گنجینه شهرسازی همدان

[Amir M@hdi.A]

همدان پايتخت تاريخ و تمدن ايران

هگمتانه از دو واژه هنگ و متانا تشكيل شده است و به معني محل اجتماع است. اين در تورات اخمثا مركب از هاخاي زندي ثاناي پالي آمده كه شعبه‌اي از زبان سانسكريت است و ثانا به معني استان فارسي يا محل و مكان است و اخمثار را به شهر دوستي ترجمه كرده‌اند. زيرا شاهان ايران در تابستان دوستان خود را به اين شهر دعوت مي‌كردند. بر روي سكه‌هاي دوره ساساني ضرب شده در همدان، نام شهر را به صورت دهم كه مخفف اهمتنا است ديده مي‌شود و در متون اسلامي نيز نام شهر به صورت همدان ديده مي‌شود. آن گاه كه تمدن و شهرنشيني، مرحله تازه‌اي را در 25 سده پيش آغاز كرد، دامنه‌هاي الوند و زاگرس به خاطر ويژگي‌هاي بي‌همانندش، بيش از هر نقطه ديگر، به عنوان كانون تمدن و استقرار نمادهاي زندگي شهرنشيني مورد توجه حاكمان قرار گرفت. هر يك از آثار به جاي مانده از دوره‌هاي گوناگون كهن زيستي، راوي رخدادهاي شگفت انگيزي است كه بررسي پيرامون آنها روشنگر شيوه حكومت داري از يك سو و نوع زيست انسان‌ها از ديگر سو است. سنگ نبشته‌هاي موجود در مكاني با عنوان گنجنامه افتخاري بزرگ براي اين ديار است كه بر يگانگي پروردگار گواهي مي‌دهد(خداي بزرگ است اهورا مزدا، كه اين سرزمين را آفريد....)) كاوش‌هاي باستان شناسي در تپه‌هاي گيان در نهاوند و بابا كمال و داستان هجرت حيقوق نبي به تويسركان از دلايل محكمي بر قدمت اين سرزمين است. پروفسور گريشمن، باستان شناس شهره فرانسوي در پژوهش هاي خويش به اين باور رسيده كه هگمتانه، پيش از آن (( اكسايا )) شهر كاسي‌ها خوانده مي‌شد و استقرار نخستين دولت ايراني توسط مادها در هگمتانه، آن را شهره عالم كرد. نام همدان برگرفته از هگمتانه پارسي باستان است كه در كتيبه بيستون توسط داريوش هخامنشي ضبط شده است. اين نام در زبان يوناني اكباتان ذكر شده است. ژرك دومرگان محقق فرانسوي مي‌نويسد: تنها شهر مهم اين ناحيه بدون شك شهر همدان و اكباتان باستاني، پايتخت مادهاست كه هرودت آن را ديده و در كتيبه‌هاي ميخي اكباتانه است. هگمتانه از دو واژه هنگ و متانا تشكيل شده است و به معني محل اجتماع است. اين در تورات اخمثا مركب از هاخاي زندي ثاناي پالي آمده كه شعبه‌اي از زبان سانسكريت است و ثانا به معني استان فارسي يا محل و مكان است و اخمثار را به شهر دوستي ترجمه كرده‌اند. زيرا شاهان ايران در تابستان دوستان خود را به اين شهر دعوت مي‌كردند. بر روي سكه‌هاي دوره ساساني ضرب شده در همدان، نام شهر را به صورت دهم كه مخفف اهمتنا است ديده مي‌شود و در متون اسلامي نيز نام شهر به صورت همدان ديده مي‌شود. آرامگاه بوعلي طرح و نقشه گنبد آرامگاه بوعلي با توجه به سبك معماري قرني كه حكيم در آن مي زيسته و از روي قديمي‌ترين بناي تاريخ در عصر اسلام در ايران يعني بناي معظم گنبد قابوس كه يكي از شاهكارهاي معماري به شمار مي‌رود اقتباس شده است، اما به جاي 10 ترك در اينجا 12 ترك منظور شده است و بيانگر 12 رشته علوم و دانش‌هاي عصر ابن سينا است كه اين دانشمند بزرگ در آن‌‌ها تبحر داشته است. در بالاي ديوارهاي داخلي محوطه آرامگاه، 20 قصيده معروف عينبه كه از آثار شيواي ابن سينا در حكمت و فلسفه است روي چهل لوح سنگ مرمر به خط ثلث مرقوم است. ساختمان آرامگاه بوعلي به شماره 1869 در تاريخ 12 ارديبهشت 1376 به ثبت آثار ملي رسيده است. آرامگاه باباطاهر بناي اصلي آرامگاه در مربعي به ابعاد 10 در 10 مترمربع است كه از مجموع منشورهايي تشكيل شده كه داراي مدخل‌هاي ورودي و منفذهاي نور است و با كلاف‌هاي بتوني داخلي استحكام و دوام آن كاملاً تأمين شده است. بيست و چهار دو بيتي از سروده‌هاي بابا طاهر روي بيست و چهار قطعه سنگ مرمر در قسمت پائين اطراف داخلي جايگاه نصب شده است. ساختمان آرامگاه باباطاهر در تاريخ 21 ارديبهشت ماه 1376، به شماره 1870 به ثبت ملي رسيده است. كتيبه‌هاي گنجنامه و دره‌هاي اطراف گنجنامه در يكي از دامنه‌هاي كوهستان الوند و به فاصله 5 كيلومتري جنوب غربي همدان در دره مصفاي عباس آباد قرار دارد. در نزديكي گنجنامه، چشم انداز زيبايي از آبشار گنجنامه و دره‌هاي سرسبز عباس آباد، تاريك دره و كيوارستان ديده مي‌شود. به سبب آنكه هگمتانه پايتخت تابستاني هخامنشيان بوده و در مسير جاده شاهي قرار داشته است. داريوش اول هخامنشي پس از اتمام كار سنگ نبشته‌هاي بيستون دستور نقر كتيبه كنوني گنجنامه را داده است. پس از او فرزندش خشايار شاه نيز به پيروي از او كتيبه‌اي در سمت راست و كمي پايين‌تر از سنگ نبشته پدر بر جاي گذارده است. هر يك از اين كتيبه‌ها به يك زبان در سه ستون و 20 ستون و 20 سطر بر روي صخره‌اي بزرگ حك شده‌اند كه در ستون دست چپ متن فارسي باستان، ستون وسط عيلاي يا شوشي و ستون دست راست كتيبه‌ها به زبان بابلي يا اكدي و به خط ميخي يا هخامنشي است. ابن فقيه همداني در سال 290 هجري در كتاب اخبارالبدان خود ار آن به عنوان تب نابر نام برده است. اسامي ديگر آن عبارتند از سنگ نبشته، نبشت خدايان، كتيبه‌هاي الوند، جنگ نامه و گنج نامه. اين اثر طي شماره 92 مورخ 15/10/ 1310 در فهرست آثار تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است. گنبد علويان اين بنا از لحاظ هنر گچبري و آجركاري از آثار ارزشمند و كم نظير سده‌هاي مياني دوره اسلامي و ظاهر آن شبيه گنبد سرخ مراغه است كه بايد گنبد علويان همدان را از انبيه دوره قرن شش سلجوقي به شمار آورد. بناي بسيار ارزشمند گنبد علويان كه همه ساله مورد بازديد گروه‌هاي كثيري از مسافران و بازديد كنندگان اعم از ايراني و خارجي قرار مي‌گيرد، با وضعيتي بسيار نامناسب درون محوطه حياط يك مدرسه راهنمايي دخترانه واقع شده و علي رقم پيگيري‌هاي مستمر، آزاد سازي آن ميسر نشده است. بقعه استر و مردخاي از جمله يادمان‌هاي مذهبي به جاي مانده از قوم كليمي در همدان، بقعه آرامگاه استر و مردخاي است. اين مكان همه ساله پذيراي زائران كليمي و بازديدكنندگان زيادي از نقاط مختلف جهان است و زائران كليمي در ايامي ويژه، مراسم مذهبي خويش را در اين مكان اجرا مي‌كنند. اين بناي چهارگوش آجري با گنبدي بر فراز آن، يادگاري است از قرن هفتم هجري قمري كه به دستور ارغون شاه مغول بر پايه‌هاي بناي قديمي تر بنا نهاده شده و ورودي اين آرامگاه در سنگي كوتاهي است كه توسط كلون باز و بسته مي‌شود و به جهت ارتفاع اندك اين در، بايد خميده وارد آرامگاه شد. مجسمه شيرسنگي يكي از يادمان‌هاي تاريخ باستان در شهر همدان مجسمه شيرسنگي است كه در انتهاي خيابان 12 متري سنگ شير و در وسط ميدان مربع شكلي به همين نام قرار گرفته است. تپه‌اي كه در حال حاضر مجسمه شيرسنگي بر روي آن واقع شده، تپه‌اي باستاني است. زيرا تابوتي متعلق به دوره اشكاني از آن محل كشف شده است و فعلاً در موزه تپه هگمتانه نگهداري مي‌شود. تاريخ ساخت مجسمه شيرسنگي مورد اختلاف است، ولي از نوع حجاري مجسمه و نزديكي آن به باروي اشكانيان و كشف تابوت دوره اشكاني از آن محل، چنين بر مي‌آيد كه به دوره اشكانيان مربوط است. اين اثر در تاريخ 25/10/1310 و به شماره 93 در فهرست آثار ملي و تاريخي و ملي ايران به ثبت رسيده است. محوطه باستاني هگمتانه محوطه باستاني هگمتانه با مساحتي قريب به چهار هكتار، در داخل بافت كهن شهرهمدان قرار دارد. سابقه مطالعات اوليه و بررسي‌هاي باستان شناسي اين محوطه به اواخر قرن 19 برمي‌گردد و طي اين مطالعات محققان آن را پايتخت مادها تشخيص داده‌اند كه در روايات منسوب به هرودوت يوناني به آن اشاره شده است. محوطه باستاني هگمتانه كه طي شماره 28 در تاريخ 24/6/1310 به ثبت آثار ملي كشور درآمده است و به لحاظ دستاوردهاي باستان شناسي و نقش تعيين كننده در شناخت تمدن باستاني ايران، از اهميت فوق العاده‌اي برخوردار است. از سويي مقدمات ثبت اين اثر در فهرست جهاني يونسكو نيز فراهم شده است. از ديگر آثار تاريخي همدان مي توان به موزه تاريخ طبيعي همدان، موزه هگمتانه، ميدان امام خميني و بازار قديمي اشاره كرد. مفاخرهمدان مركز استان همدان از گذشته‌هاي دور مهد پرورش بزرگان و عالمان از جمله باباطاهر، عين القضات، ابوعلي سينا، خواجه رشيد الدين فضل، سعد سلمان، قوام الدين در گزيني، فخرالدين اعلاء الدوله عربشاه، ابوالعلاء همداني، ميرسيد محمد همداني، خواجه نصير الدين همداني، مير معزالدين محمد امامي، رفيع الدين عليشاه مفرد، ابن فقيه، شيخ شرف الدين درگزيني، عباس بن مشكويه، بديع الزمان، كليم همداني، غلام شمس، مفتون و ميرزاده عشقي بوده است.

 

[Amir M@hdi.A]

همدان
همدان °۴۸٫۵۱۵۸شرقی °۳۴٫۷۹۶۱شمالی آبشار گنج‌نامه، آرامگاه ابوعلی سینا (بالا)، آرامگاه باباطاهر، سنگ‌نبشته‌های گنج‌نامه
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	همدان
شهرستان	همدان
بخش	مرکزی
نام(های) قدیمی	هگمتانه، اکباتان، امدانه، آمادای[SUP][۱][/SUP]
مردم
جمعیت	طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، ۴۷۳٬۱۴۹ نفر[SUP][۲][/SUP]
زبان‌ گفتاری	فارسی با لهجه همدانی[SUP][۳][/SUP][SUP][۴][/SUP]
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
مساحت	۶۲۸۵٫۸ هکتار
ارتفاع از سطح دریا	۱۹۰۰ متر
میانگین دمای سالانه	۱۱
میانگین بارش سالانه	۳۲۳ میلی‌متر
روزهای یخبندان سالانه	۱۱۱
اطلاعات شهری
شهردار	سید مسعود عسگریان
ره‌آورد	سمنو، کماج، شیره، انگشت‌پیچ، شیرمال صنایع‌دستی، چرم، سفال
پیش‌شماره تلفنی	۰۸۱۱
وبگاه	وب‌گاه رسمی
تابلوی خوش‌آمد به شهر
به پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین خوش آمدید.[SUP][۵][/SUP]

شهرهای خواهر

هم‌چنین ببینید: شهر خواهر

پرچم	شهر	کشور	سال خواهر خواندگی
	کولاب	تاجیکستان	۲۰۰۴ [SUP][۱۳۷][/SUP]
	اسپارتا	ترکیه	۱۳۸۸[SUP][۱۳۸][/SUP][SUP][۱۳۹][/SUP]

پیوند اصلی این مابین دو شهر کولاب و همدان، به علت مقبره میر سید علی همدانی عارف و صوفی زاده‌شده در همدان است که در کولاب دفن گردیده‌است. [۱۳۷




همَدان یکی از شهرهای غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است. این شهر در دامنهٔ کوه الوند و در بلندای ۱۹۰۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهرهای سردسیر ایران به شمار می‌آید. همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است.[SUP][۶][/SUP] در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد.[SUP][۷][/SUP] همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران، مادها بوده‌است.[SUP][۸][/SUP] آثار یافت‌شده از محوطهٔ باستانی هگمتانه و نیز کتیبه‌های گنج‌نامه از آن دوران هستند. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت‌های کشور بوده‌است.[SUP][۹][/SUP][SUP][۱۰][/SUP] هم‌اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی کشور شناخته می‌شود و از نظر علمی نیز با وجود مراکز دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه صنعتی همدان، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، دانشگاه پیام نور همدان و مراکز دیگر به عنوان یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور شناخته شده‌است.[SUP][۱۱][/SUP]

آرامگاه بوعلی سینا نماد شهر همدان و همچنین یکی از نمادهای پیشینهٔ ایران در فرهنگ جهان و دانش و علم به شمار می‌رود.[SUP][۱۲][/SUP]
این شهر از لحاظ جمعیت چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران به شمار می‌آید و در مرداد سال ۱۳۸۸ به عنوان یکی از کلانشهرهای ایران معرفی شد.[SUP][۱۳][/SUP] در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ خورشیدی مهندس آلمانی کارل فریش طرحی مدرن را برای همدان طراحی کرد که از نوع نقشه‌های شعاعی محسوب می‌شود اما متأسفانه امروزه به دلیل تراکم جمعیت و طرح شعاعی، ترافیک مرکز شهر بسیار زیاد است. به این میدان ۶ خیابان اصلی شهر وصل شده‌اند.[SUP][۱۴][/SUP][SUP][۱۵][/SUP] شهرداری همدان در میدان آرامگاه بوعلی قرار دارد.[SUP][۱۶][/SUP]

محتویات ۱ نام ۲ تاریخچه ۲.۱ پیش از اسلام ۲.۱.۱ مهاجرت مادها ۲.۱.۲ از هخامنشیان تا حملهٔ اعراب ۲.۲ پس از اسلام ۲.۲.۱ از حکومت خلفای راشدین تا صفویه ۲.۲.۲ از صفویه تا انقلاب مشروطه ۲.۲.۳ از دوران مشروطه تا معاصر ۳ جغرافیا ۳.۱ موقعیت ۳.۲ اقلیم ۳.۳ کوه‌های اطراف ۳.۳.۱ رودها ۳.۳.۲ سدها و آب‌بندها ۴ نمای شهر ۴.۱ بافت قدیمی شهر ۴.۲ پارک‌ها ۴.۳ بیمارستان و مراکز درمانی ۵ نیروگاه برق ۶ اقتصاد ۶.۱ صنعت ۶.۲ آمار بیکاری ۷ ترابری ۷.۱ فرودگاه همدان ۷.۲ بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها ۷.۲.۱ راه‌های تهران به همدان ۷.۳ راه‌آهن ۷.۴ پایانه‌های مسافربری همدان ۸ مردم ۸.۱ گویش و زبان ۸.۲ جمعیت ۸.۳ مذهب ۸.۳.۱ مسیحیان همدان ۸.۳.۲ یهودیان همدان ۸.۴ سرشناسان ۸.۵ مشاهیر پیش از اسلام ۸.۶ مشاهیر بعد از اسلام ۸.۷ شخصیت‌های دوران معاصر ۹ فرهنگ ۹.۱ مطبوعات ۹.۱.۱ نشریات کنونی استان همدان ۹.۲ کتابخانه‌ها ۹.۳ سینما ۱۰ صدا و سیمای مرکز همدان ۱۰.۱ تاریخچه تلویزیون در همدان ۱۰.۲ تاریخچه رادیو در همدان ۱۱ آموزش ۱۱.۱ مدرسه‌های شاخص ۱۱.۲ دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ۱۱.۳ حوزه‌های علمیه ۱۲ ورزش ۱۲.۱ اماکن ورزشی ۱۳ صنایع‌دستی ۱۳.۱ فرشبافی ۱۳.۲ چرم‌سازی ۱۴ جاذبه‌های گردشگری ۱۴.۱ آثار تاریخی ۱۴.۲ موزه‌ها ۱۴.۳ چشم‌اندازهای طبیعی ۱۴.۳.۱ تله‌کابین گنجنامه ۱۴.۳.۲ نگرانی از اثرات زیست محیطی تله‌کابین گنجنامه ۱۴.۴ مکان‌ها و آثار باستانی مذهبی ۱۴.۵ مراکز اقامتی ۱۴.۶ ره‌آوردها ۱۵ شهرهای خواهر ۱۶ پانویس ۱۷ منابع ۱۸ پیوند به بیرون

نام

نام‌های همدان

نخستین باری که اسم این شهر برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد بود که نام همدان را اَمَدانه ذکر شده‌است. این شهر تحت نام‌های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه،آنادانا نیز نوشته شده‌است. در کتیبه‌های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم بایستی مشتق از کلمهٔ ماد باشد چنانکه آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی‌است که مادها زندگی می‌کردند.[SUP][۱۷][/SUP] در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هنگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است.[SUP][۱۸][/SUP]
نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان، اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است.[SUP][۱۹][/SUP]


تاریخچه




پیش از اسلام

همدان به عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران، از پیشینه چندهزارساله‌ای برخوردار است. پیش از آمدن اقوام آریایی، شهر همدان از زیستگاه‌های اصلی قوم کاسیان به شمار می‌آمده‌است.[SUP][۲۰][/SUP] در کتیبه‌های آشوری (هزارهٔ دوم قبل از میلاد) از آنجا به عنوان یکی از ایالات کارکاشی (قوم کاسیان) یاد گردیده و آمده‌است که تیگلات پالسر یکم، شاه آشور این شهر را در ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد فتح کرده‌است.[SUP][۲۱][/SUP]
در مورد زمان و چگونگی احداث و نام بنیان‌گذار شهر همدان بین روایت‌های مورخین و جغرافیادانان یونانی و همچنین مابین مورخین اسلامی اختلاف‌نظر وجود دارد. به گفتهٔ هرودوت این شهر را نخستین شاه ماد دیاکو بنیان نهاده‌است.[SUP][۲۲][/SUP]
مهاجرت مادها

شاهنشاهی ماد (۵۵۰ پ. م.) نخستین شاهنشاهی آریایی‌تباران در ایران
​

در حدود اوایل هزارهٔ دوم پیش از میلاد رویدادهایی در آسیای مرکزی پدیدار می‌شود که موجب نقل و انتقال اقوام و اقوام ایرانی‌تبار که در سرزمین پهناوری در این ناحیه ساکن بودند، می‌گردد. در این هنگام دو قبیلهٔ ایرانی مادی و پارسی که با یکدیگر تفاوت اندکی در گویش داشتند، بسوی سرزمین‌های جنوبی‌تر کوچ کردند. تیرهٔ مادی در نواحی جنوب شرقی دریاچه ارومیه بین همدان و تبریز امروزی جای گرفت و بعدها تا اصفهان نیز پیش رفت.[SUP][۲۳][/SUP]
در زمان مادها مهم‌ترین راه‌های کاروان‌رو در اکباتانا تلاقی می‌کردند و این شهر قلب ماد قدیم به شمار می‌رفت معمولاً معتقدند که هگمتانه به معنی محل تجمع یا بازار یا چیزی نظیر آن است البته احتمال دیگری نیز وجود دارد که جلسات عمومی اتحادیه قبایل در این نقطه برگزار می‌شده‌است. در یکی از جلسات عمومی اتحادیه قبایل، دیاکو به رهبری انتخاب شد. دیاکو هگمتانه را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. مکان این شهر برای پایتخت شدن کاملاً مناسب بود، زیرا مشرف بر راهی بود که به بابل و آشور می‌رفت.[SUP][۲۴][/SUP] بر اساس نوشته‌های هرودوت مورخ یونانی به دستور دیاکو نخستین پادشاه ماد در اکباتانا استحکامات عظیمی شامل ۷ دژ مشهور به قصر هفت‌حصار و کاخ‌های شاهی برپا شد.[SUP][۲۵][/SUP] بیشتر پژوهندگان علوم تاریخ و باستان‌شناسی بر این باورند که تپه و بناهای امروزی هگمتانه، در دل شهر همدان، برجای‌ماندهٔ بقایای همین تأسیسات می‌باشند.[SUP][۲۶][/SUP]
از هخامنشیان تا حملهٔ اعراب

گنج‌نامه کتیبه‌های فارسی باستان به خط میخی از داریوش بزرگ و خشایارشا در همدان
​

کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، آستیاگ، آخرین پادشاه ماد را شکست داد و همدان را مقر تابستانی خود قرار داد. بدین ترتیب با تصرف همدان اولین حکومت آریاییان به دست شاخهٔ دیگر آریایی که پارس‌ها بودند، منقرض شد.[SUP][۲۷][/SUP]
بعد از انقراض مادها همدان هر چند مرکزیت نخستین را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجهٔ خاص بود. وجود کتیبه‌های گنجنامه بقایای ستون‌های سنگی کاخ‌های هخامنشی، جام‌ها و الواح زرین و سیمین به دست‌آمده از همدان، حاکی اهمیت این منطقه در دورهٔ هخامنشی‌است.[SUP][۲۸][/SUP]
از نظر تاریخی مشخص است که اسکندر مقدونی دو بار از همدان دیدار کرده‌است، نخست در تعقیب داریوش سوم در ۳۳۰ سال پیش از میلاد و برای دومین بار در ۳۲۴ سال پیش از میلاد در راه بازگشت از هند. اسکندر پس از ورود به همدان جشنی به مناسبت پیروزی‌های خود برپا کرد. پلوتارک می‌نویسد، در حین برگزاری این جشن، دوست دوران کودکی اسکندر هفستیون به طور ناگهانی درگذشت. پس از این واقعه اسکندر سرزمین‌های اطراف همدان را به باد غارت گرفت، باروهای شهرهای اطراف را ویران ساخت و مردم این سامان را به بهانهٔ پیشکش قربانی برای هفستیون، دوست محبوبش از دم تیغ گذراند.[SUP][۲۹][/SUP] به عقیدهٔ برخی از محققان مکانی به نام مزار اسکندر که قبلاً نزدیک تپه هگمتانه قرار داشت، در اصل مزار هفستیون بوده‌است.[SUP][۳۰][/SUP] در اواخر دوره سلوکی شهر همدان محل تلاقی و برخورد متعدد آنان با قوای اشکانیان بود تا اینکه مهرداد یکم در سال ۱۵۵ پیش از میلاد شهر را تصرف کرد.[SUP][۲۸][/SUP]

سکه نقره‌ای مربوط به دورهٔ مهرداد ششم ساخته شده در هگمتانه
​

همدان پایتخت تابستانی شاهان اشکانی نیز بوده‌است. در دامنهٔ تپهٔ مصلی همدان، شیر سنگی بزرگی قرار دارد. ظاهراً در زمان اشکانیان این مجسمه با مجسمهٔ دیگری که نظیر و قرینهٔ آن بوده، در سمت یکی از دروازه‌های شهر نصب بوده‌است. بعدها عرب‌ها آن دروازه را باب‌الاسد خواندند.[SUP][۳۱][/SUP] از دورهٔ اشکانی در همدان گورستان پارتی برجای‌است. همدان یکی از آخرین پایگاه‌های مقاومت اشکانیان در برابر حکومت تازه‌نفس ساسانی بود. از آرتاباز پسر اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی، که پس از مرگ پدرش درنبرد با سپاهیان اردشیر بابکان رهبری مبارزات را به مدت ۳ سال تا ۲۳۰ میلادی علیه اردشیر بابکان ادامه داد، سکه‌ای یک درهمی در دست است که محل ضرب آن همدان به سال ۲۲۷ میلادی‌است.[SUP][۲۸][/SUP]
در دوره ساسانی شهر همدان یکی از ضرابخانه‌های این حکومت بوده و سکه‌های متعددی از این دوره در این شهر کشف شده‌است. در کتابچه‌ای به نام شهرستان‌های ایرانشهر که در زمان قباد یکم حدود ۵۰۰ میلادی به زبان پهلوی نگاشته‌شده، بنای همدان به یزدگرد یکم نسبت داده‌شده و این نشاندهندهٔ عملیات عمرانی مهمی‌است که توسط او در همدان صورت گرفته‌است.[SUP][۲۸][/SUP]
پس از اسلام

شهر همدان مقارن با تاخت‌وتاز اعراب به ایران و فتح آن به دست مسلمانان چندان اهمیت و اعتبار داشت که اعراب گشودن آن را پس از فتح نهاوند، بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمردند.[SUP][۳۲][/SUP]
از حکومت خلفای راشدین تا صفویه

بنا بر گفتهٔ طبری همدان برای بار اول به سال ۶۴۲ میلادی (۲۱ هجری)، و در برخی از منابع دیگر، در سال ۶۴۰ میلادی (۱۹ هجری) و به فاصلهٔ کوتاهی پس از فتح نهاوند با صلح توسط سپاه اعراب گشوده شد. پس از تسلط اعراب بر همدان، نخست مردم همدان قبول جزیه نمودند و صلح کردند اما چون چندی گذشت حاکم ایرانی شهر همدان که مورخین از وی به عنوان حیش و با لقب خسروشنوم یاد کرده‌اند، سر از اطاعت و انقیاد اعراب باز زد و دستور داد شهر را با حصاره‌ای مستحکم، قابل مقاومت در مقابل اعراب سازند.
در سال ۶۴۴ میلادی (۲۳ هجری)، خلیفهٔ دوم عمر بن خطاب جمعی از سپاهیان را مأمور مقابله با شورش همدان نمود. خسروشنوم نیز از آذربایجان جمعی را به مدد خواست و صفی محکم بیاراست. در ده معروف به راجرود جنگی خونین به مدت سه شبانه روز بین طرفین ادامه داشت تا اینکه خود خسروشنوم به قتل رسید و ایرانیان بدون سردار روی به فرار نهادند و همدان برای بار دوم، شش ماه پس از به خلافت رسیدن خلیفهٔ سوم، عثمان به دست اعراب افتاد. در دوران خلافت عثمان نیز مردم همدان دست به شورش و اغتشاش زدند و عثمان مغیره بن شعیبه را مأمور دفع شورش قرار داد.[SUP][۳۳][/SUP] بعد از فتح همدان به دست مسلمانان به‌تدریج بعضی از طوایف عرب در این شهر ساکن شدند و از آن میان بنوسلمه حکومت شهر را به دست گرفت.[SUP][۳۲][/SUP]

گنبد علویان
​

از اواسط قرن سوم حکومت شهر به دست سادات علوی افتاد. آنان به عنوان علویان در همدان حکمرانی کردند. بنای ارزشمند گنبد علویان یادگار این دوره‌است.[SUP][۳۲][/SUP]
در سال ۹۳۱ میلادی (۳۱۹ هجری) همدان مورد حملهٔ مردآویج، بنیان‌گذار سلسلهٔ آل زیار قرار گرفت. مردآویج به خاطر آنکه مردم همدان خواهرزادهٔ وی بنام ابوالکرادیس را همراه با عده‌ای از سپاه دیلم به قتل آورده‌بودند، این شهر را عرضهٔ غارت و قتل‌عامی عظیم کرد. مردآویج شیر سنگی را از دروازه‌های شهر به خاک افکند، در نتیجه یکی از این دو مجسمهٔ تاریخی بی‌نظیر به کلی خرد شد و دیگری هنوز هم باقی‌است.[SUP][۳۴][/SUP]
در قرن دهم و یازدهم میلادی (از نیمهٔ دوم چهارم هجری تا سال ۴۱۴ هجری قمری) همدان یکی از پایتخت‌های ایران محسوب می‌شد زیرا در این دوره شاخه‌ای از خاندان آل بویه در این شهر حکومت می‌کردند. ابوعلی سینا دانشمند مشهور ایرانی مدتی در این شهر وزارت شمس‌الدوله دیلمی را به عهده داشت. آرامگاه این فیلسوف و پزشک نامدار اکنون در شهر همدان قرار گرفته‌است.[SUP][۳۵][/SUP]
در دوران سلجوقیان همدان مرکز سیاسی و پایتخت این دودمان در غرب ایران بود و به همین علت چند تن از سلاطین سلجوقی از جمله سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه و سلطان محمد بن محمود در همدان مدفون شدند. در ابتدای این دوران تعداد زیادی مدرسه در این شهر راه‌اندازی شد و دانشمندان و طالبان علم و دانش از جاهای دیگر به سوی همدان روان شدند. البته این دوره کوتاه‌مدت بود و دلیل جنگ‌هایی آتی که بین این سلسله و خلافت عباسی درگرفت، این شهر دچار آسیب‌هایی شد.[SUP][۳۶][/SUP] باباطاهر عریان شاعر نامدار همدان همزمان با پادشاهی نخستین شاه سلجوقی، طغرل بیک می‌زیسته‌است. شرح ملاقات طغرل و باباطاهر در کتاب راوندی آمده‌است.[SUP][۳۷][/SUP]
مغولان در تعقیب سلطان محمد خوارزمشاه بعد از آنکه ری و قم را ویران کردند به سوی همدان حرکت کردند. همدان دو بار توسط مغولان مورد حمله قرار گرفت. بار اول در زمستان سال ۶۱۸ هجری به دلیل وحشتی که مردم داشتند، از مغولان اطاعت کردند و آنان نیز به غارت اموال اکتفا کردند.
حملهٔ دوم مغولان به همدان در بهار سال بعد اتفاق افتاد. این بار همدانی‌ها که بر اثر پرداخت‌های سال قبل چندان ثروتی برایشان باقی نمانده بود، تصمیم به مقاومت گرفتند و همگان در جنگ و پایداری تا پای مرگ همداستان شدند. تصرف شهر برای مغولان به طول انجامید و در جریان محاصره گروه کثیری از سربازان مغول کشته شدند. سرانجام شهر به دست مغولان افتاد و مردم شهر قتل‌عام شدند. مغولان پس از این قتل‌عام شهر را به آتش کشیدند و آنچه را که از همدان باقی مانده بود، نابود کردند.[SUP][۳۸][/SUP][SUP][۳۹][/SUP]
محققان وجود دو تپه حاصل از گورهای جمعی در میدان وسیع محلهٔ دوگوران همدان را، آثار بازماندهٔ این قتل‌عام می‌دانند. گمان می‌رود بازماندگان از آنجائیکه فرصت دفن کشتگان را نداشتند، همهٔ کشتگان را به صورت دو تپه برروی هم انباشته و خاک بر آنان پوشاندند.[SUP][۴۰][/SUP]
پس از به خاک و خون کشیدن مردم همدان و تسلط کامل مغولان بر این شهر بایدوخان ششمین ایلخان مغول در سال ۶۹۵ هجری در این شهر تاجگذاری کرد و به سبب اینکه به این شهر و مردم آن علاقه‌مند شده‌بود، با کوشش تمام به ترمیم آن پرداخت و دیگر حکام مغول هم از وی پیروی کردند؛ بدین طریق در عهد ایلخانان در قرون هفتم و هشتم هجری این شهر تا حدی رونق و اهمیت سابق را باز یافت.[SUP][۴۱][/SUP] خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در دوران فرمانروایی ۳ تن از ایلخانان مغول در مقام وزارت بود و این شهر از توجه آن وزیر به‌سازگر و دانشمند برخوردار شد. ابنیهٔ مهمی مانند بقعه استرومردخای مقبرهٔ سابق باباطاهر، امامزاده اظهر و امامزاده هود و غیره از این دوره برجای مانده‌است. این رونق و آبادانی دیری نپایید و لشکریان تیمور شهر را تصرف و ویران نمودند. پس از آن همدان برای حدود ۳۰۰ سال تقریباً به فراموشی سپرده‌شد.[SUP][۳۲][/SUP]


از صفویه تا انقلاب مشروطه

تصویری نقاشی شده از همدان در سال ۱۸۵۰ میلادی
​

در دوره صفویه دوباره از نعمت و آبادانی بهره‌مند گردید. پس از انقراض سلسلهٔ صفویه و بروز هرج و مرج در ایران در سال ۱۷۲۴ میلادی (۱۱۳۸ هجری)، شهر همدان به تصرف احمد پاشا عثمانی والی عثمانی درآمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر قوای عثمانی، گروه بزرگی از مردم شهر قتل‌عام شدند.[SUP][۳۲][/SUP] حزین لاهیجی که خود از نزدیک نظاره‌گر مقاومت مردم همدان در برابر قوای عثمانی و قتل‌عام آنان بوده، شرح این ماجرا را در کتاب سیاحتنامهٔ ایران خود آورده‌است.[SUP][۴۲][/SUP] شش سال بعد در سال (۱۱۴۴ هجری)، نادر افشار همدان را از تصرف عثمانی‌ها درآورد و سرانجام در سال (۱۱۴۴ هجری) به موجب پیمان‌نامه‌ای میان ایران و عثمانی، شهر همدان به طور قطع به ایران واگذار شد.[SUP][۴۳][/SUP][SUP][۳۲][/SUP]
در دوران زندیه همدان در دست امیران آن خاندان بود و در سال (۱۱۹۳ هجری) علی مرادخان نوهٔ خواهری کریمخان زند بعد از مرگ وی دم از استقلال زد و همدان را به عنوان پایتخت خود برگزید. او در این شهر به نام خود سکه ضرب کرد.[SUP][۳۲][/SUP]
در سال (۱۲۰۵ هجری) آقا محمد خان قاجار همدان را تصرف کرد و برج و باروی آن را ویران کرد. در طول حکومت قاجاریان موقعیت شهر همدان به تدریج تثبیت شد. بازسازی و احداث بازار و مسجد جامع همدان و تویسرکان و ملایر از یادگارهای این دوره‌است.[SUP][۳۲][/SUP]
از دوران مشروطه تا معاصر

مظفرالدین شاه، فرمان مشروطیت را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ شمسی امضا کرد. جالب است اگر بدانید که نمونه‌ای کوچک از نظام حکومت مشورتی حدود ۲ سال پیش از وقوع گستردهٔ انقلاب مشروطیت در همدان به وقوع پیوسته بود و علی‌خان ظهیرالدوله حاکم منصف و متنفذ همدان، شورائی ۵۰ نفره از برگزیدگان اعیان و اشراف و اصناف و علما و تجار و اقلیت‌های دینی فراهم نمود تا در امور حکومت مشورت و همیاری و همفکری کنند. این دوران مثبت حکومت ظهیرالدوله در انسجام فرهنگی و اجتماعی همدان تأثیر فراوانی داشت، به گونه‌ای که پس از استقرار نظام مشروطه در ایران، این منطقه از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی رشد بسیار چشمگیری یافت.

گردان ارمنیان تحت استخدام نیروهای انگلیسی در سال ۱۹۱۷ میلادی و در طی جنگ جهانی اول در همدان.
​

هر چند که متأسفانه وقوع جنگ جهانی اول این شهر و منطقه غرب کشور را تبدیل به میدان زورآزمایی دول متخاصم و دچار نابسامانی‌های اجتماعی و اقتصادی فراوانی نمود. قحطی و مشکلات فراگیر شد و این‌گونه بود که به ناچار تلاش معیشت و عشق حیات، مردم را از توجه به مسائل فرهنگی بازداشت.[SUP][۴۴][/SUP]
در اواخر دوران قاجار شهر همدان با فاصلهٔ ۱۰ سال شاهد دو قحطی بزرگ بود. نخست در سال‌های حدود ۱۲۸۶ شمسی، قحطی مصنوعی در دوران حکومت علی‌خان ظهیرالدوله به‌خاطر مخالفت خوانین همدان با افکار مشروطه‌خواهانهٔ ظهیرالدوله حاکم همدان و قحطی دوم قحطی در دوران جنگ جهانی اول و در سال‌های حدود ۱۲۹۶ شمسی بود. در طی این جنگ شهر همدان به تناوب به اشغال قوای روس، عثمانی و انگلیس درآمد و این شهر ستاد سپاهیان آن‌ها بود.[SUP][۳۲][/SUP] [SUP][۴۵][/SUP]
در دوران جنگ ایران و عراق شهر همدان بارها هدف بمباران‌های عراق واقع شد. یکی از شدیدترین حملات بمباران در روز جمعه ۲۵ تیر ماه ۱۳۶۱ شمسی توسط جنگنده‌های عراق بود که همزمان با روز جهانی قدس انجام گرفت. در این حمله ده‌ها خانهٔ مسکونی در ۴ منطقه از شهر همدان ویران شدند و ۹۷ تن از شهروندان همدانی کشته و ۵۹۵ تن دیگر زخمی شدند.[SUP][۴۶][/SUP]
جغرافیا

موقعیت

	بوئین زهرا	زنجان	بیجار
ساوه		سنندج
شهر همدان
اراک	بروجرد	کرمانشاه

اقلیم

آب و هوای همدان مختلف و اوضاع جوی منطقه از لحاظ حداقل و حداکثر برودت و باران در فصول سال متغیر است در نقاط کوهستانی سرد است حد متوسط برف سالانه بین ۱۵۵ تا ۲۴۵ میلیمتر می‌باشد و سرما تا ۳۰ درجه زیر صفر می‌رسد.[SUP][۴۷][/SUP]
میانگین دمای سالانهٔ همدان ۱۱,۳° ثبت شده‌است. همچنین گرم‌ترین دمای همدان +۴۰° و سردترین دمای آن -۳۲,۸° ثبت شده‌است. میانگین بارش سالانه همدان نیز ۳۱۷,۷ میلیمتر اندازه گیری شده‌است.

میانگین دما و بارش برای همدان​ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر دمای بیشینه (°C) ۲٫۹ ۵٫۱ ۱۱٫۰ ۱۸٫۳ ۲۳٫۴ ۳۰٫۱ ۳۴٫۲ ۳۴٫۱ ۲۹٫۴ ۲۱٫۵ ۱۳٫۳ ۶٫۳ Ø ۱۹٫۱ دمای کمینه (°C) -۸٫۰ -۶٫۴ -۱٫۳ ۴٫۴ ۷٫۳ ۱۰٫۳ ۱۳٫۹ ۱۲٫۷ ۷٫۵ ۳٫۷ -۰٫۵ -۴٫۴ Ø ۳٫۳ بارش (mm) ۳۶٫۹ ۴۱٫۵ ۵۵٫۲ ۴۲٫۰ ۲۵٫۸ ۲٫۷ ۱٫۹ ۲٫۳ ۰٫۵ ۲۶٫۳ ۳۴٫۷ ۴۶٫۸ Σ ۳۱۶٫۶ روزهای بارانی ۱۰٫۰ ۹٫۸ ۱۱٫۷ ۹٫۷ ۷٫۴ ۱٫۶ ۰٫۶ ۰٫۷ ۰٫۶ ۵٫۳ ۷٫۲ ۹٫۴ Σ ۷۴ دما -۸٫۰ -۶٫۴ -۱٫۳ ۴٫۴ ۷٫۳ ۱۰٫۳ ۱۳٫۹ ۱۲٫۷ ۷٫۵ ۳٫۷ -۰٫۵ -۴٫۴ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر بارش ۳۶٫۹ ۴۱٫۵ ۵۵٫۲ ۴۲٫۰ ۲۵٫۸ ۲٫۷ ۱٫۹ ۲٫۳ ۰٫۵ ۲۶٫۳ ۳۴٫۷ ۴۶٫۸ ژانویه فوریه مارس آوریل مه ژوئن ژوئیه اوت سپتامبر اکتبر نوامبر دسامبر منبع: [۱]

کوه‌های اطراف

تصویری از میدان میشان در کوه الوند
​

شهر همدان در دره‌ها و دامنه‌های شمالی کوهستان الوند واقع شده‌است. مرتفع‌ترین قلهٔ این کوهستان، قلهٔ کوه الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریاست که این قله بین تویسرکان و همدان و در ۱۸ کیلومتری شهر همدان واقع شده‌است.[SUP][۴۸][/SUP]
از گردنه‌های معروف این کوه از گردنهٔ زاغه بین همدان و ملایر، گردنهٔ اسدآباد بین همدان و کرمانشاه و گردنهٔ همه‌کسی بین همدان و سنندج می‌توان نام برد.[SUP][۴۹][/SUP]
به غیر از کوه الوند، بین این شهر و شهرستان زنجان کوه‌های کم‌ارتفاعی وجود دارند که عبارتند از: کوه چنگ الماس، کوه ارمنی و کوه قره‌داغ.
در شرق همدان کوه وفس و در شمال شرقی همدان سلسله جبال خرقان که خط‌الراس آن حد طبیعی بین همدان و قزوین است، قرار گرفته‌است.[SUP][۵۰][/SUP]
رودها

رودهای الوسجرد، دره‌مرادبیک، آبشینه و عباس‌آباد مهم‌ترین رودهای شهر همدان هستند.[SUP][۵۱][/SUP]
سدها و آب‌بندها

• سد اکباتان در ۱۰ کیلومتری جادهٔ همدان به ملایر و بر روی رود آبشینه قرار دارد. هم اکنون طرح افزایش ارتفاع سد اکباتان در دست اجراست.
• سد آبشینه در جادهٔ همدان به ملایر بر روی رود آبشینه قرار دارد.[SUP][۵۲][/SUP]

نمای شهر

شهر همدان بر روش طراحی شهرهای دایره‌ای یا متحدالمرکز استوار است که در اصطلاح جغرافیا به این گونه شهرها سبک باروک گفته می‌شود. میدان مرکزی همدان در حکم همان نقطهٔ مرکزی دایره‌است. بنای این میدان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی آغاز و از اوایل ۱۳۱۱ مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است. شعاع میدان مرکزی همدان ۸۰ متر است. در فاصله‌های دورتر از محیط این میدان بلوارها و خیابان‌ها با شعاع بزرگتر قرار دارند که در حال حاضر به علت توسعهٔ شهر در برخی از جهت‌های شهر تا دایرهٔ سوم هم رسیده‌است. به این دایره‌ها در اصطلاح خیابان‌های کمربندی گفته می‌شود. ۶ خیابان اصلی شهر به نام‌های باباطاهر، اکباتان، شهدا، تختی، بوعلی و شریعتی، به میدان مرکزی همدان وصل شده‌اند. عرض این خیابان‌ها ۳۰ متر است و با فاصلهٔ ۶۰ متر و زاویهٔ ۶۰ درجه‌ای به شش جانب شهر منشعب می‌شوند.[SUP][۵۳][/SUP]

چشم‌انداز همدان در شب.


بافت قدیمی شهر

عکسی قدیمی از آرامگاه بوعلی سینا در دههٔ ۱۳۴۰ شمسی
​

قرار گرفتن شهر همدان بر گذرگاه ایلات و عشایر و تهاجمات تاریخی و قتل و ایلغار اقوام داخلی و خارجی بافت ویژه‌ای را به این شهر تحمیل کرده‌بود. در گذشته شهر همدان به چندین محله تقسیم می‌شد که برخی از این محلات دروازه داشتند و در ساعات معینی از شب دروازه‌ها بسته می‌شدند. کوچه‌های محل از محوطه‌ای که وسیع‌تر بود و چمن نامیده می‌شد، جدا می‌شدند و با پیچ و خم‌های فراوان که تنها افراد هم‌محل به خوبی آن را می‌شناختند و گاه از گذرگاه‌های مسقف و تاریک می‌گذشتند، تشکیل می‌شد. در خانه‌ها نیز کوتاه و سرگیر ساخته می‌شد. هر محله برای اعضای خود یک گروه بسته و یا نوعی گروه خودی بود، و ساکنان محلات دیگر برای آنان گروه بیگانه به شمار می‌آمدند. بین محله‌های مختلف شهر همدان تفاوت در آداب و رسوم و حتی در لهجه و اصطلاحات وجود داشت. کوچه‌های محلهٔ یهودیان از نظر امنیتی باریک‌تر و پرپیچ و خم‌تر از سایر کوچه‌ها بود، و خانه‌ها اغلب با دریچه‌ای به خانهٔ هم‌کیش راه داشت و راه‌های مخفی برای فرار از حمله در آن پیش‌بینی شده‌بود.
از دوران صفویه شهر همدان نیز دارای محله‌های حیدری نعمتی بود و تا سال‌ها بعد از استقرار مشروطیت نیز هنگام مراسم عزاداری که دسته‌های سینه‌زنی از جامع شهر عبور می‌کردند، بر سر تقدم ورود و یا خروج از مسجد و درگذرگاه‌ها بین دسته‌های حیدری و نعمتی به بهانه‌های گوناگون زد و خوردهای خونین رخ می‌داد.[SUP][۵۴][/SUP]
ویلیامز جکسن مستشرق و زبانشناس آمریکایی که در سال ۱۲۸۱ شمسی از همدان دیدار کرده‌است، در کتاب سفرنامهٔ جکسن می‌نویسد، شهر همدان از نظر امور اداری به چهار ناحیه و محله تقسیم می‌شود و هر یک کدخدایی جداگانه دارد. این کدخدا در برابر حاکم شهر مسئول است و شغل او تقریباً موروثی‌است.[SUP][۵۵][/SUP]
وجود محله‌ها با نام‌های شال‌بافان، قاشق‌تراشان، قصابان، صابونی‌ها و سبدباف‌ها، دال بر حرفه و فنی‌است که یا در خود محله صورت می‌گرفت و یا ساکنان آن از این صنف و رسته تشکیل می‌شده‌اند. محلهٔ یهودی‌ها، ارامنه و آشوری‌ها بیانگر سکونت اقلیت‌های مذهبی بود. محلات آقاجانی‌بیگ، نظربیگ و در حومهٔ جنوبی شهر، دره مرادبیگ با پسوند بیگ آمده‌است. بیگ از القاب ترکی و به معنای مِهتر و بزرگ، لقب یا عنوان کلی نجبا و بزرگان ترک است واحتمال می‌رود این نام‌ها، از نام بیگ‌های صاحب نفوذ ساکن در این محله‌ها گرفته شده‌باشند.[SUP][۵۶][/SUP]

نام محل	علت نامگذاری	مکان کنونی
قاشق‌تراشان	در گذشته‌های دور، در خانه‌ها و دکان‌های آن کوچه قاشق، چمچمه و ملاقهٔ چوبی می‌ساختند.	کمربندی خواجه رشید
جولان	محله‌ای که جولاها (بافندگان) در آنجا مقیم بوده، و در اغلب خانه‌هایشان کارگاه‌های بافندگی سنتی وجود داشت.	انتهای خیابان شهدا
کوچهٔ صابونیا	در بسیاری از خانه‌های آن صابون‌پزخانه وجود داشته و صابون‌های پخته شده را در پشت‌بام‌ها خشک کرده و به بازار عرضه می‌کردند.	حوالی میدان آرامگاه بوعلی، کولانج
حکیمخانه	بیشتر پزشکان تجربی و سنتی در آن حول و حوش مطب داشتند.	وسط خیابان فعلی باباطاهر
چَپَرخانه	چاپارها در آن مستقر بودند.	انتهای خیابان شهدا
کوچهٔ جودا	بیشتر ساکنان آن یهودی بودند و مدرسهٔ آنان به نام مدرسهٔ آلیانس نیز در این کوچه قرار داشت.	کمربندی خواجه رشید[SUP][۵۷][/SUP]

پارک‌ها

یکی از پارک‌های زیبا و دیدنی شهر به ویژه مناسب برای میهمانان تابستانی همدان گردشگاه استخر عباس‌آباد است که در بالای تپه‌ای به نام تپهٔ عباس‌آباد واقع شده‌است. زمین‌های ویژهٔ اسکیت‌بازی، بازی‌ها، و سرگرمی‌های کودکان از جمله شهربازی وجود سینمای تابستانی و نمایش فیلم در فضای آزاد ساختمان نمازخانه‌ای باشکوه و وجود آب‌نمایی در ارتفاعی در حدود ۶۰ متر و به طول ۲۰۰ متر از دیگر منظرگاه‌های موجود در این گردشگاه است.[SUP][۵۸][/SUP]
از دیگر پارک‌های شهر می‌توان از ارم، بوستان تپه حاج عنایت، شیرسنگی، مردم، باباطاهر و کودک نام برد.[SUP][۵۹][/SUP]
بیمارستان و مراکز درمانی



بیمارستان شهید بهشتی (دانشگاهی)، بیمارستان اکباتان (دانشگاهی)، بیمارستان فاطمیه (دانشگاهی)، بیمارستان فرشچیان (سینا)(دانشگاهی)، بیمارستان بعثت (دانشگاهی)، آتیه همدان و بیمارستان بوعلی (خصوصی) مراکز درمانی و بیمارستان‌های شهر همدان هستند. [SUP][۶۰][/SUP]
نیروگاه برق

نیروگاه شهید مفتح تأمین کنندهٔ برق مورد استفادهٔ مردم همدان است. این نیروگاه در دشت فامنین در کیلومتر ۴۵ جادهٔ همدان–تهران قرار دارد و دارای چهار واحد ۲۵۰ مگاواتی می‌باشد. انرژی تولیدی نیروگاه از طریق ایستگاه برق ۲۳۰ و ۴۰۰ کیلوولت نیروگاه به شبکه سراسری انتقال داده می‌شود که از طریق ایستگاه‌های برق موجود در همدان، اراک، سنندج و زنجان مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد.[SUP][۶۱][/SUP] در سال ۱۳۸۹ مقام نخست تولید برق نیروگاه‌های برقی کشور، به این نیروگاه تعلق داشته‌است.[SUP][۶۲][/SUP]
اقتصاد

صنعت

در سال ۱۳۶۴ خورشیدی شرکت شهرک‌های صنعتی استان همدان تأسیس گردید و در حال حاضر این استان دارای ۱۷ شهرک صنعتی می‌باشد که از این میان، شهرک صنعتی بوعلی (کیلومتر ۱۲ همدان- تهران)، شهرک صنعتی باغ بهشت (ابتدای جاده ملایر)، ناحیه صنعتی قهاوند (کیلومتر ۵ محور قهاوند–جاده ملایر)، ناحیه صنعتی گنبد (کیلومتر ۲۵ جاده همدان–ملایر) در حوزهٔ شهرستان همدان قرار دارند.[SUP][۶۳][/SUP][SUP][۶۴][/SUP]
به غیر از شهرک‌های صنعتی قطعه‌سازی سینا، صنایع موکت همدان، کارخانه کیک و شکلات کیوان و کارخانه شیشه همدان نیز به عنوان واحدهای صنعتی شاخص همدان فعالیت دارند.[SUP][۶۵][/SUP]
آمار بیکاری

در سال ۱۳۹۰ نمایندهٔ شهر همدان، بزرگ‌ترین معضل مناطق حاشیه شهر همدان را معضل بیکاری اعلام کرده‌است.[SUP][۶۶][/SUP] بنابر گزارش مرکز آمار ایران، آمار بیکاری در سال ۱۳۸۸ در استان همدان ۱۸ درصد بوده‌است که این رقم در آن سال بالاترین رقم آمار بیکاری، پس از استان لرستان بوده‌است.[SUP][۶۷][/SUP] این رقم در سال ۱۳۸۹ کاهش یافته و به ۱۳/۹ درصد رسید همچنین این کاهش نرخ بیکاری در سال ۱۳۹۰ نیز ادامه داشته و نرخ بیکاری در شش ماهٔ نخست این سال ۹/۴ درصد اعلام شده‌است.[SUP][۶۸][/SUP]
ترابری

فرودگاه همدان

فرودگاه همدان در ۵ کیلومتری شهر همدان قرار دارد. در سال ۱۳۹۰ شمسی این فرودگاه در بین ۳۱ مرکز استان در جایگاه ۲۸ کشور قرار داشته‌است. در نیمهٔ نخست سال ۱۳۹۰ شمسی ۱۴ پرواز در هفته از طریق فرودگاه همدان به شهرهای تهران، مشهد، کیش و سوریه انجام شده‌است.
در حال حاضر پنج طرح در فرودگاه همدان در حال انجام است و در صورت اصلاح سطح باند و شیب باند، پروازهای حج از سال ۹۲ از فرودگاه همدان انجام خواهد شد. هدف از اجرای طرح‌های فرودگاه همدان آماده‌سازی این فرودگاه برای، افزایش پروازهای همدان–تهران به روزانه حداقل دو پرواز و همچنین برقراری پروازهای اهواز، بندرعباس، شیراز، تبریز و همچنین روزانه شدن پروازهای مشهد اعلام شده‌است. همچنین افزایش پروازهای مسیر همدان–کیش فعال شدن حداقل سه شرکت هواپیمایی هما، ماهان و آسمان را از دیگر اهداف اجرای این طرح‌ها شمرده شده‌است. آغاز عملیات اجرایی بهسازی سطوح پروازی فرودگاه همدان از مهر ماه سال ۱۳۹۰ اعلام شده‌است.[SUP][۶۹][/SUP]
بزرگراه‌ها و آزادراه‌ها

هم اینک حدود ۵۱۱ کیلومتر از جاده‌های مواصلاتی استان همدان به صورت آزادراه و بزرگراه است که ۷ درصد آزادراه‌ها و بزرگراه‌های کشور را شامل می‌شود. با گسترش شبکه‌های اصلی مواصلاتی هم اینک ۵ شهرستان عمدهٔ استان همدان از طریق بزرگراه و آزادراه به مرکز استان، شهر همدان متصل هستند و اتصال چهار شهرستان دیگر نیز در دست اقدام است.[SUP][۷۰][/SUP]
از پروژه‌های در حال اجرا در سال ۱۳۹۰، ساخت آزادراه پروژه آزادراه ساوه–همدان به طول ۱۷۵ کیلومتر است.[SUP][۷۱][/SUP]
راه‌های زیر راه‌های اصلی میان شهری شهر همدان هستند.

• بزرگراه تهران–کرمانشاه–خسروی که همدان در کیلومتر ۳۷۵ این مسیر از سوی تهران قرار دارد.
• راه اصلی تهران–سنندج که همدان در ۳۴۳ کیلومتری این مسیر قرار دارد.
• راه اصلی تهران–کرمانشاه–ایلام که همدان در همین مسیر قرار گرفته‌است.
• راه اصلی سنندج–همدان به طول ۱۸۲ کیلومتر.
• راه اصلی ارومیه - کردستان - اراک - اصفهان که همدان در همین مسیر قرار گرفته است.
• بزرگراه همدان–ملایر به طول ۷۵ کیلومتر.[SUP][۷۲][/SUP]

راه‌های تهران به همدان

همدان در ۳۶۰ کیلومتری جنوب‌غربی تهران قرار دارد. سه مسیر جاده‌ای تهران به همدان به شرح زیر هستند.

• مسیر اصلی جاده اصلی تهران–همدان که از قزوین می‌گذرد و درازای ۳۴۱ کیلومتر است که ۲۰۰ کیلومتر از آن آزادراه و بزرگ‌راه است. این جاده از گردنه آوج عبور می‌کند.
• مسیر جاده ساوه به همدان که حدود ۵۰ کیلومتر از مسیر اصلی، کوتاه‌تر است، این جاده دوبانده و تخت است.
• جاده‌ای که از بوئین زهرا می‌گذرد.[SUP][۷۳][/SUP]

راه‌آهن

پروژهٔ ساخت خط آهن تهران، همدان، سنندج از سال ۸۴ آغاز شده که طول این خط آهن از تهران به همدان ۲۶۷ کیلومتر و از همدان تا سنندج ۱۵۱ کیلومتر است. اعتبار این طرح ۱۴۷ میلیارد تومان در نظر گرفته شده‌است. طبق این طرح پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال ۱۳۹۱ شمسی زیرسازی مسیر تهران تا همدان به پایان رسیده و این مسیر به مرحلهٔ بهره‌برداری برسد.[SUP][۷۴][/SUP]
پایانه‌های مسافربری همدان

پایانه بزرگ همدان
​

همدان دارای سه پایانهٔ مسافربری می‌باشد.
پایانه بزرگ همدان در میدان عاشورا واقع شده، این پایانه دارای مساحتی معادل ۲۴۰۰۰۰ مترمربع است. سرویس‌دهی این پایانه به تمام نقاط کشور (درون استانی و برون استانی) است.
پایانه اکباتان‏ یا ترمینال اکباتان در خیابان اکباتان واقع شده که دارای مساحتی معادل ۱۵۱۷۰ مترمربع می‌باشد. سرویس‌دهی این پایانه برون استانی بوده و روزانه ۳۰۰۰–۲۵۰۰ نفر مسافر از این پایانه جابه‌جا می‌شوند.
پایانه سفیدآبی‏ در بلوار بدیع‌الزمان همدانی واقع شده و دارای مساحتی معادل ۱۴۸۳۹ مترمربع است. سرویس‌دهی این پایانه درون استانی بوده و روزانه ۱۰۰۰۰–۸۰۰۰ نفر مسافر ازاین پایانه جابه‌جا می‌شوند.[SUP][۷۵][/SUP]


مردم

گویش و زبان

گویش همدانی

گویش اکثریت مردم شهر همدان، فارسی با لهجه همدانی است.[SUP][۳][/SUP][SUP][۷۶][/SUP] همدان و توابع آن، از دیرباز دارای فرهنگ ریشه‌دار و غنی بوده‌است که قدمت برخی از عناصر آن به تحقیق برابر با تاریخ سه هزار سالهٔ شهر است. از عناصری که در طول تاریخ وارد گویش و فرهنگ عامیانهٔ همدان شده می‌توان از این عناصر نام برد.

• پس از حملهٔ اعراب مقداری واژه‌های عربی.
• از قرن پنجم و ششم که آغاز تسلط ترکان بر همهٔ ولایات ایران است، بخصوص در دوران سلجوقیان که همدان نزدیک به یک قرن یکی از دو پایتخت این سلسلهٔ ترک‌زبان به شمار می‌آمد، از زبان ترکی عناصر بسیاری وارد گویش شهری و روستایی همدان وارد شده‌است.[SUP][۳][/SUP]
• شهر همدان همواره یکی از مراکز عمدهٔ استقرار یهودیان در ایران قلمداد می‌شده‌است.[SUP][۷۷][/SUP]

چنانکه مشهور است، این قوم در نگهداری آداب و سنن خود سعی بسیاری داشته‌اند و ظاهراً در مورد حفظ زبان محلی‌ای که از دیرباز به آن خو کرده بودند، نیز این سعی و کوشش اعمال می‌شده‌است. ذکر این نکته لازم است که به غیر از دوران معاصر عمدهٔ جریان‌های اقتصادی و معاملات تجاری و داد و ستد با عوام و خواص توسط آنان صورت می‌گرفته‌است. با توجه به این عوامل به عقیدهٔ برخی از محققان وجود و رسوخ عنصر یهودی در گویش و لهجه و گویش همدان دیده ‌می‌شود.
عامل پایدار ماندن زبان و آداب و رسوم کهن در بین مردم شهر همدان به عوامل زیر نسبت داده می‌شود.

1. تقسیم شدن شهر به چندین محلهٔ جداگانه که هر یک از محله‌ها یک کدخدانشین مستقل به شمار می‌آمده‌است.
2. حفظ و مراقبت اهالی هر محله از آداب و رسوم و زبان خود. از اینروست که در همدان چند گویش مخصوص فرعی مانند حصاری، جولانی، ورمزیاری وجود داشته‌است.
3. نداشتن ارتباط یا کم‌ارتباط بودن اهالی محله‌های شهری با روستائیان و ترک‌زبانان و اشتغال آنان به باغداری، مانند درودآبادی‌ها.[SUP][۳][/SUP]

جمعیت

جمعیت شهر همدان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۴۷۳٬۱۴۹ نفر بوده‌است.[SUP][۲][/SUP]
مذهب

کلیسای گریگوری استپان
​

بیشتر ساکنان همدان مسلمان و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی نیز به تعداد بسیار اندکی در این شهر ساکن هستند.[SUP][۷۸][/SUP]
مسیحیان همدان

گروه‌های ارمنی در چند نوبت وارد شهر همدان شدند؛ بخصوص در دورهٔ صفویه ورود ارمنیان بیشتر از هر زمانی دیگر در تاریخ به چشم می‌خورد. مسیحیان همدان ۵ کلیسا در این شهر ساخته‌اند که در حال حاضر باقی هستند، از این میان سه باب از آن‌ها به نام‌های کلیسای آنجلی، کلیسای استپان‌حضرت مریم و کلیسای گریگوری استپان در ردیف آثار باستانی و دیدنی شهر قرار دارند. در حال حاضر تعداد مسیحیان همدان بسیار کم شده‌است و بیش از چند خانوادهٔ انگشت‌شمار از آنان در شهر باقی نمانده‌اند.[SUP][۷۹][/SUP]
یهودیان همدان

نوشتار اصلی: یهودیان همدان
شهر همدان به علت موقعیت مکانی و جغرافیایی خود همیشه میزبان اقوام مختلف بوده‌است. یهودیان از سال ۷۲۲ پیش از میلاد هنگامیکه بیت المقدس به دست بخت النصر گشوده گردید. چند تن از انبیاء اسرائیلی وارد ایران به‌ویژه همدان شدند و این قوم از آن زمان به بعد در این شهر ماندگار گردیدند. یهودیان همدان به‌خاطر تراکم جمعیت دارای مدارس مذهبی، کنیسه‌ها و راسته‌ای به نام خود در بازار شهر بودند. [SUP][۷۷][/SUP][SUP][۸۰][/SUP]
طی گذشت زمان علی‌رغم بعضی از مهاجرت‌های یهودیان از شهرها و استان‌های مجاور به داخل شهر همدان، تعداد یهودیان این شهر، همواره رو به کاهش گذاشته‌است. با کاهش جمعیت یهودیان تنها یکی از محل‌های عبادت آنان به نام آرامگاه استر و مردخای در همدان برجای مانده‌است که از جمله مکان‌های تاریخی این شهر به شمار می‌رود و سالیانه صدها جهانگرد از آن دیدن می‌کنند.[SUP][۷۷][/SUP]

آرامگاه استر و مردخای
​

جدول زیر تعداد تغییر جمعیت یهودیان شهر همدان را نشان می‌دهد.

نویسندهٔ منبع	زمان	تعداد یهودیان ساکن همدان
بنیامین تودولایی	اوسط قرن ششم هجری	(در صورت صحت) ۵۰٫۰۰۰ نفر
لوئیس دبو	۱۸۱۸ میلادی	۶۰۰ خانوار
بنیامین دوم	۱۸۵۰ میلادی	۵۰۰ خانوار
اقریم نیومارک	۱۸۸۵ میلادی	۵۰۰ خانوار ۵۰۰۰ نفر
ویلیامز جکسن	۱۹۰۳ میلادی	۵۰۰۰ نفر
هایده سهیم	۱۳۵۳ هجری شمسی	۳۵۰ نفر
مهرداد نغزگوی کهن	۱۳۸۷ هجری شمسی	(به طور تقریبی) ۱۰ نفر [SUP][۷۷][/SUP]

سرشناسان

میرزاده عشقی


مشاهیر پیش از اسلام

از مشاهیر پیش از اسلام در همدان،می‌توان ماندانا مادر کوروش بزرگ و دختر آخرین پادشاه ماد، آستیاگ را نام برد. آستیاگ او را به منظور جلب اتحاد با خاندان فرمانروایی اقوام پارس، به ازدواج کمبوجیه اول، پادشاه انشان درآورده بود.[SUP][۸۱][/SUP] فاتک پدر مانی بنیان‌گذار آیین مانوی نیز از اهالی همدان است. فاتک از همدان به تیسفون منتقل شد و مانی در شهر تیسفون به دنیا آمد.[SUP][۸۲][/SUP]
مشاهیر بعد از اسلام

بزرگانی چون باباطاهر از شاعران نامدار قرن چهارم هجری، بدیع‌الزمان همدانی نویسندهٔ قدیمی‌ترین کتاب در فن مقامه‌نویسی، ابوالعلی حسن عطار از بزرگان ادب و از مشاهیر نحو و لغت و حدیث در قرن چهارم هجری، عین القضات همدانی از نوابع قرن پنجم هجری دارای آثاری در کلام، حکمت، عرفان و ادب پارسی، ابن صلاح همدانی پزشک و ریاضی‌دان قرن پنجم و ششم هجری، خواجه رشیدالدین فضل‌الله از وزرا، دانشمندان و پزشکان صاحب‌نظر قرن ششم و هفتم هجری، میر سید علی از عرفا و رهروان سیروسلوک قرن هفتم هجری و میرزاده عشقی یکی از ستارگان فروزان شعر و نثر نمایشنامه در دوران انقلاب مشروطیت هستند.[SUP][۸۳][/SUP][SUP][۸۴][/SUP]
بوعلی سینا از نادر دانشمندان و نوابغ روزگار در سال ۳۷۰ قمری در خرمیثین از توابع بخارا به دنیا آمد. او در سال ۴۰۶ هجری قمری در زمانی که همدان پایتخت آل بویه بود، وارد این شهر شد و پس از مدتی شمس‌الدوله دیلمی او را وزیر خود ساخت. بوعلی سینا در زمان اقامت در همدان در مدرسهٔ بزرگ شهر تدریس می‌کرد و در همچنین فرصت این را یافت تا بسیاری از تألیفات خود را به پایان رساند. مدتی نیز مورد بی‌مهری قرار گرفت و سرانجام به سال ۴۲۸ هجری قمری در باغ دوستش در همدان درگذشت. آرامگاه ابوعلی سینا هم اکنون در میدانی به همین نام در همدان قرار دارد.[SUP][۸۵][/SUP] عارف قزوینی نیز سال‌های آخر عمر خود را در درهٔ زیبای مرادبیگ همدان سپری کرد. او در سال ۱۳۱۲ خورشیدی در همدان فوت کرد و آرامگاه او در جوار آرامگاه بوعلی‌سینا قرار دارد.[SUP][۸۶][/SUP]
شخصیت‌های دوران معاصر

هوشنگ ایرانی پدر شعر سوررئال فارسی و شعر نو عرفانی ایران، پرویز اذکایی پژوهشگر و دارای تألیفات بسیار در مورد کتابشناسی، رجال‌شناسی، تاریخ علم و تاریخ همدان، احسان یارشاطر بنیان‌گذار و سرویراستار دانشنامه ایرانیکا، مصطفی رحماندوست شاعر، نویسنده و مترجم کتاب‌های کودکان و نوجوانان، محمد مفتح روحانی و سیاست‌مدار ، پروفسور ساموئل رهبر پژوهشگر پرآوزاهٔ ايران در زمينهٔ هموگلوبين، ابوالحسن بنی‌صدر نخستین رئیس جمهور ایران و شیرین عبادی نخستین و تنها ایرانی برندهٔ جایزه صلح نوبل[SUP][۸۷][/SUP][SUP][۸۸][/SUP] شخصیت‌های دوران معاصر همدان هستند.




فرهنگ

مطبوعات

مطبوعات هرچند در شهر همدان نسبت به شهرهای تهران، رشت و تبریز دیرتر پا گرفت اما شور و شوق وعلاقه در میان آزادی‌خواهان و مشروطه‌طلبان همدانی سبب گردید تا این شهر از جمله پیشگامان این حرکت فرهنگی و به شمار آید.[SUP][۸۹][/SUP]
هم‌زمان با امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه کار تهیه روزنامه و نشریه نیز در همدان نضج گرفت و گسترش یافت اولین روزنامه در همدان روزنامهٔ عدل مظفر بود که توسط علی‌خان ظهیرالدوله (حاکم همدان) در سال ۱۳۲۴ قمری دایر گردید. البته در سال ۱۳۲۵. ق روزنامه اکباتان به جای عدل مظفر با همان مدیریت انتشار یافت.
از روزنامه‌های باارزش شهر همدان در ایام جنگ جهانی اول می‌توان به روزنامه‌های اکباتان دوم (به مدیریت میرزاده عشقی)، اکباتان‌نامه عشقی (به مدیریت میرزاده عشقی)، عصر انقلاب، اتحاد، افسانه، تازه‌ایران ‏ و قرن بیستم اشاره کرد.[SUP][۹۰][/SUP]
نشریات کنونی استان همدان

بالاترین تیراژ چاپ روزنامه در استان همدان متعلق به روزنامه هگمتانه است. از تیر ماه سال ۱۳۹۰ شمسی، نسخه الکترونیکی این روزنامه نیز در اختیار خوانندگان قرار گرفته‌است.[SUP][۹۱][/SUP]
همچنین در سال ۱۳۹۰ شمسی نشریات روزنامه همدان پیام، دو هفته‌نامه نشر اندیشه، جام‌جم همدان (هفته‌نامه)، همشهری همدان (هفته‌نامه)، مجله علمی دانشگاه بوعلی سینا (فصلنامه)، فرهنگ همدان (فصلنامه)، پژوهش کشاورزی (فصلنامه)، پژوهش علوم انسانی (فصلنامه)، پژوهش علوم بهداشتی (فصلنامه)، مجله علمی دانشکده پرستاری (فصلنامه)، عمران و معماری (ماهنامه)، مجله علوم پایه (فصلنامه)، صنایع فرآوری غذایی (ماهنامه)، صبح امید (هفته‌نامه)، محراب (هفته‌نامه)، عندلیب (هفته‌نامه)، ندای ابوذر (هفته‌نامه)، آوای الوند (هفته‌نامه)، فردای نهاوند (هفته‌نامه)، سینا (هفته‌نامه)، شفق (هفته‌نامه)، سیمای آینده (هفته‌نامه)[SUP][۹۲][/SUP] و رسانهٔ پارسی[SUP][۹۳][/SUP] در شهر همدان انتشار داشتند.
کتابخانه‌ها

در منابع آمده‌است که یکی از ادبای شهر همدان در سدهٔ ۲ هجری، به نام ابوالفاء بن‌سلمة ادیب همدانی کتابخانهٔ نفیسی داشته‌است. لازم به توجه‌است که جز مورد ذکر شده، نامی از هیچ‌یک از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی ایران، در سدهٔ ۲ هجری برجای نمانده‌است.[SUP][۹۴][/SUP]
در حال حاضر کتابخانه‌های دانشگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه بوعلی، غرب، میراث فرهنگی، کتابخانه کانون بازنشستگان آموزش و پرورش همدان و کتابخانه کانون پرورش و فکری کودکان و نوجوانان همدان از کتابخانه‌های معتبر شهر همدان به شمار می‌روند. [SUP][۹۵][/SUP]
دیگر کتابخانه‌های عمومی شهر همدان کتابخانه‌های اعتمادیه، آزادی، پروین اعتصامی، امام حسین، شاهد، مدرس، حجازی، شهدای خضر و فرهنگیان هستند که بیشتر آنان زیر نظر ادارهٔ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره می‌گردند.[SUP][۹۶][/SUP]
سینما

در سال ۱۳۹۰ شهر همدان دارای چندین سینما به نام‌های سینما قدس با دو سالن و مجتمع فرهنگی سینمایی شهید آوینی، سینما کانون، سینما معلم و سینمای کانون دانش‌آموزی و کانون بسیج است.[SUP][۹۷][/SUP] [SUP][۹۸][/SUP]
صدا و سیمای مرکز همدان

صدا و سیمای مرکز همدان یکی از مراکز صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است که در شهر همدان فعالیت می‌کند.[SUP][۹۹][/SUP]
تاریخچه تلویزیون در همدان

آغاز بکار تلویزیون در استان همدان، در سال ۱۳۴۹ خورشیدی بود. در این سال تمامی نقاط شهری و روستایی استان همدان تحت پوشش برنامه‌های شبکه یک تلویزیون قرار گرفت. در سال ۱۳۵۶ خورشیدی و با نصب یک فرستنده مادر و چند تکرارکننده، پخش برنامه شبکه دوم تلویزیون در شهر همدان و پیرامون آغاز شد، که به تدریج دامنهٔ دریافت آن به سایر نقاط استان تسریع یافت. شبکه استانی سیمای مرکز همدان در سال ۱۳۸۱ خورشیدی افتتاح شد. در حال حاضر معاونت فنی مرکز همدان با دارا بودن ۲ ایستگاه مادر تلویزیونی، ۱۰۱ ایستگاه دریافت و پخش ماهـواره‌ای و ۱۲ ایستگاه تکرارکننده کلیهٔ نقاط استـان همـدان را تحـت پوشش برنامه‌های شبکه استانی سیما قرار داده‌است.[SUP][۱۰۰][/SUP]
تاریخچه رادیو در همدان

برای نخستین بار با تلاش چند نفر از فعالان فرهنگی و هنری در روز پنجشنبه دوازدهم بهمن ماه ۱۳۲۹ خورشیدی پخش برنامه‌های رادیویی در همدان آغاز شد. در ابتدای کار دستگاه فرستنده رادیویی کم‌قدرت بود و تنها شهر همدان را پوشش می‌داد. شروع کار رادیو در همدان، با اوج گرفتن نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، و مبارزه مردم با استعمار انگلیس همزمان بود. در این هنگام رادیو همدان گفتارهایی درباره مزایای ملی شدن صنعت نفت ایران پخش می‌کرد که بر شور و هیجان مردم همدان می‌افزود. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی، و روی کارآمدن دولت سپهبد زاهدی، نظامیان رادیو همدان را به اشتغال خود درآورده و به فعالیت آن خاتمه دادند. پس از این واقعه تا سال ۱۳۵۱ خورشیدی استان همدان فاقد رادیوی محلی بود، لیکن با اجرای طرح توسعه رادیو و تلویزیون در کشور، رادیو همدان با نصب یک دستگاه فرستنده به قدرت یک کیلووات بر روی موج متوسط و با فرکانس ۱۵۴۸ کیلو سیکل، دورهٔ دوم فعالیت خود را آغاز کرد. دوره‌ای که تاکنون ادامه یافته و سی‌امین سال فعالیت خود را پشت سر گذاشته‌است.[SUP][۱۰۱][/SUP]
آموزش

پیش از انقلاب مشروطه فعالیت‌های آموزشی در همدان منحصر به چند مکتب‌خانه و مدرسه علمیه می‌شد و از دیگر مراکز آموزشی خبری نبود. با وقوع انقلاب مشروطه سیستم آموزشی سنتی یعنی مکتب‌خانه‌ها جای خود را به سیستمی مدرنتر با ابعاد وسیعتری داد. به تدریج در این زمینه نه تنها همدان از جمله پیشگامان امر آموزش و فرهنگ نوین گردید، بلکه همزمان با پیروزی جریان مشروطه‌خواهی مدارس، روزنامه، چاپخانه، مراکز تفریحی، قرائت خانه و دیگر مراکز علمی و آموزشی نیز در همدان تأسیس گردید. در همدان به عکس اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور که بعد از دوره مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه رو به رکود گذاشته بود، اوضاع فرهنگی روندی رو به توسعه و ترقی داشت. مدرسهٔ آلیانس و مدرسهٔ آمریکایی لازاریست نخستین مدارس به سبک مدرن در همدان بودند که توسط مؤسسات خارجی پایه‌گذاری شدند.
مدرسه فخریه مظفری در حوالی سال ۱۳۲۰ قمری تأسیس و شروع به کار نمود و اولین مدرسه به سبک جدید بود که توسط ایرانیان در همدان تأسیس شد. مدارس اسلامیه، اسلامی، امیریه (تأسیس ۱۲۸۴ خورشیدی)، نصرت (۱۲۸۴ خورشیدی)، تأیید، الفت، شریفیه و شرافت نیز از مدارسی بودند که در دوران مشروطه در همدان افتتاح شدند. نخستین مدرسه مخصوص دختران مسلمان نیز، مدرسه موهبت دختران نام داشت، که در سال (۱۲۹۷ش/۱۳۳۶ق) توسط دولت در همدان تأسیس گردید.[SUP][۴۴][/SUP]
مدارس نامبرده شده کلاً مدارس ابتدایی بودند و به فارغ‌التحصیلان گواهی و پایان نامهٔ ششم ابتدایی داده می‌شد. تا اینکه در سال ۱۳۱۵ خورشیدی برای نخستین بار مدرسه‌ای شش کلاسه در سطح دبیرستان به نام دبیرستان پهلوی، در همدان به وجود آمد و اکنون نیز به نام دبیرستان امام فعالیت دارد.[SUP][۱۰۲][/SUP]
مدرسه‌های شاخص

نوشتار اصلی: فهرست مدرسه‌های همدان

ساختمان دبیرستان شریعتی همدان در سال ۱۳۰۷ شمسی در زمانی که همدان توسط نیروهای انگلیسی اشغال شده‌بود، ساخته شده‌است. این دبیرستان در سال ۱۳۳۰ شمسی پس از تغییرات کاربردی متعدد، به عنوان دبیرستان رضا شاه شروع بکار کرد و بخاطر قدمت ساختمان و معماری آن در سال ۱۳۸۸ شمسی به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌است.[SUP][۱۰۳][/SUP]
دبیرستان ابن سینا مربوط به دوره پهلوی اول ۱۳۶۰ هجری قمری است و در خیابان طالقانی، چهارراه ابن سینا واقع شده و به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.[SUP][۱۰۴][/SUP]
دبیرستان و راهنمایی دخترانه فرزانگان همدان،[SUP][۱۰۵][/SUP] [SUP][۱۰۶][/SUP] و دبیرستان و راهنمایی پسرانه علامه حلی همدان، مراکز پرورش استعدادهای درخشان شهر همدان هستند.[SUP][۱۰۷][/SUP]
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

نوشتار اصلی: فهرست مراکز آموزش عالی شهر همدان

اطلاعات مربوط به برخی از دانشگاه‌های مطرح شهر همدان در جدول زیر آمده‌است.

نوع دانشگاه	نام	سایت رسمی	توضیحات
دولتی	بوعلی سینا	سایت رسمی	دارای ۸ دانشکده شامل: کشاورزی، هنر و معماری، فنی و مهندسی، ادبیات و علوم انسانی، علوم، شیمی، اقتصاد و علوم اجتماعی و پیرادامپزشکی است.
دانشگاه علوم پزشکی همدان	سایت رسمی	دارای ۷ دانشکده شامل: دانشکده‌های، پزشکی، دندانپزشکی، پرستاری و مامائی، بهداشت، پیراپزشکی، داروسازی و توانبخشی است.[SUP][۱۰۸][/SUP]
دانشگاه صنعتی همدان	سایت رسمی	در سال ۹۰-۸۹ دارای ۸ رشته تحصیلی شامل: برق (کنترل، الکترونیک)، کامپیوتر(سخت افزار و فناوری اطلاعات)، مهندسی روباتیک، مهندسی مواد(استخراج)، مهندسی شیمی و مهندسی پزشکی (بیوالکتریک) بوده‌است.
تربیت معلم	مرکز تربیت معلم شهید مقصودی همدان	سایت رسمی	در سال ۹۰-۸۹ این مرکز دارای ۷۰۰ دانشجو بوده‌است.
آزاد	آزاد اسلامی همدان	سایت رسمی	دارای ۴ دانشکده شامل: علوم انسانی، فنی مهندسی، هنر و معماری و علوم پایه‌است.
غیره	دانشگاه پیام نور همدان	سایت رسمی	در سال ۱۳۶۷ خورشیدی تأسیس شده‌است.

حوزه‌های علمیه

مدرسهٔ علمیهٔ آخوند معروفترین مدرسهٔ علمیه همدان است و در سال ۱۲۵۳ هجری قمری تأسیس شده‌است. این مدرسه دارای دو قسمت بیرونی و اندرونی و ۲۵ حجره می‌باشد. مدرسهٔ علمیهٔ خواهران همدان روبه‌روی مدرسهٔ علمیهٔ آخوند قرار دارد. این مدرسه بعد از انقلاب اسلامی تأسیس گردیده‌است.
مدرسهٔ علمیهٔ زنگنه در فاصلهٔ کمی از میدان مرکزی همدان قرار گرفته‌است. این مدرسه در عهد صفویه توسط شیخ علیخان زنگنه از وزرای شاه عباس دوم وقف طلاب علوم دینی گردیده و از آن تاریخ به بعد مرکز تعلیم علوم اسلامی و تربیت عالمان دینی در منطقه به شمار می‌آید. مدرسهٔ علمیهٔ دامغانی نیز در جوار امامزاده عبدالله قرار دارد و دارای کتابخانه و دو سالن تدریس و تعدادی حجره‌است.[SUP][۱۰۹][/SUP]


ورزش

شهر همدان دارای ۱ تیم به نام باشگاه فوتبال پاس همدان در دسته یک آزادگان است.[SUP][۱۱۰][/SUP]
ورزش باستانی در استان همدان دارای سابقه دیرینه‌ایست. خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (۷۱۷-۶۴۸ ه ق) در جامع التواریخ و عطاملک جوینی (۶۸۱-۶۲۳ ه ق) در تاریخ جهانگشای جوینی شرحی در مورد سابقهٔ پهلوانی در همدان نوشته و پیروزی و مبارزهٔ پهلوان فیلهٔ همدانی با پهلوان بزرگ مغول را شرح داده‌اند.[SUP][۱۱۱][/SUP] در حال حاضر شهر همدان دارای ۵ زورخانه است.[SUP][۱۱۲][/SUP] زورخانهٔ پهلوان علی میرزا زیر نظر اداره تربیت بدنی اداره می‌شود همچنین زورخانه سعادت و زورخانهٔ همه کسی (الوند سابق) از جمله زورخانه‌های قدیمی همدان هستند که قدمت آنها به بیش از ۸۰ سال می‌رسد و همان بافت باستانی و گذشته را دارند.[SUP][۱۱۳][/SUP]
نخستین ورزشگاه اسب سواری شهر همدان در سال ۱۳۵۴ شمسی در شمال غربی همدان، میدان قائم، ابتدای چهار باغ ارم، تأسیس شد. تیم سوارکاری جوانان همدانی، در سال ۱۳۷۹ به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران، در مسابقات جهانی هندوستان شرکت نمود و نایب قهرمان این دوره از مسابقات گردید. همچنین پیست سوارکاری دیگری نیز به نام باشگاه سوارکاری ابن‌سینا در شهر همدان دایر است و در زمینهٔ آموزش سوارکاری و نگهداری اسب، برای افراد شش سال به بالا عضوگیری می‌نماید.
هاکی همدان در سال ۱۳۵۲ تشکیل شد و در همان سال در مسابقهٔ مجموعه آزادی تهران مقام سوم را به دست آورد. اخیراً تیم هاکی زنان همدان نیز فعالیت خود را آغاز کرده‌است. تیم هاکی همدان هم‌اکنون یکی از پایگاه‌های مهم هاکی کشور است و تاکنون بیش از ۱۷ مقام قهرمانی، نایب قهرمانی و سومی کشور را به دست آورده‌است.
نخستین پیست اسکی همدان در سال ۱۳۵۴ در انتهای چهارباغ ارم، جنب پیست اسب‌سواری آغاز به کار کرد که سپس‌تر هیئت اسکی در سال ۱۳۶۴ به علت بارش کم برف آن را به منطقهٔ تاریک‌دره واقع در دامنهٔ الوندکوه و ۱۰ کیلومتری جنوب همدان، منتقل کرد. این پیست گرچه کوچک است، ولی در بین پیست‌های اسکی ایران کمترین مسافت را تا مرکز شهر دارد. ورزشکاران این رشته در همدان توانسته‌اند در مسابقات کشوری به مقامی انفرادی و تیمی قابل توجهی دست یابند.[SUP][۱۱۲][/SUP]
اماکن ورزشی

• ورزشگاه شهید مفتح ورزشگاهی چند منظوره‌است. باشگاه فوتبال پاس همدان بازی‌های خانگی خود را لیگ برتر فوتبال ایران در این ورزشگاه انجام می‌دهد.[SUP][۱۱۴][/SUP]
• ورزشگاه شهدای قدس این ورزشگاه قدمتی ۵۰ ساله دارد. گنجایش این ورزشگاه ۵۰۰۰ نفر است.[SUP][۱۱۵][/SUP]
• مجموعهٔ ورزشی تختی، شامل: سالن جودو، سالن وزنه‌برداری و سالن ژیمناستیک[SUP][۱۱۶][/SUP]
• ورزشگاه ملت همدان، شامل: زمین چمن، سالن چند منظوره، سالن بدنسازی و میهمان‌سرای ورزشی‌است.[SUP][۱۱۵][/SUP]

صنایع‌دستی

کودکان قالی‌باف در دههٔ ۱۹۲۰ میلادی در همدان
​

فرشبافی

نوشتار اصلی: فرش همدان

همدان یکی از مراکز عمدهٔ قالی‌بافی ایران محسوب می‌شود. اهمیت آن از این جهت است که میزان محصولات قالی و قالیچه‌های تولیدشده با قیمت ارزان، از سایر نواحی قالی‌بافی ایران بیشتر است، به طوری که می‌توان همدان را مرکز قالیچه‌های ارزان‌قیمت نامید.
آنچه بیش از هرچیز موجب شناسایی قالی‌های همدان می‌شود، وجود ریشه‌های بلند و پرپشم آن است، به طوری که قالی‌های همدان سنگین‌تر از قالی‌های دیگر مناطق ایران می‌باشند.[SUP][۱۱۷][/SUP]
چرم‌سازی

نوشتار اصلی: چرم‌سازی همدان
شهر همدان از جمله شهرهای مهم تولید و صادرکننده چرم در ایران است سابقهٔ این صنعت در همدان چندان طولانی‌است که این شهر را «شهر دباغخانه‌ها» نیز نامیده‌اند.[SUP][۱۱۸][/SUP][SUP][۱۱۹][/SUP] تا اوایل حکومت پهلوی تولید چرم در شهر همدان از رونق بسیاری برخوردار بود، به طوری که چرم همدان و کالاهای چرمی ساخته شده از آن، شهرت جهانی داشت. از سال ۱۳۰۹ شمسی با ایجاد تغییراتی در نحوهٔ شهرسازی و به بهانهٔ کنترل بیماری‌ها و رعایت نکات بهداشتی، از ادامهٔ کار کارگاه‌های دباغی در داخل شهر جلوگیری به عمل آمد و این کارگاه‌ها در دو محل خارج از شهر استقرار داده‌شد. از سوی دیگر با ورود ماشین و کالاهای وارداتی از جمله کفش و کیف و غیره از میزان تقاضای چرم کاسته شد و از آن پس تولیدات بیشتر به منظور صادرات فراهم آمد.[SUP][۱۲۰][/SUP]
جاذبه‌های گردشگری

نوشتار اصلی: جاذبه‌های گردشگری همدان

همدان یکی از مراکز صنعت گردشگری و صنایع‌دستی کشور، هم از حیث میراث فرهنگی و قدمت تاریخی و هم از حیث امکان وضعیت گردشگری‌است.[SUP][۱۲۱][/SUP]
آثار تاریخی

نوشتار اصلی: پژوهش‌های باستان‌شناسی در شهر همدان

جام زرین کشف شده در تپهٔ هگمتانه به نام آریارمنه، این جام در موزه شهر برلین در آلمان نگهداری می‌شود.
​

از آثار تاریخی دورهٔ قبل از اسلام تپهٔ هگمتانه یکی از مکان‌های است که در طول سدهٔ گذشته بارها مورد حفاری قرار گرفته‌است. در طول حفاری‌های انجام شده، آثار ارزشمند و بی‌نظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست. امروزه عموم باستان‌شناسان، این تپه که وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است، به بقایای ابنیهٔ کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از تعلق دارد.
گورستان پارتی نیز در محوطهٔ شیر سنگی واقع شده‌است. این گورستان به مدت ۲۰۰ سال از اواخر دوران هخامنشی تا نیمهٔ اول دورهٔ سلوکی مورد استفاده بوده و سه روش تدفین مختلف در آن به چشم می‌خورد، که می‌توان آن را بیانگر به وجود آمدن و گسترش سه جریان مذهبی متفاوت دانست که طی این دو سده جامعهٔ آن روز همدان را متأثر ساخته‌بود.[SUP][۱۲۲][/SUP]
همچنین آثاری همچون کتیبه‌های کتیبه‌های گنج‌نامه و مجسمه شیر سنگی نیز از آثار بجا مانده از دورهٔ قبل از اسلام هستند.

از دوره پس از اسلام نیز در نقاط مختلف شهر یادمان‌های متعددی برجای مانده که اهم آن‌ها عبارتند از: بقعهٔ خضر مربوط به قرن پنجم، بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان، آرامگاه استر و مردخای و برج قربان از دورهٔ سلجوقی، پل آبشینه از دورهٔ صفوی و مسجد جامع همدان، بازار همدان و میدان امام همدان از ابنیهٔ مهم بعداز دورهٔ صفوی است.[SUP][۱۲۳][/SUP]

• 
  [*=center]
  
  
  
  گنبد علویان یکی از یادمان‌های دوره سلجوقیان
  [*=center]
  
  
  
  آرامگاه باباطاهر
  [*=center]
  
  
  
  شیر سنگی
  [*=center]
  
  
  
  آرامگاه بوعلی سینا
  [*=center]
  
  
  
  برج قربان

​

موزه‌ها

موزه‌های همدان

موزه‌های تاریخ طبیعی همدان، هگمتانه، بوعلی‌سینا، دفاع مقدس، ‏موزه سفال، نظری، حمام قلعه، مفاخر و مشاهیر همدان و صنایع دستی همدان موزه‌های شهر همدان هستند.[SUP][۱۲۴][/SUP]
چشم‌اندازهای طبیعی

مناظر طبیعی اطراف شهر همدان


همدان دارای گردشگاه‌ها و مناظر بسیار زیبایی‌است.

• دره مرادبیگ در جنوب شهر، پیرامون قریه‌ای به همین نام قرار دارد دامنه‌ها و باغ‌های آنجا معروف می‌باشد.
• دره عباس‌آباد در ۱ کیلومتری شهر است. این درهٔ فرحناک دارای آب و هوای مطبوع و دلپذیری‌است.
• دره گنج‌نامه در ۵ کیلومتری شهر است چون نسبت به شهر در موقعیت مرتفع‌تری قرار دارد، چندین آبشار طبیعی در پیرامون آن روان است.کتیبه‌های گنج‌نامه، آبشار گنج‌نامه، و همچنین آتشکده بهرام در این دره واقع شده‌است.[SUP][۱۲۵][/SUP]
• دره امامزاده کوه این دره حدود ۱۲ کیلومتری جنوب غربی شهر همدان قرار گرفته‌است. زیارتگاه امامزاده کوه که بقعهٔ آن شامل دو بنای آجری نسبتاً کوتاه با گنبد مرتفع شلجمی شکل بوده و ظاهراً از آثار دورهٔ ایلخانی [قرن هشتم هجری) است.[SUP][۱۲۶][/SUP]
• سد اکباتان در ۱۱ کیلومتری جادهٔ همدان به ملایر و در دره‌ای سرسبز قرار دارد. کوه‌های اطراف و رودخانهٔ پایین دست سد بطورکلی جنگل‌کاری شده‌است. در محدودهٔ این سد در حدود ۴۰ گونه گیاه بومی می‌روید، از جمله انواع گون‌ها، شیرین بیان، بومادران و آلاله همچنین در حوضچهٔ سد اکباتان انواع ماهی‌ها پرورش داده می‌شود. سد اکباتان محل فرود برخی از پرندگان مهاجر در فصل مهاجرت نیز می‌باشد.[SUP][۱۲۷][/SUP]

تله‌کابین گنجنامه

مجموعه تله‌کابین گنج‌نامه
​

اجرای طرح احداث تله‌کابین گنج‌نامه از سال ۱۳۷۸ آغاز و چندین‌بار با بحث‌ها و چالش‌های زیاد از سوی مخالفان متوقف شده، و بار دیگر از سوی سایر سازمان‌ها به جریان افتاده‌است. ساخت این پروژه دارای سه فاز است که در سال ۱۳۹۰ فاز اول و دوم آن به مرحلهٔ بهره‌برداری رسیده‌است.[SUP][۱۲۸][/SUP] این تله‌کابین در انتهای دره عباس‌آباد در ۵ کیلومتری شهر همدان و در مجاورت کتیبه‌های گنج‌نامه واقع شده‌است. طول خط این تله‌کابین ۱۶۸۰ متر و اختلاف ارتفاع آن ۸۰۰ متر است، دارای ۱۷ پایه و ۵۰ عدد کابین در فاز نخست است. این تله‌کابین به سمت منطقهٔ میدان میشان یکی از ارتفاعات سرسبز کوه الوند امتداد دارد.[SUP][۱۲۹][/SUP]
در خرداد سال ۱۳۸۸ برخی از برنامه‌های فاز سوم شرکت تله‌کابین گنج‌نامه، احداث سالن بولینگ، ایجاد آبشار مصنوعی برای مسابقات یخ‌نوردی، ایجاد مجموعه ورزشی تعادل هوایی، ایجاد دو پیست اسکی در میدان میشان و همچنین ایجاد خط تله‌سی‌یژ در کنار این پیست، پیست مخصوص برای دوچرخه‌سواران، ایجاد صخره‌ای مصنوعی برای ورزشکاران صخره‌نورد، ایجاد دو باند هلی‌کوپتر در مبدأ و مقصد تله‌کابین، احداث یک مجموعه شامل رستوران، کافی شاپ، هتل سه طبقه در میدان میشان اعلام شده‌است.[SUP][۱۳۰][/SUP]
نگرانی از اثرات زیست محیطی تله‌کابین گنجنامه

هواداران محیط‌زیست عنوان می‌کنند که این تله‌کابین عاملی خواهد شد تا راه بسیاری از افراد غیر کوهنورد که علاقه‌ای به طبیعت و محیط اطرافشان ندارند را نیز به طبیعت بکر الوند بازکند و باعث شود که انبوهی زباله را با خود به دامن این طبیعت بیاورند. همین امر موجب می‌شود تا بسیاری از گونه‌های گیاهی به‌دلیل تخریب بستر رودها از بین برود.
این ایرادات در حالیست که هنگامیکه تنها کوهنوردان حرفه‌ای به این منطقه رفت‌وآمد داشتند، در یک روز بیش از یک تن زباله در این کوه تلنبار می‌شده‌است، با در نظر گرفتن اینکه احداث این تله‌کابین باعث جابه‌جایی سالانه هزاران نفر گردشگر خواهد شد، مسئولان موردنظر لازم است اقدامات جدی‌تری دربارهٔ دفع زباله انجام دهند، تا این دامنه‌های سبز و بکر کمتر مورد آسیب قرار گیرند.
این پایان ایرادات گرفته‌شده از سوی این کارشناسان نیست، آن‌ها حتی معتقدند که با توجه به ضعف مدیریت مسئولان گردشگری بعید نیست در آینده‌ای نزدیک به بهانهٔ توسعهٔ بیشتر فضاهای گردشگری، مانند پیست اسکی و سایر ورزش‌های زمستانی، مسئولان بیش از پیش با طرح‌های خود به‌سوی دامنه‌های الوند رفته و تمام زیبایی‌های آن را از بین ببرند.[SUP][۱۲۸][/SUP]

مکان‌ها و آثار باستانی مذهبی

امامزاده عبدالله در شب
​

در همدان تعدادی مساجد قدیمی و با قدمت بیش از چند سد سال بر جای مانده‌است که مسجد جامع همدان، مسجد میرزا تقی و مسجد میرزا تقی از شهرت بیشتری برخوردار هستند.[SUP][۱۳۱][/SUP]
همدان در ردیف نخستین شهرهایی است که علویان از طبرستان به آنجا هجرت کرده و در آن زندگی کردند. شهر همدان قرن‌ها یعنی از ورود ابوالقاسم بطحایی علوی تا حملهٔ مغول یکی از پایگاه‌های بزرگ علویان بوده‌است. به همین سبب قبرهای برخی از فرزندان و نوادگان ائمه‌اطهار که در همدان منزل نمودند، هم اکنون به صورت امامزاده و زیارتگاه در شهر برجای مانده‌است که از جمله می‌توان به امامزاده عبدالله، امامزاده کوه، امامزاده حسین، امامزاده اهل ابن علی، امامزاده اسماعیل امامزاده هادی، امامزاده یحیی، امامزاده عیسی‌بن‌احمد و امامزاده خضر اشاره کرد.[SUP][۱۳۲][/SUP]
سقاخانهٔ حضرت ابوالفضل، سقاخانهٔ آقاجانی‌بیگ سقاخانه‌های معروف همدان هستند.[SUP][۱۳۳][/SUP]
مراکز اقامتی

از هتل‌های شهر همدان می‌توان از: هتل پارسیان آزادی (بلوار ارم)، هتل بوعلی (خیابان بوعلی)، هتل باباطاهر (میدان باباطاهر)، هتل یاس (میدان امام همدان)، هتل هگمتانه (بلوار شهید رجایی)،[SUP][۱۳۴][/SUP] هتل مرمر (چهارراه شریعتی)، هتل آریان (خیابان تختی)، هتل پارسیان ارم (بلوار ارم) و هتل آپارتمان خاتم (میدان فلسطین) نام برد.[SUP][۱۳۵][/SUP]
ره‌آوردها
ظرف‌های سفالین هنرمندان لالجین یکی از محبوب‌ترین ره‌آورده‌های همدان است، هر چند که مرکز سفال استان همدان در لالجین است اما در حاشیه میدان باباطاهر نیز سفال عرضه می‌شود، و می‌توان سفال سوغاتی را از این مراکز فروش نیز تهیه کرد.[SUP][۷۳][/SUP]

انگشت‌پیچ، سیر، انگور، آلو، آلبالو، شیرهٔ انگور، قیسی، مویز، کشمش تیزابی، لواشک، تخمه آفتابگردان، کماج، حلوازرده، گردو، باسلق، شیرمال، خیارشور، گیاهان دارویی، عسل، گیوه، فرش و چرم[SUP][۱۳۶][/SUP]

سوغاتی‌های خوراکی همدان
​

کماج​

انگشت‌پیچ​

شیرمال​

حلوازرده​

 

[sara_93]

جاذبه های قشنگی داره همدان .... ولی 2سال پیش که اومدم کثیف بود! آبشار هگمتانه وقتی میره پایین .. اون پایینا خیلی خیلی کثیفه! اگر رسیدگی کنن شهر خیلی زیباییه!

 

[Amir M@hdi.A]

مطالعات اجتماعی شهر همدان

مطالعات اجتماعی شهر همدان

[FONT=&quot] مطالعات اجتماعی [/FONT]

[FONT=&quot] 2_1تاریخچه شهر [/FONT]

[FONT=&quot]بنای شهرهمدان را به دیا آکو پادشاه ماد نسبت می دهند. شهر همدان به نامهای اکباتان - هگمتانه -آنادانا یا همدانا معروف است.[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]شهرهمدان در زمان فرمانروایی بخت النصر ویران شد و بعدها داریوش بزرگ آن را مرمت کرد.در زمان اشکانیان که تیسفون پایتخت کشور بود همدان پایتخت و اقامتگاه تابستانی شاهان اشکانی شد. بعد از اشکانیان ساسانیان نیز قصرهای تابستانی خود را در این شهر بنا کردند.[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]خرابه های باروی قلعه اشکانی بر فراز تپه مصلی و مجسمه شیر سنگی یکی از دروازه های همدان از آثار این دوره است.درسال 23 هجری براثر جنگ نهاوند همدان به تصرف اعراب درآمد. همدان در زمان دیلمیان (319 هجری قمری) لطمات فراوانی دید. در قرن ششم هجری سلجوقیان مرکز خود را از بغداد به این شهر منتقل کردند و مدت پنجاه سال این شهر پایتخت سلجوقیان بود.[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]پس از حمله مغول این شهر به ویرانه ای مبدل شد. در زمان صفویه این شهر از نعمت آبادانی بهره مند شد. پس از انقراض صفویه این شهر به تصرف عثمانی در آمد که پس از شش سال توسط نادر شاه باز پس گرفته شد.شهر همدان به علت قرار گرفتن در مسیر راه های اصلی منطقه غرب ایران درقرن های اخیر همواره از نظر بازرگانی مورد توجه بوده است . همچنین این شهر در مسیر جاده ابریشم قرارداشته است .[/FONT][FONT=&quot]استان همدان از دور ترین زمان محل استقرار و نقش نمای تمدن های باستانی بوده است. وجود تعداد قابل ملاحظه ای از تپه های باستانی ما قبل تاریخ در نقاط مختلف استان ، دلیل بر اثبات این مدعا است. نتایج مطالعات و کاوش های "تپه گیان " نهاوند نشان می دهد که مردمان ساکن استان در شش هزار سال پیش ، از فرهنگ و تمدن نسبتا پیشرفته ای برخوردار بودند.ظروف سفالین منقوش به دست آمده از آنان از لحاظ هنری و صنعتی گویای این امر است. همچنین کاوش ها و بررسی های مختصر صورت گرفته بر روی تپه های باستانی نقاط مختلف استان نشان دهنده گسترش تمدن های پیش از تاریخ در نقاط مختلف و استمرار آن ها طی چندین هزار سال است.[/FONT]

[FONT=&quot] [/FONT]

[FONT=&quot]2-2 نحوه توسعه شهر[/FONT]

[FONT=&quot]شهر همدان علی رغم تلاش های بسیار همچنان به عنوان یک شهر تک مرکزی مطرح است و با وجود تلاش های بسیاری که جهت ایجاد تعدادی مرکز در تقاطع های حلقه های اول و دوم شده است، همچنان میدان امام خمینی به عنوان مرکز اصلی شهر مطرح است که البته شکل شهر و چگونگی توزیع کاربری ها هم القاکنندۀ همین موضوع هستند (قرارگیری بازار همدان در کنار میدان امام خمینی). اگر چه این مرکزیت باعث ایجاد خوانایی و هویت در شهر شده است اما تقریباً کلیه ساکنین محلات مرکزی، فقدان دسترسی مناسب و هرج و مرج بالا را به عنوان مشکل اصلی محلات خود مطرح کرده اند. پس باید سعی شود در کنار بهسازی مرکز کنونی شهر مراکز دیگر را نیز تقویت کرد[/FONT][FONT=&quot]. [/FONT][FONT=&quot]بنابراین میدان مرکزی که از کالبد منسجم و قوی برخوردار است، توسط کلیۀ افراد حتی مسافران قابل شناسایی می باشد و به همین دلیل تنها مبدا و مقصد شناخته شده توسط همگان بوده و در نتیجه پرترافیک ترین نقطۀ شهر گردیده است [/FONT][FONT=&quot].[/FONT][FONT=&quot] به دلیل وجود باغ های مطبوع در جنوب شهر و آب و هوای مطبوع در این ناحیه ، زمین های آن مرغوب و با ارزش و مناسب برای زندگی است. به همین دلیل تا چند دهه گذشته رشد شهر به سمت جنوب بوده اما به دلیل وجود ارتفاعات گسترش در جنوب قطع و به نیمه شمالی شهر منتقل شده است. به طور کلی می توان بافت شهر همدان را به سه دسته بافت تاریخی ، بافت میانی ، بافت جدید/ شهرک های مسکونی تقسیم کرد.[/FONT]
[FONT=&quot]به توجه به این که محدوده مورد مطالعه ما جز شهرک های جدید است به اختصار به توضیح دسته سوم می پردازم: بافت جدبد شهرک های مسکونی را شامل میشود که عمدتا در سه دهه اخیر شکل گرفته و توسعه پیدا کرده اند . این بخش شامل شهرک هایی نظیر شهرک مدنی و فرهنگیان واغتمادیه و بهشتی و الوندو مدرس و غیر اداری کاربری مسکونی بوده و سرریز جمعیتی شهر را در خود جای داده اند . این شهرک ها عمدتا از طریق واگذاری زمین های تفکیکی یاخانه های سازمانی به کارمندان یا پرسنل ارگانهای مختلف و در زمین های روستایی حاشیه ی شهر شکل گرفت اند. نکته قابل توجه این که خود این شهرک ها عمدتا فاقد جذابیت خاصی در خصوص گردشگری بوده اما وجود هسته های روستایی با جاذبه های ویژه خود در کنار آنها میتوان به عنوان پتانسیل های گردشگری در این بخش مورد توجه قرار بگیرد . از مسائل مبتلا به این بخش ها نیز باید به تغییر تدریجی ترکیب جمعیتی آنها و جایگزینی مهاجرین در آنها اشاره کرد.[/FONT]
[FONT=&quot] [/FONT]
[FONT=&quot]3-2 ویژگی های اجتماعی-فرهنگی شهر[/FONT]

[FONT=&quot] [/FONT]​

[FONT=&quot]زبان اکثریت مردم استان همدان فارسی است اما بعلت همجواری با استان‌های لرستان، کردستان و زنجان دارای گویشورانی از زبان‌های لری، کردی و ترکی نیز می‌باشد.[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]در استان همدان زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی رایج است که[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]فارسی،[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]ترکی،[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]لری[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]و[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]لکی[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]و[/FONT][FONT=&quot]کردی[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]از مهم‌ترین آن‌ها به‌شمار می‌روند.[/FONT][FONT=&quot]فارس‌زبان‌ها[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]بیشتر ساکنان مرکز استان (شهر همدان) را تشکیل می‌دهند و از قدیمی‌ترین مردم این منطقه محسوب می‌شوند که از دوران[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]مادها[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]در این سرزمین اسکان یافته‌اند در شمال، غرب و شرق استان (۵۶۲ روستا) به زبان ترکی،در جنوب استان (۲۵۵ روستا) به زبان‌های لری و لکی و در غرب و شمال غرب استان (۱۵۹ روستا) به زبان کردی تلکم می‌شود. ([/FONT][FONT=&quot]نژاد، دین و زبان، استانداری همدان)[/FONT] [FONT=&quot] [/FONT]
[FONT=&quot]1-3-2 اقلیم[/FONT]
[FONT=&quot]در فصل قبل اقلیم همدان مفصلا مورد بررسی قرار گرفت.[/FONT]
[FONT=&quot]2-3-2 دین و مذهب [/FONT]
[FONT=&quot]بیشتر ساکنان همدان مسلمان و پیرو مذهب [/FONT][FONT=&quot]شیعه دوازده ‌امامی[/FONT][FONT=&quot] هستنند.در بین عشایر استان مذهب سنی و فرقه اهل حق نیز وجود دارند.[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]اقلیت‌های مذهبی و مسیحی و یهودی و زرتشتی نیز در استان همدان به تعداد اندکی ساکن هستند.[/FONT] [FONT=&quot]مسیحیان همدان [/FONT][FONT=&quot][/FONT] [FONT=&quot]گروه‌های ارمنی در چند نوبت وارد شهر همدان شدند؛ بخصوص در دوره [/FONT][FONT=&quot]صفویه[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]ورود ارمنیان بیشتر از هر زمانی دیگر در تاریخ به چشم می‌خورد. مسیحیان همدان [/FONT][FONT=&quot]۵[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]کلیسا[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]در این شهر ساخته‌اند که در حال حاضر باقی هستند، از این میان سه باب از آن‌ها به نام‌های [/FONT][FONT=&quot]کلیسای آنجلی[/FONT][FONT=&quot]، [/FONT][FONT=&quot]کلیسای استپان‌حضرت مریم[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]و [/FONT][FONT=&quot]کلیسای گریگوری استپان[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]در ردیف آثار باستانی و دیدنی شهر[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]قرار [/FONT][FONT=&quot]دارند[/FONT][FONT=&quot]. در حال حاضر تعداد مسیحیان همدان بسیار کم شده‌است و بیش از چند خانواده انگشت‌شمار از آنان در شهر باقی نمانده‌اند[/FONT][FONT=&quot].[/FONT] [FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot][/FONT] [FONT=&quot]یهودیان همدان [/FONT][FONT=&quot][/FONT] [FONT=&quot]شهر همدان به علت موقعیت مکانی و جغرافیایی خود همیشه میزبان اقوام مختلف بوده‌است[/FONT][FONT=&quot]. [/FONT][FONT=&quot]یهودیان[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]از سال [/FONT][FONT=&quot]۷۲۲[/FONT][FONT=&quot] پیش از میلاد هنگامیکه [/FONT][FONT=&quot]بیت المقدس[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]به دست [/FONT][FONT=&quot]بخت النصر[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]گشوده گردید. چند تن از انبیاء اسرائیلی وارد ایران به‌ویژه همدان شدند و این قوم از آن زمان به بعد در این شهر ماندگار گردیدند. یهودیان همدان به‌خاطر تراکم جمعیت دارای مدارس مذهبی، کنیسه‌ها و راسته‌ای به نام خود در بازار شهر بودند[/FONT][FONT=&quot]. [/FONT] [FONT=&quot]طی گذشت زمان علی‌رغم بعضی از مهاجرت‌های یهودیان از شهرها و استان‌های مجاور به داخل شهر همدان، تعداد یهودیان این شهر، همواره رو به کاهش گذاشته‌است. با کاهش جمعیت یهودیان تنها یکی از محل‌های عبادت آنان به نام [/FONT][FONT=&quot]آرامگاه استر و مردخای[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot]در همدان برجای مانده‌است که از جمله مکان‌های تاریخی این شهر به شمار می‌رود و سالیانه صدها جهانگرد از آن دیدن می‌کنند[/FONT][FONT=&quot].[/FONT][FONT=&quot] [/FONT][FONT=&quot][/FONT] [FONT=&quot] [/FONT] [FONT=&quot]4-2 محله بندی[/FONT]
[FONT=&quot]5-2 جمعیت[/FONT]
[FONT=&quot]برابر آمارگيرى جمعيت در سال ۱۳۷۰، کل جمعيت استان ۳۲۰‚۶۵۱‚۱نفر بوده که از اين تعداد ۴۲/۲ درصد در مناطق شهرى و ۵۷/۸ درصد در مناطق روستايى سکونت داشتند. تراکم نسبى جمعيت در هر کيلومترمربع در همين سال ۸۶/۸ نفر بود[/FONT][FONT=&quot].[/FONT][FONT=&quot]رشد جمعيت شهرى استان در فاصله‌ی سال‌هاى۷۰-۱۳۶۵ حدود ۵/۲ درصد بود. در همين مقطع، جمعيت روستايى استان از ۶۳ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۵۷/۸ درصد در سال ۱۳۷۰ رسيد که ۵/۲ درصد کاهش را نشان مى‌داد. به عبارت ديگر در فاصله [/FONT][FONT=&quot]ی [/FONT][FONT=&quot]سال‌هاى مذکور مهاجرت از روستا به شهر افزايش يافت[/FONT][FONT=&quot]. بررسی تغیرات جمعیت بین سال های 75 تا 85 نشان می دهد که جمعیت از حدود 1677957هزار نفر در سال 75 به 1703267 هزار نفر در سال 85 افزایش یافته است که از رشد سالانه حدود 15/0 درصد برخوردار بوده است.[/FONT]

 

[Amir M@hdi.A]

تحلیل عملکردی خیابان "بوعلی پایین" ( همدان )

تحلیل عملکردی خیابان "بوعلی پایین" ( همدان )

تحلیل عملکردی خیابان (بوعلی پایین) همدان

همجواری ها-تناسبات-هماهنگی

 

[Amir M@hdi.A]

جدول SOWT محله آقاجانی بیگ _ همدان(بلوار مدنی)

جدول SOWT محله آقاجانی بیگ _ همدان(بلوار مدنی)

جدول SOWT محله آقاجانی بیگ _ همدان ( بلوار مدنی)

 

[Amir M@hdi.A]

گنجینه شهرسازی همدان

این pdf شامل:

1. تاریخچه شهربازی
   
2. پيشينه تاريخي شهر همدان
   
3. بررسی تاریخی شهر همدان
4. تاریخچه شهر بازی در شهر همدان
   
5. مکان یابی شهر بازی همدان
   
6. نقاط ضعف شهر بازي همدان
   
7. نقاط قوّت شهر بازي همدان
8. مصالح ساختمانی بکار رفته در شهر بازي همدان
   
9. جدول مساحت
   
10. گالری عکس ها
    

 

[Amir M@hdi.A]

جدول SOWT خیابان خواجه رشید همدان

جدول SOWT خیابان خواجه رشید همدان

جدول SOWT خیابان خواجه رشید همدان

 

[Amir M@hdi.A]

طرح تفصیلی 4راه نظری همدان

طرح تفصیلی 4راه نظری همدان

طرح تفصیلی 4راه نظری همدان

 

[TIGER N]

بابته اطلاعاتتون ممنون فقط حیف محله ای که من میخواستم نبود.
محله رکنی موضوع طرحمه دنباله سیر تحولشم