كرمان و در حاشیه بازار واقع شده، در ساخت، شكل گیری و تكامل بازار كرمان تأثیر گذار بوده است.
این مجموعه دارای میدانی است که مرکز تجمع مردم ، برگزاری مراسم جشن و عزا ، ابلاغ اعلانات حکومتی ، معرکه گیری مرشدان و شعبده بازان بوده است و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی غربی و شمالی جنوبی آن شكل گرفته اند.
این محوطه به ابعاد 50*100 متر مربع و مساحت 500 متر مربع که سه طرف آن بازار های زیبای مسقف قرار دارد و در طرف دیگر آن حجره های تجاری واقع شده اند . ضرابخانه در شمال ، حمام در جنوب ، کاروانسرا یا مسجد و مدرسه در شرق ، آب انبار در غرب و دو چهارسوق زیبا در شمال غرب و جنوب غرب میدان قرار گرفته اند.دروازه ی شرقی میدان گنجعلی خان به بازار بزرگ گشوده می شود که روبروی آن حمام گنجعلی خان که به حمام خان معروف است، قرار دارد.
 

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
حمام مجموعه

حمام مجموعه

حمام گنجعلی خان
این حمام 26 متر طول 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زیربنا دارد، كه شامل سردر، دالان ورودی، رختكن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی(حاکم نشین) و تون می باشد.
بر سردر حمام که بخشی از نقاشی های دوران صفویه آن به تازگی مرمت شده ، کتیبه ی شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصراع آخر آن سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می دهد:
"کسی نداده نشان در جهان چنین حمام" 1020 هجری قمری
برای ورود به این حمام باید از سر در زیبای آن شروع کرد؛ جایی که آجر های ساده و نیلی ، حاشیه ای از سنگ مرمر ، نقاشی های روی سردر و مقرنس بندی زیبای نمای بیرونی سردر را در جلوه ای زیبا و با شکوه به نمایش می گذارد. سردر حمام چنان زیباست که هماهنگی خود را با سایر مجموعه حفظ کرده است. سردر ورودی دارای طاق نسبتا بلند و نقاشی های زیبای روی آن (تنها قسمت مرکزی نقاشی باقی مانده است) و بر روی سایر قسمت ها حدود 70 سال پیش "میرزا شکرالله" نقاشی کرده است. نقاشی روی سردر ورودی حمام ، تصویر شیطان است که کار استاد محمد یزدی است. مجسمه های جالب توجه آن در سربینه و گرم خانه نمایش داده می شوند.این مجسمه ها در سال 1352 در دانشكده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.
رختکن :

از 6 غرفه ی مجزا که متعلق به اقشار مختلف جامعه روزگار خود بودند ، تشکیل شده است. این 6 غرفه شامل :


غرفه كشاورزان - غرفه روحانیون - غرفه پیشه وران - غرفه کارگران - غرفه خان ها و غرفه بازرگانان

در غرفه های بخش رختكن با ایجاد قرینه سازی در ایوان ها، ایوانچه ها و ستون های سنگی، فضای زیبان و مناسبی به وجود آمده است. و نور آن از روزنه سقف ها و انعكاس آن در آب حوض ها تأمین می شود. سقف رختكن با ارتفاعی نسبتاً بلند بر ستون های سنگی استوار است. تزیینات آن كاربندی و یزدی بندی می باشد و ازاره آن كاشی خشتی با نقوش اسلیمی دارد.
گرمخانه :
بعد از رختکن و در دو جهت جنوب از طریق راهرویی به هشتی رسیده و سپس با پیچ و خم های حساب شده که مانع از خروج هوای گرم و نیز مانع از دید عموم باشد ، به گرمخانه می رسیم . در این قسمت و در ضلع شرقی آن چال حوض عمومی و در بخش غربی آن چال حوض خصوصی قراردارد و حاكم نشین در این قسمت واقع شده است. سقف گرمخانه طاقی شبیه خیمه است كه طراحی فضای آن بصورت هشت و نیم هشت صورت پذیرفته كه نور آن از سقف تأمین می شود و هشت ستون حمام زیبایی آن را دو چندان كرده است. طاق های جناقی با خیز كم بر روی هشت ستون گرمخانه به صورت یكپارچه قرار گرفته اند و حوض آب سرد، چشم اندازی زیبا از معماری، گچبری و كاشیكاری حمام را درون آب زلال خود به تصویر كشیده است.در قسمت شرق و غرب گرمخانه دو سنگ یکپارچه مرمر سرخ رنگ به شکل محراب نصب گردیده که علاوه بر تامین نور و فضا ، طلوع و غروب آفتاب و زمان تقریبی را نشان می دهد.استفاده از سنگ های حجاری شده همراه با طاق و ایوان جلوه خاصی به فضای معماری حمام داده است به گونه ای كه فضاهای كوچك بزرگ تر و فضاهای تاریك روشن تر جلوه می كنند.
خزینه :
دارای دو قسمت آب سرد و گرم بوده و در کف آن دو دیگ مسین بزرگ نصب گردیده که گرمای آن از طریق تون یا "گلخن " که در زیر خزینه قرار گرفته ، تامین می شده است. حرارت لازم بوسیله ی سوزاندن بوته های بیایانی ایجاد می گردیده است. آی حمام از طریق قنات "شهرآباد" تامین و تا سال 1316 دایر بوده است.روش کانال کشی و آب رسانی فواره ها بسیار دقیق و بر اصول هندسی حساب شده استوار شده که بسیار جالب توجه است.

این حمام که تا نیم قرن پیش دایر بوده امروز با نام موزه ی مردم شناسی ، پر جازبه ترین نقطه ی توریستی شهر کرمان محسوب می شود. مرمت این حمام از سال 1347 آغاز شد و پس از تعمیرات لازم و تغییراتی که به آن داده شد ، به گنجینه ی مردم شناسی گنجعلی خان تبدیل گردید و در حال حاضر با حدود 1000 متر مربع ، فضای کم نظیر را به معرض نمایش می گذارد.در حال حاضر در این حمام مجسمه های مومی ملبس به لباس های سنتی مردم كرمان، صحنه هایی از استحمام به شیوه سنتی را به نمایش می گذارند. در كنار این مجسمه ها وسایل مختلف حمام نیز نمایش داده می شود. همان طور که قبلا گفته شد این مجسمه ها در سال 1352 در دانشكده هنرهای زیبای تهران، طراحی و به این محل منتقل شدند.
 

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
چهار سوق و بازار

چهار سوق و بازار

چهارسوق
چهارسوق بزرگ گنجعلی خان محل تقاطع بازارهای شمالی ، جنوبی ، شرقی و غربی است. نمای داخلی آن پس از بازسازی سقف فرو ریخته توسط میرزا شکر الله که با نقاشی های رنگ روغن در دوره ی قاجاریه تزئین شده است ، چوشش و چهره ی مردم این دوره را به نمایش می گذارد. سقف چهار سوق بلندترین و بزرگترین سقف بازار به شمار می آید. چهارسوق مسگری نیز در گوشه ی شمال غربی میدان واقع شده است.
بازار گنجعلی خان
بازار های گنجعلی خان نشانی از میراث اقتصادی اجداد چهارصد سال قبل ما می باشد که جایگاه پیوند مشتری و مغازه دار شهری و روستایی ، بالا شهری و پایین شهری و خریدار و فروشنده می باشد و از یرباز قدرتی شکست ناپذیر علیه سلاطین جبار بوده است.
صدای پای رهگذران ، گفتگوی مشتریان و فروشندگان ، صدای چکش مسگران ، همچون نوای دلنشین موسقس نوازشگر گوش هر مشتاقی است که آرزوی سفر به عصر شکوفایی صفوی را دارد. زیرا هنوز هم سوغاتی های عصر صفوی نظیر پسته ، حنا ، زیره ، کتیرا ، قالی و ... در آن یافت می شود.
این بازار هم از نظر کالبد و هم از نظر کارکرد سرآمد همه ی بازار های کرمان می باشد و در تلفیقی بی نظیر با سایر عناصر این مجموعه ، نمونه ی کاملی از معماری ارگانیک را یه نمایش می گذارد.
خصیصه و تبادلات تجاری در شهر كرمان در دوره های مختلف، بازار پر رونق را تدریجاً شكل داده است. بازار اصلی و بزرگ شهر در مركز آن قراردارد و جهت آن شرقی غربی است. این بازار خط مستقیمی است كه در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وكیل) قرار دارد. طول آن حدود سه كلیومتر است و متشكل از كاروانسراها، سراها و تیمچه هایی است كه همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته اند. دو بخش از بازار كرمان در زمان یكی از حكام و فرمانروایان این دیار ساخته شده و از حیث ویژگی هایش در ایران، منحصر به فرد و در داخل و خارج كشور زبانزد خاص و عام است.
بخشی از بازار بزرگ كرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی خان قرار دارد كه بازار مسگری و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند. بازار مسگری در امتداد بازار كلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلی خان هستند كه عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته اند و بازار مسگری جلوی ضرابخانه به طول 98 متر و عرض 6 متر است. همچنین بازار جنوبی گنجعلی خان كه حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشكیل می دهد و در امتداد بازار سراج ها قرار دارد. در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شكل گرفته كه معماری این فضا در نوع خود كم نظیر و سقف آن در گذشته فرو ریخته و مجدداً بازسازی شده و تزییناتی از دوره قاجاریه زینت بخش
 

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
میدان

میدان

میدان گنجعلی خان
در گذشته، میدان ها شهر در نزدیكی مقر حكومتی احداث و از آنها برای جمع كردن مردم و ابلاغ اعلانات حكومتی و یا شركت در مراسم عزاداری استفاده می شد. میدان به معنای خاص به فضای وسیعی در بخش مركزی شهر اتلاق می شد كه از دیرباز به یادگار مانده و كاربرد سیاسی، نظامی، اجتماعی و گاهی اقتصادی داشته است.
از دیگر آثاری كه از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مركزی شهر كرمان است كه در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است. میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را كامل كرده است.طاق نماهای آجری، كاشی كاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.
طول میدان 100 متر و عرض آن 50 متر است. در شمال میدان، ضرابخانه و بخشی از بازار مسگران واقع است. در جنوب آن بازار و حمام گنجعلی خان قرار دارد و مسجد و سرای گنجعلی خان در شرق میدان واقع شده اند. در قسمت غربی میدان نیز آب انبار گنجعلی خان و بخشی از بازار مسگرها واقع شده است.
 

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
مسجد

مسجد

مسجد گنجعلی خان
مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی خان واقع گردیده است. ورودی آن از طریق طاقنماهای میدان است كه ساده اجرا شده اند. در بدنه داخلی طاقنما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می شود كه تماشاگر را به خود جلب می كند. در انتهای این نما سر دری كوچك با طاق مقرنسكاری دیده می شود كه ورودی مسجد است. سنگ نبشته بالای ورودی كه با خط نستعلیق نوشته شده چنین است:
بعهد دولت عباس شاه آنكه جهان گشت زعدلش بهشت
گنجعلی خان در سبع و الف بانی این مسجد طاعت سرشت
به استناد كتیبه، تاریخ احداث مسجد 1700 هـ . ق. است. با دالانی طولانی كه بدنه آن گچبری شده به فضای گنبدخانه می رسیم. در این فضا نیم طبقه ای جهت خانم ها در ضلع شرقی برپا شده كه بر ستون های گچبری شده استوار است. نقشه گنبدخانه مربع است كه در پاكار تبدیل به هشت و در مركز گنبد تبدیل به نورگیر 12 ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسكاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است. در این مسجد كوچك اثری از تمامی هنرهای ظریفه معماری مانند گچبری، خطاطی، حجاری، كشته بری، درودگری، كاشیكاری به چشم می خورد و به همین جهت می توان آن را موزه ای از هنرهای عصر صفویه دانست. نور داخلی مسجد از نورگیرهای جانبی و سقف تأمین می شود.

ضرابخانه (موزه سكه)
این بنا فاقد كتیبه می باشد و در حد میانی بازار غربی و در شمال میدان واقع است.نقشه آن چهار طاقی و به شكل هشت ضلعی می باشد كه دارای گنبد مركزی و ایوان های جانبی است.این بنا 242 متر مربع مساحت دارد كه یك اتاق و 4 غرفه در چهار گوشه ساختمان واقع شده است. طاق ها و ایوان های ضرابخانه با گچبری های زیبایی تزیین گردیده است.سایر تزیینات بنا شامل یك رشته گچبری های كاذب (طرح آجری) می باشد و سقف آن كاربندی شده است و نورگیری در مركز سقف آن وجود دارد. شكل بنا بیشتر به زورخانه شباهت دارد اما به نظر می رسد در دوره های خاص از آن به عنوان ضرابخانه استفاده می شده و به همین نام در اذهان عمومی جای گرفته است.این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلی خان است و محل ضرب سكه و مسكوكات طلا و و نقره دولتی بوده است. نخستین مرمت ضرابخانه از سال 1345 به كمك بانك مركزی آغاز گردید.این محل كه تا چندی پیش موزه مردم شناسی بود به همت سازمان میراث فرهنگی به موزه سكه تبدیل شده است.در حال حاضر انواع سكه های قدیمی در غرفه های آن به نمایش گذاشته شده و یكی از معتبرترین موزه های سكه ایران است.
 

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
آب انبار و سرای گنجعلی خان

آب انبار و سرای گنجعلی خان

آب انبار
آب انبار علیمرادخان
آب انبار به دستور علیمران خان پسر گنجعلی خان بنا شده است و معمار آن استاد عبدابوده است. این بنا در غرب بازار قرار واقع شده که از طریق پلکانی سنگین به پایین (پای آب) راه دارد و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه می باشد. تاریخ احداث آن 1029 هـ .ق. است. طول مخزن 19.5 ، عرض آن 10 و ارتفاعش 9 متر می باشد که با حجم 2000 متر مکعب قادر به تامین آب مصرفی بخشی از شهر بوده که مخزن آن توسط آب قنات پر می شده است. سردر این بنا دارای مقرنس زیبای منقوش و کتیبه های سنگی حکاکی شده آن به خط نستعلیق می باشد.
این آب انبار با دهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یكی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خویش تلقی می شده است.

سرای گنجعلی خان
در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد كه در پاكار آن تنها كتیبه نوشته شده توسط علیرضا عباسی خطاط و خوشنویس مشهور دربار شاه عباس درآن جود دارد و تاریخ احداث بنا به استناد كتیبه مذكور سال 1007 هـ .ق. می باشد. مقرنس سردر در حمله ددمنشانه آغامحمد خان قاجار به كرمان فرو ریخته و بخش كوچكی از آن باقی مانده است كه نشانه گذشته پرشكوه این سردر می باشد. ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است. در طبقه زیرین دكاكین و در طبقه بالا حجره های تجار ساخته شده اند. نمای این سرا دارای كاشیكاری معرق بوده است. طرح های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است كه تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول می باشند. نقشه سرا چهار ایوانی است كه در ایوان های شرقی وشمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره های بعدی ورودی هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده اند كه سرا را به بازارهای اختیاری ونمد مالی متصل می نماید.
 
آخرین ویرایش:

Faeze Ardeshiry

کاربر فعال تالار مهندسی معماری ,
کاربر ممتاز
مدرسه

مدرسه

مدرسه
این بنا در سال 1307 هجری قمری در شرق میدان به ابعاد 23*31.5 متر (725 متر مربع) در د. طبقه ساخته شد. کتیبه های آن به خط استاد علیرضا عباسی ، خطاط مشهور عصر صفوی مکتوب شده است. کاشی کاری نمای داخلی و بیرونی مدرسه از نوع معقلی و معرقی است. کاربندی های زیبا ، گچ بری ها و نقاشی های دیدنی مکمل تزئینات آن می باشد.
وجود حجره هایی به سبک مدارس مذهبی ، سبک معماری ، کتیبه ی سنگی ، وقف نامه و وجود یک قاب کاشی کاری در ضلع مشرق مدرسه که روی ان آیه ی شریفه ی " انا مدینه العلم و علی بابها " نقش بسته است و نیز آیات قرآنی موجود و اسماء متبرکه ، حکایت از مدرسه بودن این بنا در گذشته دارد.
 
بالا