پدیده ی تونل زنی کوانتومی

Mohsen 89

مدیر تالار فیزیک
مدیر تالار
کاربر ممتاز
«این احتمال اندک وجود دارد که ذرات از میان موانع نفوذ ناپذیر «تونل» بزنند یا یک جهش کوانتومی انجام بدهند

این یکی از حیرت آورترین پیشگویی های تئوری کوانتوم است. در سطح اتمی این پیش بینی چیزی از یک موفقیت فوق العــاده، کم نداشته است. «تونل زنی» یا جهش های کوانتومی از روی موانع، از تمامی امتحانات تجربی صورت گرفته سر بلند بیرون آمده است. در واقع حال دیگر، دنیای بدون تونل زنی قابل تصور نیست.


یک آزمایش ساده که صحت تونل زنی کوانتومی را نشان می دهد، قرار دادن یک الکترون در یک جعبــه می باشد. در حالت معمول الکترون آنقدر انرژی ندارد که از دیوارهای جعبه عبور کند. اگر فیزیک کلاسیک درست باشد، آنگـاه الکترون هیچ گاه قادر به ترک جعبه نخواهد بود. ولی بر طبق تئوری کوانتوم، موج احتمال الکترون از جعبه کذشته و به دنیای بیرون نفوذ خواهد کرد. این نفوذ از دیواره را می توان به طور دقیق توسط معادله موج شرودینگـــر محاسبه کرد. یعنی یک احتمال هر چند ناچیز وجود دارد که الکترون در جایی بیرون از جعبه وجود داشته باشد. به بیان دیگر، احتمال مشخص ولی اندکی وجود دارد که الکترون از مانع تونل زنی کرده و از جعبه بگذرد. هنگامی که در آزمایشگـاه سرعت تونل زنی الکترون ها از این موانع را اندازه می گیریم، نتایج بطور دقیق با تئوری کوانتوم مطابقت دارند.


راز تونل زنی در دیود تونلی نهفته است که یک ابزار کاملا مکانیک کوانتومی است. به طور معمول، ممکن است الکتریسته برای عبور از دیود تونلی انرژی کافی نداشته باشد، ولی تابع موج این الکترونهـا می توانند از موانع دیودی عبور کرده و لذا از این احتمال که الکتریسیته با تونل زنی در مانع در طرف دیگر آن ظاهر می شود نمی توان چشم پوشی کرد. موقعی که به صدای زیبای موسیقی استریو گوش فرا می دهیـد، به یاد داشته باشیـد که در حال گوش دادن به ریتم های تریلیونهـا تریلیون الکترون هستید که از این قوانین و سایر قوانین عجیب مکانیک کوانتومی پیروی می کننـد.


اگر مکانیک کوانتومی اشتباه بود، در این صورت تمام وسایل الکترونیکی مثل تلویزیونهـا، کامپیوترهـا، استریو و غیره از کار می افتادند. در واقع اگر تئوری کوانتوم اشتباه بود، اتمهای بدن ما از هم فرو پاشیده شده و ما فورا از هم واپاشیده می شدیم. بر طبق معادلات ماکسول، الکترونهـایی که در یک اتم می چرخنـد باید در یک میکرو ثانیه انرژی خود را از دست داده و روی هسته فرو بیفتنـد. تئوری کوانتوم از این فرو پاشی ناگهانی ممانعت به عمل می آورد و لـــذا این واقعیت که ما موجودیت داریم، دلیل روشنی بر درستی مکانیک کوانتومی است.


و حالا یه مقدار تخصصی بررسی کنیم:
یکی از سوالاتی که در فیزیک کوانتوم در مورد پدیده تونل زنی وجود دارد اینست که چرا ذراتی که از درون یک سد عبور میکنند به نظر میرسد که سریعتر از سرعت نور حرکت میکنند اما در فضای خالی اینگونه نیست؟
همچنین چیز دیگری گیج کننده میباشد: چرا مدتی که ذره در سد به سر میبرد با افزایش طول سد بیشتر نمیشود؟

این پارادوکس ( تناقض) از سال 1932 بحث های زیادی را در جامعه فیزیک در بر داشته است. اماهربرت وینفول (Herbert Winful) پروفسور دانشگاه میشیگان (University of Michigan) معتقد است که پایانی برای این سوالات پیدا کرده است.

وینفول میگوید که نتایج تئوریکی اش نشان میدهند که آنچه که اندازه گرفته میشده و محاسبه میگردیده در واقع مدت زمان عبور ذره از دونقطه داخل سد نبوده بلکه زمان خالی کردن سد از انرژی موجود آن میباشد. به این زمان تاخیر گروه (group delay) میگویند.
وینفول با استفاده از ساختارهای فتونیکی خاصی (photonic band gap structures) ریاضیات تئوریش بدست آورد. این ساختار ها برخی از طول موج های نور را ***** میکنند و بقیه را عبور میدهند. او سپس تاخیر امواج الکترومغناطیسی را که از آن ساختار ها عبور میکردند را محاسبه مینمود و فهمید که نتیجه دقیقا برابر مدت زمانی است که طول میکشد تا انرژی از دو انتهای سد بیرون آید.
مثالی از چگونگی تاخیرگروه در تونل زنی کوانتومی به این قرار است: دو اتوبوس توریستی را تصور کنید. یکی با 100 مسافر و دیگری 10 نفر. اتوبوس ها به سمت یک رستوران در حرکتند. آنها با هم به مقصد میرسند، اما اتوبوسی که 10 نفر در آن هستند زودتر خالی میشود و مسافران زودتر سر شام میروند. اگر زمان رسیدن را به صورت زمان متوسط رسیدن یک مسافر به میز شام تعریف کنیم آنگاه این زمان برای اتوبوسی که کمتر مسافر دارد کوتاهتر است. همچنین بیان میکند که چرا زمان تاخیرگروه بدون توجه به مسافت طی شده مساوی است.
در تونل زنی کوانتومی بیشتر ذرات ( آدم های داخل اتوبوس) به بیرون سد میروند و فقط تعداد کمی از درون آن عبور میکنند. در مقایسه با جایی که سد وجود ندارد، حضور سد باعث کاهش مقدار انرژیی میشود که میتواند ذخیره گردد. زمان تاخیری اندازه گیری شده مستقیما با انرژی ذخیره شده ارتباط دارد و همان زمانی است که طول میکشد تا این انرژی ذخیره شده آزاد شود.
وقتیکه سد را طویل تر کنیم مدت زمان هیچ تغییر نمیکند چونکه سد یک مقدار ظرفیت انرژی معین دارد که به طول آن ربطی ندارد دقیقا مانند اتوبوس که گنجایش معین دارد صرف نظر از اینکه چه مسافتی را میپیماید.
وینفول نتایجش را در 25 جولای به صورت مقاله مدعو در کنفرانسی در واشنگتن به نام Slow and Fast Light Conference ارائه میکند.
او میگوید:" این یک سوال مهم از دیدگاه بنیادی فیزیک است، اما از طرف دیگر مهم نیست! زیرا که به شما سرعت نهایی که دستگاه های تونل زنی میتوانند کار کنند را میدهد. نتایج من به نوعی غمناک هستند چرا که نشان میدهد ما نمیتوانیم بیشتر از سرعت نور حرکت کنیم."
او چنین ادامه میدهد که از طرف دیگر خیالمان راحت میشود چون میفهمیم که اینشتین درست میگفت...
تونل زنی کوانتومی در میکروسکوپ هایی (STM) استفاده میشود که قادر میسازد مشاهداتی در مقیاس اتم داشته باشیم.
منبع:
کانون گفتمان قرآن - انجمن فیزیک دانشگاه علوم و تحقیقات
 
بالا