هنر شعر بافی
صنعت نساجی يكی از هنر صنعت های اصيل ايرانی است اما شايد نامدارترين شهر در زمينه صنعت نساجی در ايران شهر يزد باشد. چرا كه از گذشته های دور ترمه ها و پارچه های فاخر و دستمال های زيبای اين شهر از جاده ابريشم به تمام جهان فرستاده می شده. جايگاه اين بافته های زيبا در ياد و خاطره نوستالژيك ما و شايد تمام ايران غير قابل انكار است.
اما نساجی سنتی يزد را به صورت عاميانه در يزد شعربافی می گويد اما شعربافی چيست؟
به مجموع مشاغل نساجی سنتی يزد از قبيل دارايی بافی ـ احرامی بافی ـ ترمه بافی بافت دستمال های سنتی و شال و غيره را كه به وسيله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در يزد شعربافی اطلاق می شود.
اگر ما امروز شهر يزد را به خاطر خانه های گلی و بادگيرهای زيبايش ميشناسيم قطعاً در گذشته اين شهر را به خاطر پارچه های زيبا و فاخرش می شناختند. شهری كه از شرق تا غرب همه آوازه اين را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترين شهرهای دريای كاسپين از ترمه هايی بسيار زيبايی كه برای مردم كشميربافته می شده تا كارخانه هايی نساجی كه در شمال ايران ساخته شدند همه وامدار هنر صنعتگران يزدی ند.
اما چه تعداد كارگاه صنعتگر پارچه باف يا شعرباف در يزد وجود داشته اند كه دامنه هنر خود را از شرق تا غرب جهان پراكنده كرده اند؟
شعر بافي سنتی که با دستگاه سنتی پارچه بافی صورت می گيرد هم اکنون در يزد منسوخ شده و اکثر صنعتگران با ماشين صنعتی مشغول کار می باشند.
بر طبق كتيبه و سنگ نوشته قديمي موجود در دهليز درب اهلي مسجدجامع در گذشته شغل اكثر مردم يزد يا شعربافی بوده است و يا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ريسی و رنگرزی و تهيه ابريشم و غيره. در مورد انواع پارچههاي توليدي توسط اين شعربافان اطلاعات ما بسيار كم است و احتمالاً در گذشته تعداد زيادی از انواع توليدات شعربافی وجود داشته است كه هم اكنون فراموش شده و غبار روزگار نام و ياد آنها را از اذهان زدوده است.
اما از انواع توليدات شعربافی كه هم اكنون موجود است می توان موارد زير را نام برد.
1- زری بافی:
زری، نفيس ترين و افسانه ای ترين دست بافته منسوخ شده ايرانی است كه در روزگار رونق و رواج خود شهرتی عالم گير داشته و هم اكنون نمونه هايی از آن زينت بخش موزه ها و ساير مراكز هنری ايران و ديگر كشورهای جهان است. داراي سابقه ای طولانی از لحاظ بافت و توليد می باشد. هر چند كه در تاريخ نساجی ايران زمان پيدايش زری ناپيداست، ولي به طور اجمال از تاريخ و كتب قديمه چنين استنباط ميشود كه نخست در زمان هخامنشيان و سپس در زمان ساسانيان بافتن پرده ها و پارچه های زری رواج داشته و برای تزئين كاخهای سلاطين و كليساهای جهان به كار ميرفته است. ضمن آنكه «هرودوت» و «اوستا» چيزی شبيه به زری را وصف كرده اند.
مركز عمده زری بافی ايران در گذشته يزد بوده است و از اين شهر به ديگر نقاط جهان صادر می شده است.
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسی بدين رشته مشغول نمی باشد.
2- پرده بافی:
طبق انجام تحقيقات در استان يزد و بررسی كارگاه های سنتی در استان در حال حاضر متأسفانه كارگاه پرده بافي فعالی در سطح استان وجود ندارد و ليكن تا چند سال پيش بافت پارچه پرده ای انجام می گرفته است.
بافت پارچه پرده ای منحصراً در شهرستان يزد معمول و بافندگان اكثر مرد بوده اند. دستگاه بافندگی فرآورده مذكور چهار وردی بوده است.
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده وهيچ صنعتگری در اين رشته مشغول فعاليت نمی باشد.
3- رولحاف بافی:
رويه ی لحاف كلاً به وسيله دستگاه چهار وردی بافته ميشود ولي طي سالهاي اخير استفاده از نوعي دستگاه هفت وردی كه قادر به تهيه پارچه هايی با عرض 5/3 متر نيز می باشد در بين بافندگان رواج يافته و به وسيله آن منسوجاتی توليد می كنند كه در نوع خود منحصر به فرد است. از جمله افرادی که هم اکنون به اين رشته مشغولند تنها بايد از استاد محمد علی زنجيريان جمال آبادی نام برد.
4- شمدبافی:
شمد نوعی پارچه ابريشمی يا پنبه ای است كه معمولاً به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود.
اين رشته در ليست رشته های صنايع دستي ثبت نشده است و هم اکنون تنها به صورت بافت ماشينی در يزد به آن پرداخته می شود.
5- چادر شب بافی:
چادر شب بافی يا كاربافی نوعي صنعت خانگي است كه بيشتر در شهرستان يزد، اردكان و بخش زارچ تهيه ميگردد مردان و زنان در كنار كشاورزي به بافت چادر شب مشغول و بيشتر در ابعاد 200*200 سانتيمتر با طرح چهارخانه يا پيچازی تهيه ميشود و با رنگهای مركب از نيلی، قرمز، زرد، سبز و مشكی آميخته شده اكثراً به مصرف رختخواب پيچی ميرسد. هم اکنون اين رشته در يزد تنها به بافت ماشينی ميباشد.
6- بافت دستمال:
كه سه نوع دستمال می باشد:
الف ) دستمال عشايری
ب) دستمال ابريشمی
ج) دستمال مرسريزه
تنها صنعتگر شناخته شده سنتي اين رشته در حال حاضر سر کار خانم فاطمه جان کريم فخری ميباشد اين رشته جزء ليست رشته های ثبت شده صنايع دستي نمی باشد.
مركز عمده زری بافی ايران در گذشته يزد بوده است و از اين شهر به ديگر نقاط جهان صادر ميشده است
اين رشته هم اکنون در يزد منسوخ شده ودر حال حاضر کسي بدين رشته مشغول نميباشد
7- قناويز:
نوعي پارچه كه در سالهاي گذشته در يزد بافته می شده است قناويز نام دارد كه متأسفانه در حال حاضر بافت آن ديگر انجام نمی شود.
8- احرامی بافی:
بافت پارچه ای به نام «احرامی» با تار و پور پنبه ای معمولاً در اندازه های 70*100 سانتيمتر و ديگري 90*120 سانتيمتر تهيه می شود با عرض 70 سانتيمتر دارای 22 چله و با عرض 90 سانتيمتر دارای 28 چله است يك نفر بافنده ميتواند روزانه 4 عدد احرامی به ابعاد 70*100 سانتيمتر ببافد. اين نوع پارچه ها بيشتر مورد مصرف حجاج قرار می گيرد. هم اکنون تنها خانواده خانم فاطمه دهقان نبادکی در يزد بدين رشته مشغول می باشد.
9- ترمه بافی:
پارچه ترمه به پارچه ظريف و لطيفی اطلاق ميشود كه از دو سری نخ تار و پود كه با دست بافته شده باشد، به نحوي كه پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراكم پودی آن زياد باشد جنس آن از كرك و پشم يا ابريشم با طرحهاي اصيل و سنتی ايران است. نخستين مرحله بافت ترمه تهيه كردن مواد اوليه آن است. معمولاً ترمه از پشم و ابريشم می بافند اما پشم سفيد رايج ترين پشمی است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گيرد زيرا ميتوان آنرا با هر رنگی كه دلخواه است رنگ آميزی نمود پشم ترمه بايد مرغوب باشد و الياف بلندی داشته باشد كه گوسفندان ايران داراي پشم های نرم و محكم خوبي بوده و تا حدو زيادی براق و سفيد است و بهترين پشم گوسفند در ناحيه پهلوها ـ شكم ـ پشت گردن و سر و ساق پا قرار دارد و معمولاً اين پشمها براي بافت ترمه استفاده ميگردد. نحوه آماده كردن ـ ريسيدن و رنگرزی كردن و بافت پشم در قرن 16 ميلادي در ايران پيشرفت زيادی كرد. دوره شاه عباس صفوی را ميتوان دوران اوج و شكوفايی صنعت ترمه بافی عنوان كرد.
به مجموع مشاغل نساجی سنتی يزد از قبيل دارايي بافی ـ احراميبافی ـ ترمه بافی بافت دستمالهای سنتی و شال و غيره را كه به وسيله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در يزد شعربافی اطلاق می شود
انواع ترمه:
1- ترمه چهرقدی 2- ترمه شال راه راه 3- ترمه اتابكی 4- ترمه شال بندی 5- ترمه شال محرمات 6- ترمه كشميری 7- ترمه زمردی 8- ترمه اميری 9- ترمه يزدی.
نكته آنكه ترمه كشميری نوع ترمه با نقش بته جقه است كه در يزد توليد شده و احتمالاً به خاطر بازار فروش مناسب در كشمير هند به ترمه كشميري معروف است، در كتاب ترمه های ايران و هند چاپ فرهنگستان هنر تهران چندين نمونه از ترمه كشميری توليد خاندان رضايی يزدی كه در يزد توليد شده چاپ شده است.
از جمله افرادی که در يزد بدين رشته مبادرت می ورزند بايد از خانوادههای رضايی، و حسينی، هاشمی، سالاری نام برد و بقيه کارگاههای موجود به صورت نيمه صنعتی فعاليت می کنند.
10- دندانی بافی:
دنداني يا گل خورد به جامه زرتشتيان يزد نيز شهرت دارد و در حال حاضر به اين بافت اصيل كمتر توجه شده و داراي شيوه بافتی ظاهراً ساده اما پر زحمت می باشد و براي توليد آن ابتدا گروه هايی كوچك در پارچه زده می شود و به همين جهت نقش اساسی و اصلی آن به صورت كلي ساده است، معمولاً در اطراف آن يك رشته گلهای هفت رنگ نيز توليد ميگردد كه دارای 4 ترنج 4 گوش به رنگ قهوه ای متمايل به سياه در وسط و در ميان ترنج نقوش مدور با شيوه دنداني و به رنگ سفيد آجري بافته می شود و سرانجام در نوار قرمز و سياه با حاشيه گلهای دندانی به صورت دايره هايی با خطوط حاشيه دار، تركيب ساده ولي دلنشين را تكميل می كند.
اين رشته در يزد منسوخ شده است.
11- دارايی بافی:
پارچه های دارايی كه در سالهای گذشته در يزد توليد می گرديد تماماً از ابريشم طبيعی بوده و از رنگهای سنتی و گياهی نيز استفاده می شده ولي در حال حاضر از نخ ويسكوز براي تار و از ابريشم مصنوعی يا ويسكوز براي پود استفاده می گرديد.
با نوع و شيوه بافت دارايی انواع پارچه جهت مصارف مختلفی همچون: رولحافی، بقچه سوزنی و روميزی توليد ميگردد. با استمرار اين شيوه از سالها پيش و با پياده نمودن طرحها و نقشه های بيشماري و با پياده نمودن از ساده ترين تا پيچيده ترين و همچنين نقشهای هندسي اين «هنر ـ صنعت» از نسلی به نسل ديگر انتقال يافته و هنوز هم از آن نام و نشانی به جاست. پارچه های دارايی را هيچگاه مانند هم نميتوان يافت و هر كدام نرمي و مواجي ويژه و مخصوص به خود را دارد كه آن را از انواع ديگر بافتهاي رنگين و كلاقه ای (باتيك) متمايز ميسازد. از جمله افرادي که هم اکنون در يزد به اين رشته مشغول ميباشند بايد از غضنفر ملک ثابت، رمضان رضايی، شريف ترک، قدير زاده، مهر نيا نام برد.
در آخر جا دارد كه با ذكر اين مطلب گزارش را به پايان ببريم كه شعربافی يكي از هنر ـ صنعت های كهن ميهمانان است و جا دارد تحقيقی كامل و جامع در مورد آن صورت گيرد.
منبع :http://www.forum.98ia.com
