کاریز یا قنات........

Sahra67

عضو جدید
دراین تاپیک قصددارم مطالبی در مورد کاریز ها و چگونگی ساخت و مرمت آن خدمت دوستان ارائه کنم، بدان امید که مفید واقع شود.... در ضمن دوستانی که در این مورد کار کرده اند یا معلوماتی دارند لطفا سهم بگیرند.


کاریز
کاریز یا قنات یا کهریز به راهی که در زیر زمین کنده شود تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. کاریز کانالی است که از دیرباز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و ممکن است هزارها متر به طول بیانجامد که سرانجام آب این کاریزها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رسند ودر جای معینی به روی زمین می‌آیند.
پیشینه
طولانی ترین کاریز جهان و عمیق ترین چاه مادر در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن می‌رسد. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را کاریز یا کهریز نام نهادند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر بوده است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن(زمین) جاری گردد. کاریز که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از کاریزهای ایران، از پنج-شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، با این وجود هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌است.
گوبلو معتقد است که کاریز، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوه‌های زاگرس، در هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده‌است.
 

Ekram

عضو جدید
کاربر ممتاز
سلام دوست عزیز به باشگاه خوش آمدید، موضوع جالبی را انتخاب کرده اید، من که همین الان با گذاشتن این عکس مقطع از ساختمان کاریز اعلان آمادگی همکاری می کنم...
 

Sahra67

عضو جدید
مشخصات کاریز
کاریز، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا تونل زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد، دارد. چاهها- که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود-علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند و راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به شمار می‌روند.
آغاز کاریز
آغاز کاریز همان دهانه کاریز است که «مظهر کاریز» نیز نامیده می‌شود. مظهر کاریز جایی است که آب از دل کاریز بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی کاریز، «پیشکار کاریز» نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، چاه مادر کاریز قرار گرفته‌است. قسمت‌هایی از کاریز که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت «آبده کاریز» نامیده می‌شوند.
کندن کاریز
کندن کاریز معمولاً از مظهر آن که همان سطح زمین خشک است، شروع و به مناطق آبده چاه مادر، ختم می‌شود. بنابراین، اول دهانه کاریز یا هرنج که خشک است و بعداز آن اولین چاهها یا میله‌ها- که اینها هم خشک است و آب ندارند و به اصطلاح قسمت خشک کار کاریز نامیده می‌شوند- حفر می‌شوند. بعد کار به طرف قسمت بالادست که همان قسمت‌های آبده و بیشتر آبده زمین می باشند، ادامه پیدا می‌کند.
طول و عمق کاریز
طول یک رشته کاریز - که در میزان آبدهی آن نیز موثر است - نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمق چاه مادر دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق چاه مادر بیشتر می‌شود. طویلترین کاریزی که تاکنون در ایران حفر شده، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است و عمیق‌ترین چاه مادر کاریزهای ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد و آن مربوط به کاریز «قصبه» گناباد است. مهم‌ترین عاملی که طول کاریز را مشخص می‌کند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول کاریز بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول کاریز کمتر خواهد بود.
 

h.heidarzade

عضو جدید
قنات.jpg

تعریف قنات( کاریز):
قنات یک سازه آبی سنتی است که جهت بهره برداری از آب های زیرزمینی احداث می شود. مطابق شکل فوق قنات مجموعه ای از یک یا چند میله و یک کوره یا کوره های زیرزمینی با شیبی کمتر از شیب سطح زمین است، که آب موجود در لایه یا لایه های آبدار مناطق مرتفع زمین، رودخانه ها، مرداب ها و برکه ها را به کمک نیروی ثقل و بدون استفاده از انرژی، ضمن حفظ تعادل آب های زیرزمینی، با جریان طبیعی جمع آوری و به محل مصرف می رساند.
قنات یک منبع آبی و یک اثر تاریخی باستانی بوده و تمامی دستگاه ها و ارگان ها می بایست در حفظ و نگهداری از آن همکاری نمایند. واحد شمارش قنات رشته می باشد.
 

h.heidarzade

عضو جدید
تعریف قنات( کاریز):
قنات یک سازه آبی سنتی است که جهت بهره برداری از آب های زیرزمینی احداث می شود. مطابق فوق قنات مجموعه ای از یک یا چند میله و یک کوره یا کوره های زیرزمینی با شیبی کمتر از شیب سطح زمین است، که آب موجود در لایه یا لایه های آبدار مناطق مرتفع زمین، رودخانه ها، مرداب ها و برکه ها را به کمک نیروی ثقل و بدون استفاده از انرژی، ضمن حفظ تعادل آب های زیرزمینی، با جریان طبیعی جمع آوری و به محل مصرف می رساند.
قنات یک منبع آبی و یک اثر تاریخی باستانی بوده و تمامی دستگاه ها و ارگان ها می بایست در حفظ و نگهداری از آن همکاری نمایند. واحد شمارش قنات رشته می باشد.
 

Sahra67

عضو جدید
تشکرازمعلومات شما دوست عزیز.تصویربسیارجالب وواضح ازقنات روگذاشتین


ویژگیهای کاریز
سیستم استخراج در کاریز طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاهها و کاریزهای موجود ، آب کاریز در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود. آب کاریز دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و زراعت و در مواقع حساس(نیاز به آب) ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط کاریز دیر تمام می‌شوند و استفاده طولانی دارند، هر چند بطور دائم آب ها - چه مصرف شوند و چه نشوند - خارج می‌گردند. کاریز دارای مزایای بسیار زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدودی از آنها اشاره شده است.
 
آخرین ویرایش:

h.heidarzade

عضو جدید
· تعریف بخشهای قنات
مطابق با شکل فوق قنات از بخش های مختلفی تشکیل شده است. در ادامه تعاریف هرکدام از بخش های قنات ارایه می گردد:

1. کوره قنات:
مجرای زیرزمینی مظهر تا مادر چاه قنات با سطح مقطع بیضی کف پهن یا تخم مرغی شکل بوده و ابعاد آن طوری طراحی می شود، که گروه های مقنی بتوانند وظایف خود را انجام دهند. کوره گاهی دارای انشعاباتی است )کوره های فرعی و اصلی) که نهایتا بهم متصل می شوند.
بنابراین وظیفه کوره، آبگیری از آبخوان و جمع آوری و انتقال آب به مظهر قنات به کمک نیروی ثقل می باشد و از دو بخش تره کار و خشکه کار تشکیل شده است.

2. میله چاه:
چاه هایی که در طول مسیر کوره قنات و عمود بر آن حفر شده و از آن برای ورود و خروج گروه مقنی، وسایل و ابزارآلات مورد نیاز، تهویه کوره و نهایتاً خارج ساختن مواد لایروبی شده از آن ها استفاده می شود. معمولاً عمق میله چاه ها از مظهر به طرف مادر چاه افزایش می یابد.

3. مادر چاه:
آخرین میله چاه موجود در خلاف جهت جریان آب کوره قنات را، مادر چاه ميگويند.

4. مظهر:
محلی است در ابتدای مسیر کوره قنات که آب از آنجا در سطح زمین ظاهر میشود.

5. پیشکار:
بخش انتهایی کوره قنات اعم از شاخه اصلی یا فرعی را پیشکار یا سینه کار قنات می گویند. محل پیشکار در طول عمر قنات تغییر می کند.
 

h.heidarzade

عضو جدید
6.خشکه کار:
بخشی از کوره قنات است که صرفاً به عنوان یک گالری وظیفه هدایت و انتقال آب را به سطح زمین به عهده دارد.
7.تره کار:
بخشی از کوره قنات است که همیشه مرطوب بوده و وظیفه آبگیری )تامین آب( از طریق سفره آب زیر زمینی را به عهده دارد. طول این بخش تابع نوسانات سطح ایستابی است. ضمنا در مواردی ممکن است همه طول کوره قنات تره کار باشد.
8.هرنج:
مجرای روبازی است که آب را از مظهر قنات تا ابتدای کانال انتقال آب اراضی کشاورزی هدایت می کند. هرنج خاص قنواتی است که مظهرآن ها در سطح زمین واقع نمی شود. به عبارت دیگر هرنج جزئی از قنات است که به دلیل کمبود ضخامت سقف کوره، خاک از استحکام و پایداری برخوردار نبوده و لذا دچار ریزش شده و مجبور به برداشت این بخش از قنات شده اند. به طور معمول، از مظهر قنات تا ارتفاع یک متر را هرنج محسوب و ادامه آن تحت عنوان کانال انتقال آب در نظر گرفته می شود.
9.پشته:
فاصله بین دو میله متوالی را پشته می نامند. اندازه پشته ها در قنات متفاوت است و به عواملی نظیر عمق میل هها، حجم موادی که در کوره باید حفاری شوند و هوادهی قنات بستگی دارد. معمولاً طول هر پشته دو برابر عمق میله های مربوط به آن پشته است. نظر به این که عمق میله ها از مظهر تا مادرچاه قنات به تدریج اضافه می شود، این افزایش تدریجی طول پشته ها به سمت مادرچاه بدیهی است. معمولاً حجم خاک های انباشته اطراف دهانه میله معرف طول پشته ها می باشد.
 

h.heidarzade

عضو جدید
• تعریف بخشهای قنات
1.کوره قنات:
مجرای زیرزمینی مظهر تا مادر چاه قنات با سطح مقطع بیضی کف پهن یا تخم مرغی شکل بوده و ابعاد آن طوری طراحی می شود، که گروه های مقنی بتوانند وظایف خود را انجام دهند. کوره گاهی دارای انشعاباتی است )کوره های فرعی و اصلی) که نهایتا بهم متصل می شوند.
بنابراین وظیفه کوره، آبگیری از آبخوان و جمع آوری و انتقال آب به مظهر قنات به کمک نیروی ثقل می باشد و از دو بخش تره کار و خشکه کار تشکیل شده است.
2.میله چاه:
چاه هایی که در طول مسیر کوره قنات و عمود بر آن حفر شده و از آن برای ورود و خروج گروه مقنی، وسایل و ابزارآلات مورد نیاز، تهویه کوره و نهایتاً خارج ساختن مواد لایروبی شده از آن ها استفاده می شود. معمولاً عمق میله چاه ها از مظهر به طرف مادر چاه افزایش می یابد.
3.مادر چاه:
آخرین میله چاه موجود در خلاف جهت جریان آب کوره قنات را، مادر چاه ميگويند.
4.مظهر:
محلی است در ابتدای مسیر کوره قنات که آب از آنجا در سطح زمین ظاهر میشود.
5.پیشکار:
بخش انتهایی کوره قنات اعم از شاخه اصلی یا فرعی را پیشکار یا سینه کار قنات می گویند. محل پیشکار در طول عمر قنات تغییر می کند.
 

h.heidarzade

عضو جدید
•مفاهیم قنات

1.آب بند شدن ( آب بار زدن ) :
عبارت است از توقف جریان آب کوره قنات در اثر ریزش سقف و یا دیواره کوره، ریزش رسوبات ناشی از جریان سیلاب در محدوده قنات،سقوط اجسام یا جانوران و در موارد نادری رسوب املاح سفت شده و یا سیمانته شده در مجرای کوره.
2.آب خور قنات:
اراضی کشاورزی پایین دستی که توسط آب قنات آبیاری میشود را آب خور قنات گویند. آن بخشی از اراضی آب خور قنات که سالیانه زیر کشت قرار می گیرد، اراضی تحت کشت گویند. با توجه به این که آب دهی قنات سالیانه تغییر می کند، اراضی آب خور قنات مساوی یا بیشتر ازاراضی تحت کشت می باشد.
3.حقابه:
سهم مالکین یا بهره برداران از آب قنات را حقابه گویند.
4.زنگابه )سره پاشي ) :
به نهشته های کربناته سخت شده (عمدتاً سنگ آهکی (جداره کوره گفته می شود. اگر آب قنات حاوی املاح زیاد بیکربنات کلسیم باشد، در اثرتغییر شرایط فیزیکی )مثلاً دما و فشار (این املاح به صورت کربنات کلسیم در کوره رسوب کرده و سخت می شود. گاهی جنس نهشته ها سولفاته )گچی ( است. این نهشته ها سبب کاهش تراوایی و نیز کاهش سطح مقطع کوره بخصوص در تره کار و در نتیجه کاهش آبدهی قنات
می شود. معمولاً در عملیات لایروبی دوره ای این نهشته ها را از جداره کوره برداشته و از طریق میله ها تخلیه می گردد.
5.سبو:
ظرفی است کوچک و مسی که در ته آن سوراخ ریزی تعبیه شده است و با آن، کوچک ترین سنجش زمانی آب صورت می گیرد(ساعت آبی (ممکن است درون سبو خود به تقسیمات کوچک تری نیز تقسیم شده باشد.
6.شولات:
به لایه های سست حاوی رطوبت گفته می شود که از مقاومت کافی برخوردار نیستند و به هنگام حفاری در کوره و میله ریزش می نمایند.
حفاری در این لایه ها به آسانی میسر نیست و معمولاً برای جلوگیری از ریزش، حفاری توام با احداث دیواره های حفاطتی سنگ بست و کول گذاری انجام می گیرد. وجود شولات در خشکه کار و ریزش پی در پی آن که عملیات حفاری را با مشکل روبرو مینماید، گاهی باعث تغییر مسیر این بخش از کوره نیز می شود.
7.مقسم:
سازه ای است که در زیر دست مظهر قنات و یا استخر قنات احداث می شود و وظیفه تقسیم آب را بر اساس حقابه های از پیش تعیین شده به عهده دارد. مقسم های زیر دست قنات غالباً فلزی یا بتنی بوده و به شکل سرریز و دریچه اجرا می شوند
8.استخر:
به منظور ذخیره سازی آب قنات معمولاً در پایین دست قنات استخرهای ذخیره آب ساخته ميشود. این استخرها در تنظیم آب دهی قنات و کنترل آن، افزایش راندمان انتقال و توزیع آب نقش مهمی دارند. در گذشته این استخرها خاکی و یا از شفته آهک ساخته می شده اند، که امروزه توصیه می شود پوشش های بتنی و یا ژئوممبران و ... استفاده شود.
 

h.heidarzade

عضو جدید
سد زيرزميني قنات عمومي وزوان
مشخصات قنات و راهروهاي زيرزميني آن :
اين قنات قبل از اسلام و احتمالاً در زمان سلسله ساسانيان و در 2 كيلومتري شمال شهر وزوان احداث شده است. مادر چاه آن در جنوب شهر ميمه و مظهر آن در شمال شهر وزوان و مسير آن در اراضي زراعي در جنوب شهر ميمه واقع است. طول قنات مذكور حدود 1800 متر بوده ‘ عمق مادر چاه آن حدود 18 متر مي باشد. آبدهي لحظه اي آن در سال 1370 حدود 23 ليتر در ثانيه اندازه گيري شده و تخليه ساليانه آن حدود 1134000 متر مكعب برآورد گرديده است. چاههاي قنات مذكور كه تعداد آنها به 64 حلقه مي رسد زنجيروار در يك روستا قرار گرفته اند.سومين و بزرگترين سد زيرزميني در مسير كوره قنات و در فاصله حدود 2/1 كيلومتري از مادر چاه و در عمق 16 متري از سطح زمين ايجاد شده است.لازم به ذكر است كه در مسير كوره قنات ‘ سه سد زيرزميني احداث گرديده كه به تدريج و با متروكه شدن هركدام ديگري ساخته شده است.با بستن اين سد زيرزميني و ذخيره آبهاي زمستانه در آن ‘ اهالي توانستند سطح بيشتري را به زير كشت ببرند. زيرا با كم آبي كه روستاهاي نيمه شرقي ايران با آن دست به گريبان هستند هر منطقه كوشيده است تا آنجا كه ممكن است به نحوي بر حجم مقدار آب قلمروي خود بيفزايد.براي رفتن از سطح زمين به عمق و رسيدن به محل سد اصلي(سومين و بزرگترين سد) بايد از چندين راهروي پيچ در پيچ باريك و بدون روزنه سنگي عبور كنيم. سقف اين راهروها بسيار كوتاه است. بدنه راهروها سنگي و يا سنگ چين و يا حفر شده در زمين هاي سخت آبرفتي و سنگي پاي كوهي است.

مشخصات سومين و يا بزرگترين سد زيرزميني در مسير كوره قنات:
سد فوق در عمق 16 متري از سطح زمين بوده و مصالح ساختماني آن آجر‘سنگ و ملات ساروج است . محليان خميره ساروج را از مخلوط نمودن آهك ‘ خاكستر يا ماسه بادي ‘ قدري موي بز يا گوساله و گاهي سفيده تخم مرغ مي ساختند.اگر در جلوي سد ايستاده و به ديواره آن نگاه كنيم ‘به غير از كوره اصلي قنات در پايين ‘ 5 دريچه مي بينيم كه در يك راستا و به فواصل مختلف از هم واقع شده اند.ابعاد دريچه ها در جلو و پشت سد يكسان نيست ‘ زيرا هنگام باز كردن دريچه ها آب به سرعت و با فشار زياد به بيرون مي جهد. بنابراين ابعاد مجاري هر دريچه در پشت سد كه مخزن آب مي باشد‘ به مراتب كمتر و سوراخ دريچه كوچكتر از اندازه همان سوراخ در جلوي سد است ‘ به گونه اي كه اين اختلاف را ميتوان حدود 40% محاسبه كرد و تقريباً همه دريچه ها ‘ به جز كوره قنات داراي چنين وضعي مي باشند. ضمناً دريچه همكف مجهز به لوله هاي انتقال آب و شير فلكه بر روي آنها مي باشد.در شكاف هاي كوهستاني و زيرزميني اطراف كوره قنات از مادر چاه تا مرز قسمت خشكه كار كه محل سد زيرزميني مي باشد داراي مخازن ‘ سوراخ ها و جايگاههايي است كه بر اساس ساختمان سنگ هاي ديواره هاي بستر كوره ‘ ابعاد كوره قنات رافراخ تر نموده اند كه اين فراخناهاي نامنظم در مواردي به اتاقك هاي بزرگ و ناهمانندي شكل گرفته اند كه همان مخازن ذخيره آب هستند.
 

Sahra67

عضو جدید
باتشکرفراوان ازشما دوست عزیز.
معایب کاریز
در زمینهای هموار و نواحی ای که زمین شیب کافی ندارد و نیز زمین‌های خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر کاریز نیست. آب کاریز، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. به همین خاطر کاریز مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آب خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل کاریز وجود ندارد.
کاریز به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیستند و دارای نوسان زیادی هستند، نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و همین طور در فصول و سالهای خشک، آب کاریز کم می‌شود. کاریز نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیرتر است و خرابی در کاریزها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
 

Similar threads

بالا