هنر باتیک (كلاقه‌اي)
سابقه تاريخي باتيك: باتيك كه واژه جاوه‌يي (يكي از جزاير اندونزي) است به نوعي پارچه كه در كشور‌هاي جنوب و شرق آسيا توليد ميشود اطلاق ميگردد و بافته‌هاي باستان شناسي گواه توليد گونه‌يي از آن در مصر باستان نيز هست.
چاپ باتیک یا چاپ کلاقی به معنای چاپ مقاوم است و یا به عبارتی به معنای پوشاندن قسمت هایی از سطح پارچه با ماده ای مقاوم که مانع از نفوذ رنگ به پارچه می شود و به این ترتیب نقوش
زیبا بر روی پارچه شکل می گیرد .
طرح و نقوش در چاپ باتیک در هنر هر منطقه ای نشانگر آداب و رسوم فرهنگ دین و آئین آن منطقه می باشد . پارچه های چاپ شده بسیار زیبا و خیال انگیز است و با همه سادگی که دارد نشانه
ای از پایداری یک سنت و یادگاری از پیشنیان ماست که شامل ساخته های هنر ایشان و پشتکار بسیار ستایش برانگیزشان می باشد.
موارد استفاده چاپ باتیک بسیار زیاد است و شامل انواع پرده ها – تابلوها – دیوار کوبها و لباسهای محلی و حتی لباسهای هنری می باشد .
که متاسفانه به علت نبود امکانات لازم و شناخت کافی از این هنر – در دست نبودن و کم بودن آثار گذشتگان وجود استادکاران اندک که تنها به صورت سنتی به انجام کار می پردازند باعث شده است
این هنر به خوبی شناخته نشوند و در میان عموم مردم رشته ای ناشناخته تلقی گردد و همین امر این هنر را روبه فراموشی کشانده در صورتی که باتیک هنری است که کاربرد های فراوانی در زندگی دارد.
چاپ قالبی:
این نوع چاپ ابتدا در چین و هندوستان ابداع شد و سپس به سایر نقاط جهان راه یافت و از قرن یازدهم به بعد گروهی از صنعتگران ایرانی نیز به آموختن آن پرداختند و حاصل كارشان پارچه های
قلمكاری است كه امروزه نیز تولیدش به گونه یی دیگر در اصفهان و دامغان دایر است.
شیوه ی استفاده از مهر بعدها در چاپ باتیك نیز مورد توجه قرار گرفت و هنرمندان متعددی با گرایش به این روش توانستند به وجود آورنده ی آثار برجسته ای باشند و ابداعات تازه یی از خود برجای
گذارند.ماده‌ی گیاهی فوق الذكر كه از حل كردن برگ موز در سود – سودآور به دست میآمد مایع چسبنده ای بود كه پس از اختلاط با ماسه‌ی نرم یا خاك رس مورد استفاده قرار می گرفت و هنرمندان
وسیله ی قلم یا سایر ابزار به نقاشی پارچه با آن می پرداختند و سپس پارچه را رنگ آمیزی نموده و شستشو می دادند.به این ترتیب نقاطی كه رنگ در آن نفوذ نكرده بود سفید باقی می ماند و
پارچه نقوش سفیدی در متن رنگین به خود میگرفت و با تكرار این عمل امكان استفاده از رنگهای متنوع و متعدد وجود داشت.
در روش استفاده از صمغ و موم كه بعد از چندی جایگزین شیوه ی قبلی گردید، ابتدا دو طرف پارچه با صمغ و موم پوشانده می شود و سپس نقوش مورد نظر بر روی موم تراشیده می شود و سپس
پارچه رنگ آمیزی می گردد و چنانچه ایجاد نقوش با چند رنگ مورد نظر تولید كننده باشد مجدداً قسمتهای دیگری از سطوح موم اندود را تراشیده و در عوض نقاط تراشیده شده ی قبلی را موم می
گیرند تا هنگام رنگ آمیزی دوباره رنگ جدید در آن نفوذ نكند.
ذكر این نكته قابل تأمل است كه در طریقه ی كار با موم حتماً باید از رنگهای سرد استفاده به عمل آید تا حرارت باعث ذوب موم و ادغام رنگها نگردد.
گذری کوتاه به هنر چاپ در قبل و بعد از اسلام
طبق اسناد و مدارک موجود در حدود 2500-1500 ق م ابریشم از چین به ایران راه یافت . ابریشم تنها کالایی بود که صورت ترانزیت از ایران می گذشت و ایرانیان از عمده خریداران و فروشنده آن به ممالک غرب بودند .
در آغاز قرن 7 م ابریشم بافی در ایران مورد تاکید است . ابریشم هایی که نقوش آنها معمولا پرکار و شلوغ بود و در بیش از 5 رنگ بافته می شده است . گفتنی است که ساکنان کرانه مازندران از
سده 6 ق م با روش چاپ پارچه به وسیله هنری که امروزه باتیک نامیده می شود آشنا بوده و به وسیله آن پارچه های ابریشمین را منقوش می کردند .
تاریخچه باتیک ایران
آنرا کلاغی یا کلاقی می خوانند درپاره های نقاط نیز « قنوز» که معادل آذری ابریشم است تلفظ می شود و وجه تسمیه اش این است که چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را که قرار
بود رنگ آمیزی شود به اشکال خاصی گره زده یا می دوختند و سپس مبادرت به رنگرزی می کردند .منطقه‌ی اسكوی آذربایجان مركز عمده‌ی تولید آن است.
طبیعتا چون رنگ نمی توانست در قسمت های گره خورده یا دوخته شده نفوذ کند . پس از پایان رنگرزی قسمتهایی که دوخته یا گره زده شده به صورت نگاتیو در می آمد که رنگ را به خود نگرفته است .
و باز از آنجایی که معمولا از یک رنگ و بیشتر هم از رنگ سیاه استفاده می شد ، نقاط گره خورده یا دوخته شده به صورت پرکلاغ تداعی گر می شد به همین جهت کلاغی گفته می شد .
در لغت نامه دهخدا آمده است کلاغی که چارقدی ابریشمین که زنان عشایر بر سر کنند ، قسمتی از روسری و جر آن ، دستمال بزرگ ابریشمین که مردان بر کلاه و زنان کرد بر سر روی خود ببندند .
باتیک در حال حاضر علاوه بر ایران ، به صورت هنری ملی در بخشی از کشورهای جنوب و شرق آسیا نیز رواج دارد معمولا صنعتگران از ابزار و ادوات متفاوت استفاده می کنند .معروف است که این هنر بیشتر در منطقه ای پرت دور افتاده در جنوب تبریز که در گذشته های دور « اوشکایا » نامیده می شده بوده است .
شروع باتیک در ایران از شهر تبریز و بدست استاد حسین کلاقیچی گنجینه بوده است .امروزه از چاپ باتیک در طراحی دکوراسیون منازل ( در قسمت طرح پرده ها ، رومیزی ، کوسن مبلمان و...) با
نقوشی که برگرفته از فرهنگ های مختلف جهانی می باشد استفاده های فراوانی می گردد. همچنین در طراحی لباس طراحان که همیشه به دنبال ابزار های متنوع برای بیان هنری خود و جلب
مخاطب میگردند از چاپ باتیک استفاده های فراوانی می کنند.
منبع : سازمان صنایع دستی-کاچیران
