مقدمه:
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.
گیاهشناسی مرکبات:
گونه های تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceaeعموماً درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و ... می باشد.
شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:
مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5/12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا 7 عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.
نواحی مرکبات خیز ایران:
الف- سواحل دریای خزر:
از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیتهای اقلیمی (سرما و خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهرهایی مرکزی ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد. در این ناحیه لایم از کیفیت خوبی برخوردار است.
ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر (همچون تامسون، انشو، ...) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، سیتروملو، ...) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.
1-5- تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:
الف- پر محصول و پر بذر باشد.
ب - عاری از بیماری باشد.
2-5- برداشت میوه و استخراج بذر:
عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.
3-5- کاشت بذر در خزانه بذری:
عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده (در بستر ماسه ای) به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است. در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی 30 تا 45 روز پس از کشت سبز می گردند.
4-5- انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:
هنگامی که نهال به مرحله 8 تا 10 برگی رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان پلی اتیلنی سیاه (با قطر 25 و ارتفاع 35 تا 40 سانتیمتر به همراه 8 سوراخ در پایین گلدان) می باشد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضای کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهالهای بذری با ریشه و طوقه پیچ خورده حذف شده، سپس نهالهای سالم پس از هرس ریشه (حذف انتهای ریشه – به سمت نوک- به میزان 4/1 حجم کل ریشه) با قارچ کش ضد عفونی و در نهایت کشت می شوند.
نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:
الف- در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای محیطی بطور مرتب انجام دهیم. بستن قیم به نرک تازه کشت شده جهت رشد مناسب و ایستاده ضروری است.
ب- شاخه های جانبی نهال باید بطور مرتب جهت تک شاخه ای نمودن نهال حذف گردند.
ج- آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
د- محلول پاشی کودهای ازته (دو هفته یکبار 300 میلیگرم در لیتر سولفات آمونیوم برای هر گلدان)
ه- حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها.
5-5- پیوند جوانه:
عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به روش T معکوس برای شم
مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است. کشور ایران با تولید تقریبی چهار میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.
گیاهشناسی مرکبات:
گونه های تجاری مرکبات با نام علمی Citrus از خانواده روتاسه Rutaceaeعموماً درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و ... می باشد.
شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:
مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5/12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با pH 5 تا 7 عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.
نواحی مرکبات خیز ایران:
الف- سواحل دریای خزر:
از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیتهای اقلیمی (سرما و خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهرهایی مرکزی ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان می باشد. در این ناحیه لایم از کیفیت خوبی برخوردار است.
ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از واریته های مورد نظر (همچون تامسون، انشو، ...) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج، سیتروملو، ...) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.
1-5- تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:
الف- پر محصول و پر بذر باشد.
ب - عاری از بیماری باشد.
2-5- برداشت میوه و استخراج بذر:
عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.
3-5- کاشت بذر در خزانه بذری:
عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده (در بستر ماسه ای) به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است. در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی 30 تا 45 روز پس از کشت سبز می گردند.
4-5- انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:
هنگامی که نهال به مرحله 8 تا 10 برگی رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان پلی اتیلنی سیاه (با قطر 25 و ارتفاع 35 تا 40 سانتیمتر به همراه 8 سوراخ در پایین گلدان) می باشد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضای کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهالهای بذری با ریشه و طوقه پیچ خورده حذف شده، سپس نهالهای سالم پس از هرس ریشه (حذف انتهای ریشه – به سمت نوک- به میزان 4/1 حجم کل ریشه) با قارچ کش ضد عفونی و در نهایت کشت می شوند.
نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:
الف- در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای محیطی بطور مرتب انجام دهیم. بستن قیم به نرک تازه کشت شده جهت رشد مناسب و ایستاده ضروری است.
ب- شاخه های جانبی نهال باید بطور مرتب جهت تک شاخه ای نمودن نهال حذف گردند.
ج- آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
د- محلول پاشی کودهای ازته (دو هفته یکبار 300 میلیگرم در لیتر سولفات آمونیوم برای هر گلدان)
ه- حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها.
5-5- پیوند جوانه:
عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به روش T معکوس برای شم
