کشت مخلوط و سیستم های زراعی چند کشتی

MehD1979

متخصص زراعت و اگرواکولوژی
کاربر ممتاز
:):):):);)
http://yashilakin.blogfa.com/post-30.aspx

مقدمه
افزايش جمعيت جهان و تخريب منابع طبيعي و به دنبال آن نياز مبرم به افزايش توليدات غذايي از مشكلات اساسي دنياي امروز به شمار مي روند.در كشاورزي سنتي توليد كشاورزي را به 2 روش
مي توان فزايش داد:

· افزايش سطح زير كشت
· افزايش ميزان محصول در واحد سطح(افزايش عملكرد)
· ولي راه مهمتر ديگري وجود دارد كه بدون متحمل شدن هزينه هاي اضافي و با استفاده از آب و كود موجود بتوان توليد بيشتر نموده و آن استفاده از زمان است.كه شامل افزايش توليدات كشاورزي در واحد سطح با كشت بيش از يك گياه در يك سال ززاعي مي باشد.بهترين و شايد تنها راه رسيدن به اين مقصود انجام كشت مخلوط است.



تاريخچه
کشت مخلوط (intercropping) الگوی اقتباس شده از سیستم های پایدار طبیعی گیاهان از جمله مراتع و جنگل های بکر و دست نخورده می باشد که نشان می دهد طبیعت همواره ترکیب گونه ها را بر حالت تک گونه ای ترجیح می دهد. در این سیستم روابط و همبستگی بین سود دهی تولید با ثبات اکولوژیک و محیط زیست به طور جامع نگریسته می شود. (محبوبی، 1373; مظاهری، 1373).
برعکس در کشاورزی مدرن تک کشتی، که بر اساس استفاده از حداکثر نهاده ها در یک مدت کوتاه پایه گذاری شده است. تاکید بر صرفه جویی در مصرف انرژی و کاهش تلفات آن به کارگیری منابع قابل دسترس طبیعی دارد.( Ladha et al,1992) و به جای این طرز تفکر که اهداف بوم شناختی و اقتصادی با یکدیگر در تعرض می باشند، به این نکته توجه دارند که نظام های اقتصادی بر نظام های حامی حیات اکولوژیک خود متکی هستند و اندیشه مکمل بودن سرمایه طبیعی و سرمایه بشری را ترویج می کند( معلمی، 1372). توسعه ای که نیازهای حال حاضر را برآوردکند، بدون آن که توانایی نسل های آتی را در برآوردن نیازهای خود به مخاطره اندازد.
تاريخ مدوني براي زراعت چند كشتي و مخلوط وجود ندارد.ولي با توجه به شواهدي كه اشاره شد رويش گياهان بصورت توام سابقه طولاني داشته واحتمالا تاريخ آن به نخستين دوره هايي كه بشر با كشاورزي آشنا گرديده بر مي گردد.كشت گياهان زراعي بصورت توام ازمناطق استوايي شروع شده است و با افزايش ارتفاع از سطح دريا در مناطق استوايي تعداد گونه هاي تركيب شونده در مخلوط كاهش مي يابد.
تاريخچه كشت مخلوط در ايران :
كشاورزي سنتي ايران بر پايه استفاده حد اكثر از عوامل محيطي بوده و استفاده از روابط بين گياهان و مبارزه با آفات و بيماري ها به كشت مخلوط مبادرت مي ورزيدند.كه به عنوان مثال براي توليد نوعي خربزه آن را ميان ريشه هاي خار شتر مي كاشتند.خار شتر با داشتن ريشه هاي عميق ازآب هاي تحت الارض استفاده كرده و با كمك اين رطوبت بذر خر بزه نيز سبز مي شود.

تاريخچه تك كشتي :
سیستم تک کشتی که ابتدا از شمال اروپا شروع شد و در بسیاری از نقاط دیگر جهان توسعه یافت که در آن یک نوع بذر را به صورت ردیفی و منظم کاشتر و سایر گیاهانی که در آن زمین می رویند علف هرز تلقی می شوند. مروجین تک کشتی، زراعت مخلوط را یک روش کشت قدیمی و غیر سودمند معرفی می کنند. پس از جنگ جهاني دوم كشاورزي به شدت به سمت تخصصي شدن پيش رفت.توليد كنندگان محصولات زراعي كشاورزي تخصصي را بدان جهت بر گزيدند كه آنها را از قيد كارهاي سخت كشت مخلوط رهانيد.اين نوع كشاورزي به آن ها اين امكان را داد تا پر محصول ترين گياهان زراعي را در سيستم هاي تك محصولي توليد نمايند.كود هاي شيميايي ارزان قيمت جايگزين كود هاي دامي گرديد.

تعاریف:
تک کشتی (Monoculture) کشت یک محصول زراعی در یک سال زراعی و در یک قطعه زمین است. چندگانه (Multiple cropping): کشت دو یا چند محصول زراعی در یک سال زراعی است (Fransis 1986). یکی از انواع کشت چند گانه کشت مخلوط (Intercropping) می باشد. کشت مخلوط به کشت دو یا چند محصول زراعی در یک زمان و در یک قطعه زمین به نحوی که بین اجزای آن در تمام زندگی و یا بخشی از آن رقابت وجود داشته باشد.

آندروو و کاسام (1976) چهار نوع کشت مخلوط را مورد توجه قرار داد:
1- کشت درهم (Mixed intercropping): در این حالت اجزا مخلوط به صورت درهم و بدون قرار گرفتن روی خطوط مجزا کاشت می شوند.
2- کشت مخلوط ردیفی (Row intercropping): کاشتن اجزا مخلوط در ردیف های مجزا.
3- کشت مخلوط نواری (Strip intercropping): کاشت اجزا مخلوط در نوارهای مختلف به نحوی که حداقل اثر متقابل را باهم داشته باشند.
4- کشت مخلوط تاخیر ي (Rely intercropping) : کاشت دو گیاه با سیکل رشدهایی که در برخی از قسمت ها منطبق اند.

راندمان استفاده ازعوامل محيطي در کشت مخلوط:
الف – آب ب – نور ج – مواد غذایی

مکانیزم های مربوط به افزایش راندمان استفاده از آب
1- افزایش حجم ریشه
2- کاهش درجه حرارت در محیط
3- پوشش بیشتر زمین و اثر بادشکن و در نتیجه کاهش تبخیر
4- اضافه نمودن مواد آلی به خاک و در نتیجه بالا رفتن میزان جذب آب
موریس و گریتی 1993 ضمن بررسی بر روی 12 آزمایش تفاوت چندانی بین میزان آب مصرفی کشت مخلوط و تک کشتی های مربوطه پیدا نکرد. اما در مورد راندمان آب مصرفی نتیجه گیری کردند که کشت مخلوط راندمان آب مصرفی را افزایش می دهد و اصولاً LER در شرایط استرس بیشتر از شرایط عادی است.

مکانیزم های مربوط به افزایش راندمان استفاده از نور:
چون در کشت مخلوط پوشش گیاهی سطح زمین بیش از تک کشتی است به همان نسبت سطح تابش نور نیز بیشتر است.
اگر گیاهان تشکیل دهنده مخلوط از نظر فیزیولوژی و مرفولوژی با یکدیگر تفاوت داشته باشند نور تابیده شده به نحو بهتر و بیشتری مورد استفاده قرار می گیرد.
براي ارزيابي كشت مخلوط شاخص هاي متفاوتي وجود دارد غالبا نسبت برابري زمين (LER) براي اين منظور استفاده مي شود.نسبت برابري زمين عبارتست ازنسبت سطح مورد نيازبراي تك كشتي به سطحي ازكشت مخلوط كه درشرايط مديريتي يكسان عملكرد معادل تك كشتي داشته باشد.بنابراين LER به راحتي قابل محاسبه و تغييراست.اگرمقدار LER بيشتر از 1 باشد در اينصورت كارايي كشت مخلوط بيشتر از خالص است و چنانچه مقدار آن كمتر از 1 باشد كارايي كشت خالص بيشتر خواهد بود. مقدار LER=1 نشانگر حد بحراني است.
مکانیزم های مربوط به افزایش راندمان استفاده از جذب مواد غذایی:
افزایش جذب مواد غذایی در کشت مخلوط به وسیله چندین محقق برای نیتروژن ، فسفر، کلسیم و منیزیم نشان داده شده است.
مکانیزم ها:
1- نیازها در زمان مختلف باشد
2- خاصیت جذب بعضی از مواد بیشتر شود
نیتروژن در دیم زارها پس از آب بیشترین محدودیت برای نیتروژن است. معمولاً انتخاب لگوم ها به عنوان اجزای مخلوط می تواند رقابت برای نیتروژن خاک را کاهش دهد.
اثر مکملی یا جبرانی – در کشت مخلوط تفاوت ها مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی ممکن است باعث شود اجزا مخلوط کنج های اکولوژیکی متفاوت پیدا کنند.
هرگاه رقابت خیلی ضعیف باشد ممکن است اثر مکملی یا جبرانی ( complementarity) به وجود آید که در واقع اثر متقابل مثبت بین اجزا مخلوط است و راندمان و میزان محصول سیستم را بالا می برد.
مظاهری 1372 – رقابت را در مورد گیاهان به شرح زیر تعریف نمود:
توانایی و ظرفیت گياهان در به دست آوردن و تامین مواد مورد نیاز رشد و نمو در حالی که محدودیت یک یا چند ماده موجود داشته باشند.
وندامیر 1989- رقابت را در یک دیدگاه اکوفیزیولوژیکی عبارت از جریانی می داند که دو گروه از گیاهان و یا جمعیت ها به نحوی باهم اثر متقابل داشته باشند که حداقل یکی از آن ها لطمه منفی بر دیگری داشته باشد.

روش های متداول در کشت مخلوط:
غلات – حبوبات
غلات – محصولات ریشه ای
حبوبات – محصولات ریشه ای
غلات – غلات
حبوبات – حبوبات
گیاهان ریشه ای – گیاهان ریشه ای
علوفه ای – گراس
ارزیابی محصول در زراعت مخلوط
عوامل موثر در ارزیابی:
الف- در حالتی که محصول گیاهان کاشته شده از نظر اقتصادی یکسان و یا از یک درجه اهمیت برخوردار باشند.
ب – در موقعی که زارع نیاز بدست آوردن حداکثر محصول از یک گیاه (زراعت اصلی) و مقداری محصول از گیاه دوم (زراعت فرعی) دارد.
ج- زارع نیاز به کشت چندین نوع گیاه دارد.

 

MehD1979

متخصص زراعت و اگرواکولوژی
کاربر ممتاز
ملاحظه بفرمایید///ای وای من

ملاحظه بفرمایید///ای وای من

كنترل آفات و علفهاي هرز در كشت مخلوط:
در يك اكوسيستم زراعي مي توان با ايجاد تغييراتي در تراكم و يا تنوع گياهي ميزان حمله آفات را كاهش داد.معمولا روش هايي كه به كار برده مي شوند به خصوصيات مختلف رفتاري گونه هاي آفت،خصوصا اين كه آيا آفت اختصاصي است يا عمومي و آيا متحرك است و يا بي تحرك بستگي دارد.اختلاف رنگ ناشي از رنگ زرد-سبز گياه زراعي و رنگ قهوه اي زمين نيز عاملي است كه باعث جذب شته مي شود.بنا براين افزايش تراكم يا به عبارتي افزايش پوشش زمين حمله شته را كاهش مي دهد. در كشت مخلوط،حمله حشراتي كه بصورت اختصاصي عمل مي كنند كاهش مي يابد.اين موضوع احتمالا به اين دليل است كه احتمالا در كشت مخلوط آفت به راحتي قادر به يافتن ميزبان خود نيست.
-کشت مخلوط لوبیا، ذرت و سورگوم بر کشت خالص لوبیا برتری دارد. کشت مخلوط ضمن افزایش عملکرد تولید و کنترل علف های هرز از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه تر است.کشت همزمان این نوع محصولات ، مهمترین آفت مزارع لوبیا در کشور، کنه دو نقطه را کنترل می کند.
- از کشت مخلوط انار با سایر درختان میوه اجتناب کنید.درختانی که در کنار درخت انار حضور داردند آفت انار را در خود پرورش می دهند.بر اساس بررسی های به عمل آمده میوه های برداشت شده انجیر،بادام و پسته پناهگاه مناسبی برای تخمگذاری و زمستان گذرانی کرم گلوگاه انار هستند.بنابراین توصیه می شود از کشت مخلوط انار با سایر درختان میوه،به ویژه انجیر ،پسته و بادام به شدت اجتناب شود.کرم گلوگاه از مهمترین آفات انار است که هر ساله بیش از 30 درصد از محصول باغداران دچار خسارت می کند.
- کاشت ماش به صورت مخلوط با لپه هندی علاوه بر تولید محصول بیشتر به طور مؤثری موجب خفه شدن علفهای هرز می‌گردد. بنابراین شاید بتوان نتیجه گیری کرد که کشت مخلوط ارزانترین و بی ضررترین روش برای کنترل علفهای هرز است.
- کشت مخلوط ریحان با گوجه فرنگی جهت دفع کرم شاخدار گوجه فرنگی
- کاشت شمعدانی در بین ردیفهای گل رًز برای دفع سوسک ژاپنی
- کشت پیازکوهی یا سیر مخلوط با کاهو برای کاهش شته ها
کشت تک محصولی از مهم ترین عوامل طغیان آفت محسوب می شود. بنابراین استفاده از کشت مخلوط می تواند به کنترل آفت منجر بشود.

نتایج تحقيقات انجام گرفته در مورد کشت مخلوط:

- بر اساس نظریه فیزیولوژیست ها کشت مخلوط گونه های مختلف با توجه به وجود اختلافاتی نظیر اختلاف صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی از طریق جذب بیشتر تشعشع خورشیدی موجب افزایش عملکرد می شود و موفقیت مخلوط ها را به ارتفاع اجزای مخلوط نسبت داده اند. تحقیقات صورت گرفته در سال 1381 در ایستگاه ساری نشان می دهد کشت مخلوط ارقام سویا (ارقام پاکوتاه با پابلند) بیشترین عملکرد را داشته است (رئوف سید شریفی و همکاران، 1381).
- هاشمی دزفولی و همکاران (1374 و 1375) گزارش نمودند که در بررسی تاثیر نسبت اختلاط و تاریخ کاشت بر روی عملکرد کمی و کیفی علوفه و دانه در کشت مخلوط ذرت و آفتابگردان در منطقه اهواز، نسبت 75% آفتابگردان و 25% ذرت بیشترین محصول تر تولید می کند.
- تحقیقات انجام گرفته در دیمزارهای آناتولی ترکیه در مورد اثرات کشت مخلوط ماشک و جو بر روی میزان پروتئین خام و علوفه تولید نشان داده که کشت مخلوط ماشک با جو با نسبت های ماشک 80% و جو 20% عملکرد علوفه در واحد سطح را نسبت به تک کشتی افزایش داده است.
- غفاری (73-1370) گزارش نمودند که در بررسی مقایسه عملکرد علوفه قره یونجه و علف باغ در کشت های خالص و مخلوط آنها در ایستگاه تحقیقاتی ارومیه، ترکیب 50% یونجه و 50% علف باغ به صورت یک در میان بیشترین عملکرد علوفه خشک در هکتار را داشته است و همچنین کشت مخلوط آنها باعث کاهش علف های هرز در مزارع یونجه و کاهش نفخ در دامها می گردد.
دلایل افزایش عملکرد در کشت مخلوط:

اگر چه در طبیعت ممکن است شرایطی وجود داشته باشد که یک گونه گیاه در مجاورت گونه دیگر محصول بیشتری بدهد ، مانند رویش گیاهان سایه پسند در زیر گیاهان نور پسند، ولی معمولاً اضافه محصول در کشت مخلوط گیاهان ، زمانی به دست می آید که گیاهان تشکیل دهند مخلوط از نظر نحوه و میزان استفاده از منابع طبیعی با یکدیگر کاملاً متفاوت باشند.
این گونه گیاهان با خصوصیات مرفولوژی و فیزیولوژی متفاوت چنانچه در مجاورت یکدیگر کشت شوند ، قادر خواهند بود که از عوامل محیطی استفاده بهینه بنمایند، از نظر رقابت چنین استنباط می شود که گونه های مختلف گیاهی درمجاورت یکدیگر برای جذب عنصر بخصوصی رقابت نمی نمایند. یا به عبارت دیگر اثر رقابت برون گونه ای[1] مساوی و یا کمتر از رقابت درون گونه ای[2] است. در چنین حالتی گیاهان نه تنها با یکدیگر رقابت نمی نمایند بلکه مکمل یکدیگر هم هستند.
یکی از راه هایی که باعث مکمل بودن دو گیاه می شود، اختلاف زمانی در دوره رویش گیاهان است. اگر طول مدت رشد گیاهان با یکدیگر متفاوت باشد ، مواد مورد نیاز خود را (هوایی و زمینی) در زمان های مختلف تامین می نماید. مثال های زیر تاثیر اختلاف زمانی دوره رشد را بر اضافه محصول زراعت مخلوط نسبت به تک کشتی نشان می دهد:
در کشت مخلوط ارزان ایتالیایی ا با دوره رویش 85 روز و ذرت خوشه ای که دوره رشد آن 150 روز است میزان اضافه محصول 80% گزارش شده است.[3]
در کشت مخلوط ذرت با دوره رشد 85 روز و بادام زمینی با دوره رشد 120 روز حدود 20 تا 60 درصد اضافه محصول به دست آمده است.[4]
در کشت مخلوط لوبیا با دوره رشد 85 روزه و ذرت خوشه ای با دوره رشد 120 روز اضافه محصول نسبت به تک کشتی 55 درصد بوده است.[5]
در کشت مخلوط ذرت با دوره رویش 90 روز و برنج با دوره رویش 160 روز اضافه محصولی برابر 40-30 درصد گزارش شده است.[6]
در کشت مخلوط لوبیا با دوره رشد 85 روز و ذرت با دوره رشد 120 روز اضافه محصول نسبت به تک کشتی 38 درصد بوده است.[7]
اضافه محصول حتی در مواردی که گیاهان تشکیل دهنده مخلوط از یک جنس و یا یک گونه بوده ولی اختلاف آن ها در دوره رشد بوده نیز دیده شده است. برای مثال در مخلوط سیب زمینی زودرس و دیررس مقدار محصول 20 درصد نسبت به زراعت تک کشتی افزایش یافته است.[8]

مزایای کشت مخلوط :
کشت مخلوط در بسیاری از مناطق جهان بخصوص کشورهای آسیا،افریقا و امریکا رواج داشته و زارعین به دلایل زیر اشتیاق به انجام این نوع کشت داشته آن را بر تک کشتی ترجیح می دهند.
• کاهش خطرات احتمالی
• حد اکثر استفاده از منابع
• بدست آوردن حداکثر سود
• حفاظت خاک
• حاصلخیزی خاک
• استفاده مناسب از آب موجود در خاک
• باقی ماندن بقایای گاهی بیشتر در خاک
• کاهش آفات و امراض گیاهی
• حفاظت از باد و سرما
• کنترل علفهای هرز
• حفاظت فیزیکی
علاوه بر مزایای فوق مهمترین فایده کشت مخلوط این است که مقدار تولید در واحد سطح نسبت به تک کشتی افزایش خواهد یافت. دلیل آن استفاده بهتر از عوامل محیطی مانند نور، آب و مواد غذایی موجود در خاک می باشد. سرانجام از نظر حفاظت محیط زیست، چون در این نوع زراعت میزان مصرف سموم گیاهی جهت مبارزه با آفات و بیماریها و علف هرز و همچنین کودهای شیمیایی کمتر است. میزان آلودگی محیط زیست نیز به همان نسبت تقلیل خواهد یافت.
به دلیل مدت زمان محدودی که دو و گیاه سیر لوبیا در کشت مخلوط تاخیری در کنار هم هستند رقابت بین بوته‌ها در جذب آب و مواد غذایی در حداقل می‌باشد. و این مسئله تاثیر قابل ملاحظه‌ای در عملکرد محصول ندارد. با توجه به همزمانی مراحل داشت سیر و لوبیا؛ دو محصول مورد نظر حداقل 3-2 نوبت آبیاری مشترک خواهند داشت که این موضوع می‌تواند از عوامل مؤثر در کاهش هزینه تولید به حساب آید، همچنین با کشت مخلوط سیر و لوبیا علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب آبیاری عملیات تهیه زمین برای کشت لوبیا حذف و تعدا دفعات مبارزه با علفهای هرز کاهش می‌یابد درصورتیکه زراعت لوبیا گیاه اصلی منطقه باشد به میزان 2-5/1 برابر درآمد کشاورزان افزایش خواهد یافت.
 

MehD1979

متخصص زراعت و اگرواکولوژی
کاربر ممتاز
ملاحظه بفرمایید///

ملاحظه بفرمایید///

:):):)

معایب کشت مخلوط:

• رقابت بین گونه‌ای
• محدودیت استفاده از ماشین های کشاورزی
• اثرات سوء ترشحات ریشه‌ای
• متفاوت بودن نیازهای غذایی و سموم شیمیایی
• مدیریت مزرعه

الف) رقابت بین گونه ای
در بعضی موارد اگر گیاهان مورد استفاده در کشت مخلوط بر اساس اصول صحیحی انتخاب نشوند، رقابت درون گونه ای باعث کاهش عملکرد می گردد. بدیهی است که گیاهان ترکیب شونده را نمی توان به طور تصادفی انتخاب نمود و چنانچه روش مخلوط به درستی انجام گردد میزان رقابت کاهش یافته و در نتیجه میزان عملکرد افزایش می یابد. به عنوان مثال چنانچه دو یا چند گیاه از نظر مرفولوژی و فیزیولوژیکی با یکدیگر اختلاف داشته باشد از عوامل محیطی بهتر استفاده می کنند.

ب- محدودیت استفاده از ماشین های کشاورزی
یکی از مشکلات عنده کشت مخلوط استفاده از ماشین های کشاورزی موجود است. زیرا امروزه اکثر ماشین ها جهت عملیات کاشت ، داشت، برداشت گیاه ویژه ای طراحی و ساخته شده اند که احتمالاً کاربرد کمتری در کشت مخلوط دارند. این نظریه زمانی کاملاً صحت دارد که کشت مخلوط به صورت دستپاشی و درهم[9] انجام می شود. در حالی که اگر زراعت مخلوط را به صورت ردیفی بکارند و یا کشت مخلوط به منظور تولید علوفه باشد و سرانجام اگر ارقام مختلف یکگونه گونه زراعی کاشته شوند، مشکل چندانی از نظر مکانیزاسیون پیش نخواهد آورد. علاوه بر این چنانچه از کشت مخلوط عایدی بیشتر نصیب زارع گردد[10] باید در طراحی و ساخت ماشین های کشاورزی که کارایی موثرتری در این روش کشت داشته باشند مطالعه و اقدام نمود.

ج- اثرات سوء ترشحات ریشه ای
ترشحات ریشه ای یک گونه ممکن است اثر منفی روی گونه مجاور خود داشته باشند که این امر نباید در انتخاب گیاهان از نظر دور مانده و با یک سیستم مدیریتی صحیح به سمتی هدایت شود که ترشحات ریشه ای اثر مثبت روی یکدیگر داشته باشند.

د- متفاوت بودن نیازهای غذایی و سموم شیمیایی
(برای مبارزه با آفات و بیماریها)
متفاوت بودن نیازهای غذایی در بعضی موارد مشکلاتی از نظر محاسبه و تامین متناسب کودهای شیمیایی به وجود می آورد. همچنین کاربرد علف کش و یا سموم شیمیایی ممکن است باعث کاهش عملکرد در این نوع زراعت شود. با توجه به نتایجی که در سال های اخیر به دست آمده است گیاهان مخلوط شونده امکان دارد مکمل یکدیگر بوده و در نتیجه در شرایط تغذیه یکسان میزان عملکرد آن ها افزایش یابد.

اللوپاتي

اللوپاتي يعني اثر مستقيم يا غير مستقيم كه يك گياه روي گياه ديگر بوجود مي آورد.عده اي از محققين اللوپاتي را جنگ شيميايي بين گياهان تعبير نموده اند.مواد شيميايي كه اللوپاتي ايجاد كرده و به داخل محيط تراوش مي كند اللوپتيك ناميده مي شود.اللوپتيك ممكن است بازدارنده رشد يك گياه و يا تحريك كننده آن باشد كه در اين صورت اللوپاتي مثبت خواهد بود.در زراعت تاثير سوء علف هاي هرز و يا اثر منفي گياهان مختلف در چند كشتي مشخص نيست كه به دليل رقابت است يا اللوپاتي.گياهان تركيبات را به طرق مختلف آزاد مي نمايند:

1- گاز 2- ترشحات ريشه اي 3 - ترشحات برگ و ساقه 4 - بقاياي گياهي
 

Similar threads

بالا