کشت توام ماهی وبرنج درشالیزار
سیدحسن حسینی خشت مسجدی
چکیده
طرح کشت توام برنج وماهی درشالیزار،به عنوان یک پروژه مهم ترویجی درمزارع شالیزاری کشوربصورت پراکنده بیش ازده سال است که باهمت کارشناسان مجرب سازمان شیلات ایران وپیگیری کشاورزان علاقمند درسطح بیش ازدویست هکتاردرمزارع شالیزاری اجرا می شود.
ازدلایل توسعه واستقبال روزافزون شالیکاران به این پروژه، تاثير آن درافزايش محصول برنج(10-15درصد درهكتار)وتامين درآمدجانبي دراثراجراي طرح كشت توام مي باشد.
نکته قابل اهمیت در مراحل مختلف کشت توام،نقش بارزومحوری زنان روستایی درمدیریت تولید ازابتدای طرح تاپایان آن می باشد،بگونه ای که باتوجه به مجاورت مزارع فوق بامنازل روستاییان ومدت زمان کوتاه غذادهی دستی،آنها می توانند باگذراندن دوره های آموزشی-ترویجی، براحتی دراین بخش از تولیدخانواده ، نقش اصلی راایفانمایند.
مقدمه
قدمت پروژه کشت توام ماهی وبرنج درشالیزار،به هزاران سال قبل، درکشورچین برمی گردد،هم اکنون سالهای متمادی است به شیوه نوین درکشورهای جنوب شرقی آسیا شامل چین ،ژاپن ،ویتنام،تایلند،فیلیپین وهمچنین درکشورامریکا،کانادا،ایران وبسیاری ازکشورهای دیگربه عنوان یک پروژه موفق درحال انجام است.اولین بار درایران موسسه تحقیقات شیلات درسال 1364اقدام به اجرای آزمایشی طرح نمود.پس ازآن دراستانهای مازندران وگیلان درقالب پروژه های ترویجی وسپس درسایر استانهایی که کشت برنج درآنها معمول است مبادرت به اجرای این طرح کردند.
براساس آخرین آمار اعلام شده توسط سازمان شیلات ایران هم اکنون بيش از 200هکتار ازاراضی شالیزاری کشور، تحت پوشش طرح ترویجی کشت توام پرورش ماهی وبرنج قرار دارد(1).
مزایای طرح کشت توام برنج وماهی درشالیزار
1-استفاده اقتصادی،بهینه ودومنظوره ازشالیزار
2-دسترسی بیشترروستاییان به پروتئین سالم ومفید
3-ایجاد درآمد جانبی برای خانوارهای روستایی
4-ایجاداشتغال درسطح روستاها(بویژه برای زنان روستایی)
5-اقتصادی تر کردن هزینه برنجکاری وبالابردن توان اقتصادی روستاییان
6-کاهش آلوگی محیط زیست دراثر کاهش مصرف سموم وکودهای شیمیایی
7-مبارزه بيولوژيك باآفات وعلف هاي هرز مزرعه
دراثرتغذیه ماهی آمورازآزولا(یک نوع جلبک باقدرت تکثیربسیاربالاکه درمزارع شالیزاری وحاشیه مرداب انزلی به صورت سفره مانند درسطح آب پخش می باشد)به تبادل اکسیژن هواوآب کمک فراوان می نماید، وهمچنین ازنقش ماهی کپورمعمولی که دراثرجستجو برای تغذیه ازموجودات کفزی،خاک اطرف ریشه بوته برنج رابهم زده،وبا این عمل باعث نرمی خاک کف شالیزار وتجزیه بهتر مواد کودی شده وشرایط رشد بهتر ریشه های برنج ،درنتیجه آزاد شدن گازهای مضروافزایش جذب اکسیژن رافراهم می نماید نباید فراموش نمود.(2)
بدیهی است دراثرکاهش علف های هرز وجمعیت آفات درمزرعه شالیزاری ،کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی(افزایش فعل وانفعالات شیمیایی خاک دراثربهم خوردگی خاکهای اطراف ریشه بوته برنج وکود حاصله ازمدفوع ماهیان و...)را شاهد خواهیم بود.(3)
خاک مناسب برای کشت توام ماهی وبرنج درشالیزار
اراضی شالیزاری که خاک آنهادارای قدرت نفوذ پذیری کم نسبت به آب بوده(بیش 60-70درصد خاک رس)وهمچنین سطح اراضی آنهادارای شیب ملایم بطرف خروجی آب باشد، تقریبا"می توان گفت دراغلب شالیزارهای کشور،امکان پرورش ماهی بصورت کشت توام وجوددارد،به شرط آنکه آب کافی درطول دوره پرورش وجود داشته باشد
ارقام برنج مناسب
براساس تحقیقات انجام شده توسط موسسه تحقیقات برنج کشور،بطور کلی ارقام زودرس برنج شامل برنج های کاظمی ،هاشمی ،خزرو... برای طرح کشت توام برنج و ماهی پیشنهاد می شوند.
ماهیان پرورشی مورد استفاده درطرح
به دلیل وجود عوامل محدود کننده ،نظیرکم عمق بودن آب مزارع،نداشتن فضای کافی جهت حرکت وشنای ماهیان وایجادسایه توسط گیاه برنج،گونه های خاصی ازماهیان رامی توان دراین طرح پرورش داد،درایران سعی شده ازهمان گونه های پرورشی درمزارع ماهیان گرم آبی استفاده گردد،که به اختصار درمورد آنها توضیح داده می شود:
1-ماهی کپورمعمولیcommon carp
بهترین نوع ماهی جهت کشت توام میباشد زیرادر شرایط خاص مزرعه شالیزاری ازنظر عوامل محدود کننده وموجودات آبزی فراوان( کرمها ،نماتدها،تخم ولاروحشرات و...) ، براحتی می تواند رشدکند،تراکم ماهی کپورمعمولی درمزرعه شالیزاری حدود 50الی 60درصدماهیان پرورشی می باشد.
2-ماهی کپورعلفخوار(آمور)grass carp
این ماهی دربدو امرازپلانکتونهای جانوری وسپس گیاهی وجلبکهای ریسه ای تغذیه کرده ،وبه مرورازگیاهان آلی نیز استفاده می کند
میزان رهاسازی حدود 30-35درصدماهیان پرورشی راشامل می شود.
.
3-کپورنقره ای(فیتو فاگ)silver carp
بطورکلی ازپلانکتونهای گیاهی (گیاهان میکروسکوپی)تغذیه می کند،بدلیل رشدسریع وزندگی گله پذیری وامکان تکثیرمصنوعی وکیفیت مطلوب گوشت به عنوان مناسب ترین ماهی پرورشی جهان معرفی ودرتمام دنیا پرورش داده می شود.(4)
ميزان رهاسازي حدود 100-150 قطعه درهکتارمي باشد.
.
4- کپورسرگنده(بیگ هد)big head
.غذای اصلی این ماهی، پلانکتونهای جانوری وبعضی جلبکها تشکیل می دهند،میزان رهاسازی 3-5درصد ماهیان پرورشی می باشد.
ميزان رهاسازي بچه ماهي دركشت توام
بهترین تراکم ماهی درکشت توام، رهاسازی تعداد 1100-1400قطعه بچه ماهی درهکتار میباشد.
برداشت برنج
درسیستم کشت توام، همانطور که گفته شد ازگونه های زودرس برنج استفاده می شود.10-15روز مانده به برداشت برنج سطح آب مزرعه بتدریج کاهش داده شده تاماهیها به داخل حوضچه هدایت شده وپس ازخاتمه برداشت، مجددا"به مزرعه برگردانده مي شوند.
توجیه اقتصادی كشت توام ماهی وبرنج درشاليزار
محاسبات زیر برمبنای یک هکتارانجام شده است:
-هزینه آماده سازی مزرعه(افزایش ارتفاع کرت وآماده کردن حوضچه) 3000000ریال
- هزینه غذای ماهی 2500000ریال
-هزینه خرید بچه ماهی 630000ریال
-هزینه حمل ونقل بچه ماهی وغذا 200000ریال
-هزینه صید 100000ریال
-ده درصد سایرهزینه ها 643000ریال
-کل هزینه پرورش ماهی درشالیزار(درهکتار) 7073000ریال
-تولیدماهی(باضریب بازماندگی 80درصد،1120قطعه،وزن متوسط هرماهی
درزمان صید900گرم) کیلوگرم 1008=900*1120
-قیمت متوسط فروش هرکیلوگرم ماهی 12000ریال ریال12096000=12000*1008
-سودحاصل از فروش ماهی(هزینه- تولید) ریال5023000=7073000-12096000
-سودحاصل ازافزایش محصول برنج(حداقل 5درصد) 150کیلوگرم برنج،
هرکیلوگرم برنج20000ریال ریال3000000=20000*150
-سودحاصل ازکاهش مصرف سموم،کودووجین کاری 1000000ریال
-مجموع سود خالص حاصله(سودناشی ازکاهش مصرف کود وسموم ووجین کاری+سودخالص ازافزایش محصول برنج+سودحاصل ازفروش ماهی) ریال9023000=5023000+3000000+1000000
نتیجه گیری:
آنچه که واضح است این پروژه به علت حداقل بكارگيري کودهای شیمیایی وسموم کشاورزی، دارای تمامی ویژگیها وشاخص های کشاورزی ارگانیک مي باشد.براساس بررسی های انجام شده،درصورتيكه حداقل 10درصد مزارع شالیزاری استان گيلان، قابلیت اجرای این پروژه راداشته باشند ، حدودبیست وسه هزارتن( به میزان تولید فعلي آبزي پروري استان)به توليدات اين بخش افزوده خواهدشد..
سیستم برنج ماهی،یک اکوسیستم سودمند برای هردوگونه رابوجود می آورد(4)،
لازم به ذکراست این شیوه تولید(حداقل استفاده ازکود وسموم درتولید محصولات کشاورزی) ازیک دهه گذشته دراروپا،آمریکای شمالی وژاپن وجهه وجاذبه خاصی پیداکرده است که تحت عنوان "نهضت کشاورزی ارگانیک بیولوژیکی"ازآن نام برده می شود،درسالای اخیر ارتباط وهماهنگی هایی بین نهضت های ارگانیک اروپایی وامریکایی وفعالیت های مربوطه NGOها(سازمانهای غیردولتی)کشورهای درحال توسعه درحال افزایش بوده است(5).
منابع:
1-سایت سازمان شیلات ایران
2-پرورش ماهی درشالیزار،1376دفترمطالعات جامع توسعه شیلات ایران
3- هدایت،مرتضی ومومن نیا،مهدی.(1380)." پرورش کپورماهیان درشالیزار(کشت توام ماهی وبرنج)".
4-Part III: Interactions 29-Effect of fish on the growth and
development of rice. International development research center
5- شنفرد،آندرو. توسعه پایدارروستایی. ترجمه: حسینی، سیدمحمود و حسینی، سیدجمال فرج الله.
سیدحسن حسینی خشت مسجدی
چکیده
طرح کشت توام برنج وماهی درشالیزار،به عنوان یک پروژه مهم ترویجی درمزارع شالیزاری کشوربصورت پراکنده بیش ازده سال است که باهمت کارشناسان مجرب سازمان شیلات ایران وپیگیری کشاورزان علاقمند درسطح بیش ازدویست هکتاردرمزارع شالیزاری اجرا می شود.
ازدلایل توسعه واستقبال روزافزون شالیکاران به این پروژه، تاثير آن درافزايش محصول برنج(10-15درصد درهكتار)وتامين درآمدجانبي دراثراجراي طرح كشت توام مي باشد.
نکته قابل اهمیت در مراحل مختلف کشت توام،نقش بارزومحوری زنان روستایی درمدیریت تولید ازابتدای طرح تاپایان آن می باشد،بگونه ای که باتوجه به مجاورت مزارع فوق بامنازل روستاییان ومدت زمان کوتاه غذادهی دستی،آنها می توانند باگذراندن دوره های آموزشی-ترویجی، براحتی دراین بخش از تولیدخانواده ، نقش اصلی راایفانمایند.
مقدمه
قدمت پروژه کشت توام ماهی وبرنج درشالیزار،به هزاران سال قبل، درکشورچین برمی گردد،هم اکنون سالهای متمادی است به شیوه نوین درکشورهای جنوب شرقی آسیا شامل چین ،ژاپن ،ویتنام،تایلند،فیلیپین وهمچنین درکشورامریکا،کانادا،ایران وبسیاری ازکشورهای دیگربه عنوان یک پروژه موفق درحال انجام است.اولین بار درایران موسسه تحقیقات شیلات درسال 1364اقدام به اجرای آزمایشی طرح نمود.پس ازآن دراستانهای مازندران وگیلان درقالب پروژه های ترویجی وسپس درسایر استانهایی که کشت برنج درآنها معمول است مبادرت به اجرای این طرح کردند.
براساس آخرین آمار اعلام شده توسط سازمان شیلات ایران هم اکنون بيش از 200هکتار ازاراضی شالیزاری کشور، تحت پوشش طرح ترویجی کشت توام پرورش ماهی وبرنج قرار دارد(1).
مزایای طرح کشت توام برنج وماهی درشالیزار
1-استفاده اقتصادی،بهینه ودومنظوره ازشالیزار
2-دسترسی بیشترروستاییان به پروتئین سالم ومفید
3-ایجاد درآمد جانبی برای خانوارهای روستایی
4-ایجاداشتغال درسطح روستاها(بویژه برای زنان روستایی)
5-اقتصادی تر کردن هزینه برنجکاری وبالابردن توان اقتصادی روستاییان
6-کاهش آلوگی محیط زیست دراثر کاهش مصرف سموم وکودهای شیمیایی
7-مبارزه بيولوژيك باآفات وعلف هاي هرز مزرعه
دراثرتغذیه ماهی آمورازآزولا(یک نوع جلبک باقدرت تکثیربسیاربالاکه درمزارع شالیزاری وحاشیه مرداب انزلی به صورت سفره مانند درسطح آب پخش می باشد)به تبادل اکسیژن هواوآب کمک فراوان می نماید، وهمچنین ازنقش ماهی کپورمعمولی که دراثرجستجو برای تغذیه ازموجودات کفزی،خاک اطرف ریشه بوته برنج رابهم زده،وبا این عمل باعث نرمی خاک کف شالیزار وتجزیه بهتر مواد کودی شده وشرایط رشد بهتر ریشه های برنج ،درنتیجه آزاد شدن گازهای مضروافزایش جذب اکسیژن رافراهم می نماید نباید فراموش نمود.(2)
بدیهی است دراثرکاهش علف های هرز وجمعیت آفات درمزرعه شالیزاری ،کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی(افزایش فعل وانفعالات شیمیایی خاک دراثربهم خوردگی خاکهای اطراف ریشه بوته برنج وکود حاصله ازمدفوع ماهیان و...)را شاهد خواهیم بود.(3)
خاک مناسب برای کشت توام ماهی وبرنج درشالیزار
اراضی شالیزاری که خاک آنهادارای قدرت نفوذ پذیری کم نسبت به آب بوده(بیش 60-70درصد خاک رس)وهمچنین سطح اراضی آنهادارای شیب ملایم بطرف خروجی آب باشد، تقریبا"می توان گفت دراغلب شالیزارهای کشور،امکان پرورش ماهی بصورت کشت توام وجوددارد،به شرط آنکه آب کافی درطول دوره پرورش وجود داشته باشد
ارقام برنج مناسب
براساس تحقیقات انجام شده توسط موسسه تحقیقات برنج کشور،بطور کلی ارقام زودرس برنج شامل برنج های کاظمی ،هاشمی ،خزرو... برای طرح کشت توام برنج و ماهی پیشنهاد می شوند.
ماهیان پرورشی مورد استفاده درطرح
به دلیل وجود عوامل محدود کننده ،نظیرکم عمق بودن آب مزارع،نداشتن فضای کافی جهت حرکت وشنای ماهیان وایجادسایه توسط گیاه برنج،گونه های خاصی ازماهیان رامی توان دراین طرح پرورش داد،درایران سعی شده ازهمان گونه های پرورشی درمزارع ماهیان گرم آبی استفاده گردد،که به اختصار درمورد آنها توضیح داده می شود:
1-ماهی کپورمعمولیcommon carp
بهترین نوع ماهی جهت کشت توام میباشد زیرادر شرایط خاص مزرعه شالیزاری ازنظر عوامل محدود کننده وموجودات آبزی فراوان( کرمها ،نماتدها،تخم ولاروحشرات و...) ، براحتی می تواند رشدکند،تراکم ماهی کپورمعمولی درمزرعه شالیزاری حدود 50الی 60درصدماهیان پرورشی می باشد.
2-ماهی کپورعلفخوار(آمور)grass carp
این ماهی دربدو امرازپلانکتونهای جانوری وسپس گیاهی وجلبکهای ریسه ای تغذیه کرده ،وبه مرورازگیاهان آلی نیز استفاده می کند
میزان رهاسازی حدود 30-35درصدماهیان پرورشی راشامل می شود.
.
3-کپورنقره ای(فیتو فاگ)silver carp
بطورکلی ازپلانکتونهای گیاهی (گیاهان میکروسکوپی)تغذیه می کند،بدلیل رشدسریع وزندگی گله پذیری وامکان تکثیرمصنوعی وکیفیت مطلوب گوشت به عنوان مناسب ترین ماهی پرورشی جهان معرفی ودرتمام دنیا پرورش داده می شود.(4)
ميزان رهاسازي حدود 100-150 قطعه درهکتارمي باشد.
.
4- کپورسرگنده(بیگ هد)big head
.غذای اصلی این ماهی، پلانکتونهای جانوری وبعضی جلبکها تشکیل می دهند،میزان رهاسازی 3-5درصد ماهیان پرورشی می باشد.
ميزان رهاسازي بچه ماهي دركشت توام
بهترین تراکم ماهی درکشت توام، رهاسازی تعداد 1100-1400قطعه بچه ماهی درهکتار میباشد.
برداشت برنج
درسیستم کشت توام، همانطور که گفته شد ازگونه های زودرس برنج استفاده می شود.10-15روز مانده به برداشت برنج سطح آب مزرعه بتدریج کاهش داده شده تاماهیها به داخل حوضچه هدایت شده وپس ازخاتمه برداشت، مجددا"به مزرعه برگردانده مي شوند.
توجیه اقتصادی كشت توام ماهی وبرنج درشاليزار
محاسبات زیر برمبنای یک هکتارانجام شده است:
-هزینه آماده سازی مزرعه(افزایش ارتفاع کرت وآماده کردن حوضچه) 3000000ریال
- هزینه غذای ماهی 2500000ریال
-هزینه خرید بچه ماهی 630000ریال
-هزینه حمل ونقل بچه ماهی وغذا 200000ریال
-هزینه صید 100000ریال
-ده درصد سایرهزینه ها 643000ریال
-کل هزینه پرورش ماهی درشالیزار(درهکتار) 7073000ریال
-تولیدماهی(باضریب بازماندگی 80درصد،1120قطعه،وزن متوسط هرماهی
درزمان صید900گرم) کیلوگرم 1008=900*1120
-قیمت متوسط فروش هرکیلوگرم ماهی 12000ریال ریال12096000=12000*1008
-سودحاصل از فروش ماهی(هزینه- تولید) ریال5023000=7073000-12096000
-سودحاصل ازافزایش محصول برنج(حداقل 5درصد) 150کیلوگرم برنج،
هرکیلوگرم برنج20000ریال ریال3000000=20000*150
-سودحاصل ازکاهش مصرف سموم،کودووجین کاری 1000000ریال
-مجموع سود خالص حاصله(سودناشی ازکاهش مصرف کود وسموم ووجین کاری+سودخالص ازافزایش محصول برنج+سودحاصل ازفروش ماهی) ریال9023000=5023000+3000000+1000000
نتیجه گیری:
آنچه که واضح است این پروژه به علت حداقل بكارگيري کودهای شیمیایی وسموم کشاورزی، دارای تمامی ویژگیها وشاخص های کشاورزی ارگانیک مي باشد.براساس بررسی های انجام شده،درصورتيكه حداقل 10درصد مزارع شالیزاری استان گيلان، قابلیت اجرای این پروژه راداشته باشند ، حدودبیست وسه هزارتن( به میزان تولید فعلي آبزي پروري استان)به توليدات اين بخش افزوده خواهدشد..
سیستم برنج ماهی،یک اکوسیستم سودمند برای هردوگونه رابوجود می آورد(4)،
لازم به ذکراست این شیوه تولید(حداقل استفاده ازکود وسموم درتولید محصولات کشاورزی) ازیک دهه گذشته دراروپا،آمریکای شمالی وژاپن وجهه وجاذبه خاصی پیداکرده است که تحت عنوان "نهضت کشاورزی ارگانیک بیولوژیکی"ازآن نام برده می شود،درسالای اخیر ارتباط وهماهنگی هایی بین نهضت های ارگانیک اروپایی وامریکایی وفعالیت های مربوطه NGOها(سازمانهای غیردولتی)کشورهای درحال توسعه درحال افزایش بوده است(5).
منابع:
1-سایت سازمان شیلات ایران
2-پرورش ماهی درشالیزار،1376دفترمطالعات جامع توسعه شیلات ایران
3- هدایت،مرتضی ومومن نیا،مهدی.(1380)." پرورش کپورماهیان درشالیزار(کشت توام ماهی وبرنج)".
4-Part III: Interactions 29-Effect of fish on the growth and
development of rice. International development research center
5- شنفرد،آندرو. توسعه پایدارروستایی. ترجمه: حسینی، سیدمحمود و حسینی، سیدجمال فرج الله.
