مورفولوژی شهرهای ماقبل صنعتی(شهرهای فئودالی- تجاری و شهرهای استبدادگران)

[هدیه.]

در این تاپیک به بررسی شهرهای ماقبل صنعتی می پردازیم؛ شهرهایی که هم­ اکنون نمونه آن­ها را در بسیاری از کشورهای جهان سوم می­توانیم ببینیم. به بیان بهتر باید گفت که امروزه بیشتر شهرهای جهان سوم، با معیارهای مشخص شهرهای ماقبل صنعتی به حیات خود ادامه می­دهند.

شهرهای ماقبل صنعتی را می­توان در سه گروه بدین شهر مورد بررسی قرار داد:

1) شهرهای فئودالی:
در شهرهای فئودالی، شهر به حوزه ­های روستایی وابستگی بسیاری داشت. ثروتمندان شهری، زمین­داران بزرگ بودند و عده بسیاری از نیروی کار کشاورزی در شهرها زندگی می­کردند بدین سان که بیشتر جمعیت شهری از رعایایی تشکیل می­شد که با بندگی و اسارت زندگی می­کردند. بخشی از شهر یا هر محله­ای به نام یک فئودال یا خانواده فئودال خوانده می­شد که اغلب خانواده­ های فئودال با فئودال­های محله ­های دیگر به خصومت و دشمنی می­پرداختند به همین دلیل عده­ ای از محققان از شهرهای فئودالی به نام "شهر خصومت و دشمنی" نام می­برند.
در شهرهای فئودالی سه طبقه کاملا مشخص دیده می­شد: طبقه ممتاز، طبقه پایین و طبقه­ای بیرون از روند اصلی جامعه شهری که از توده مردم و گروه­های قومی- مذهبی تشکیل می­شد. طبقه اول بر شهر حکومت می­کرد. این گروه قدرت و توان خود را از منابع خارج از شهر به دست می­آورد. طبقه پایین­تر یا توده مردم و اقلیت­های قومی- مذهبی هرچند در اقتصاد شهری دارای نقش­هایی بودند ولی در اداره جامعه شهری هیچ امتیازی نداشتند.
در ساخت داخلی شهرهای فئودالی، طبقه اول در مرکز شهر و در مجاورت مرکز تجاری، مذهبی، سیاسی و محل برگزاری مراسم و آیین­ ها همراه با خدمتکاران و محافظان خود زندگی می­کردند. طبقه پایین­ تر، بسیار دورتر از مرکز شهر و در مجاورت مرزهای شهری، یا در حاشیه آن اقامت داشتند و اقلیت­های قومی- مذهبی نیز در محله­ های ویژه به نام "گتوها" (Ghetto) در یک شرایط جدایی­ گزینی اکولوژیک به اجبار در بیرون دیوارهای شهری ساکن می­شدند.
از قرون وسطی تا قرن هجدهم و نوزدهم در بعضی از نواحی، اداره شهرها به وسیله خانواده­های فئودال، امری عادی بود؛ چنانکه در قرن هجدهم ، شهر مادرید اسپانیا گروهی اداره می­کردند که ثروتشان از طریق گله­داری و گوسفندداری در سطح وسیعی از حوزه­ های روستایی و زمین­های اطراف شهر به دست آمده بود. در بعضی از شهرها، فئودال ها قصر خود را در مرز شهرها و در روبروی املاک خویش بنا می­کردند و هر گوشه­ای از شهر و بیرون از آن در مالکیت خانواده­های معینی بود. در این دوره، دشمنی و خصومت خانواده های فئودالی با یکدیگر امری عادی بود؛ به طوری که در تاریخ قرون وسطی از این نزاع ها و جنگ­های داخلی شهرها نمونه­ های بسیاری وجود دارد. خانواده­هایی که قدرت بیشتری به دست می­آوردند می­توانستند مدت­های طولانی بر شهرها حکومت کنند.

2) شهرهای تجاری:
در دوره قرون وسطی، بعضی از شهرها ویژگی­های شهرهای فئودالی را نداشتند؛ بدین­سان که کارکرد یا نقش این شهرها بیشتر به وسیله تجارت تعیین می­شد نه تولیدات کشاورزی. در دوره ماقبل صنعتی، تجارت و وضعیت تجاری، بیشتر از طریق نظام صنفی سازمان می­ یافت. هر صنفی از گروه­ های هم ­صنف، فعالیت­های تجاری یا تجارت ویژه ­ای را در اختیار داشت. زمانی که یک شهر در یک فعالیت اقتصادی ویژه تخصص می­یافت، نقش آن صنف در اداره شهرها نیز بیشتر می­شد و اهمیت بیشتری می­ یافت. شهرهای تجاری برخلاف شهرهای فئودالی، چندان به حوزه های روستایی وابسته نبود؛ از این رو قدرت و نیروی سیاسی شهر از صنف یا اصناف منشا می­گرفت. در این میان سهم استادان صنایع دستی و بازرگانان بیشتر بود و این عده اغلب اداره شهرهای تجاری را در اختیار می­گرفتند.
در مورفولوژی شهرهای تجاری، وجود مناطق ویژه برای فعالیت ویژه در داخل شهرها اهمیت داشت و مورفولوژی هر بخش از شهر با توجه به میزان خرید و فروش در آن شکل می­گرفت. خانه شهرنشینان به منزله کارگاه، انبار و محل زندگی بازرگانان، اربابان حرفه­ ها، کارگران و کارآموزان محسوب می­شد؛ ازین رو جدایی­ گزینی طبقات اجتماعی در شهرهای تجاری قرون وسطی دیده نمی­شد. در این قبیل شهرها همواره یک ترکیب خاص اجتماعی به وجود می­ آمد؛ در نتیجه ساخت شهر به صورت منطقه­ بندی متحدالمرکز -که مناطق مختلف، پیرامون مرکز شهر را بپوشاند- درنمی­ آمد.
ظهور، توسعه و افول شهرهای تجاری با دگرگونی الگوهای تجاری ارتباط مستقیم داشت. دنیا به وسیله بازرگانان شناخته می­شد و افق­های تازه ­ای می­یافت. زمانی که الگوهای تازه تجاری به وجود می آمد، شهرهای جدیدی ایجاد می­شد و شهرهای قدیمی اهمیت خود را از دست می­داد.
در شهرهای تجاری، هنگام شکوفایی اقتصاد شهری، منطقه بازار، توسعه بیشتری می­یافت و منطقه مسکونی شهر به نهایت گسترش و زیبایی خود می­رسید. در این حالت شهر به مرکز سرمایه ­گذاری تبدیل می­شد و زمین­های شهری نیز به صورت یک کالا ارزش بیشتری می­یافت. می­توان گفت شهرهای تجاری، یک مرحله انتقالی از فئودالیسم روستایی به سرمایه­ داری شهری- صنعتی بوده است.

3) شهرهای استبدادگران:
سومین نوع شهرهای ماقبل صنعتی، شهرهایی است که با نظام استبدادی اداره می­شد. در چنین شهرهایی قدرت اداری و سیاسی نه از آن گروه فئودال بود و نه از آن گروه بازرگان، بلکه تنها در اختیار یک فرد یا یک خانواده بود. گاهی اوقات نیز شهرهای فئودالی به سبب تسلط یک خانوار بر امور شهر، با نظام استبدادی اداره می­شد. در آن دوره بیشتر شهرهای آلمان در تصرف و حاکمیت دوک ها و شاهزادگان قرار داشت که نمونه ­هایی از آن در تاریخ شهرهای برلن، مونیخ، دوسلدوروف و برانسویک دیده می­شود. از قرن شانزدهم و هفدهم به بعد در بیشتر کشورهای اروپایی، حکومت­های سلطنتی، عامل اصلی تشکل و توسعه شهرها بودند؛ بدین­سان که تصمیم و اداره پادشاه، در کیفیت برنامه ­ریزی شهری اساس قرار می­گرفت.
در مورفولوژی شهرهایی که با نظام استبدادی اداره می­شد، قصرهای پادشاه و شاهزادگان، محل زندگی حاکم و عمارات گروه ­های ممتاز شهری که بیشتر در مجاورت قضرها بنا می­شد،مهمترین چشم انداز مورفولوژیک شهر بود.گروه ­های ممتاز و قدرتمند شهری برای سهولت دسترسی به مرکز قدرت، سعی می­کردند ساختمان­های محل زندگی خود را در مجاورت بناهای سلطنتی و حکومتی احداث کنند. در این دوره هنگام جابجایی قصرهای سلطنتی و حاکم­نشین، گروه ­های ممتاز شهری نیز محل سکونت خود را ترک کرده، در مجاورت قصرهای جدید حکومتی محلی را برای زندگی انتخاب می کردند.
اقامت حکام و شاهزادگان قدرتمند در شهر معین به آن شهرها امنیت می­بخشید و سبب می­شد فئودال­ها و برجستگان روستا نیز به زندگی و اقامت در آن شهر نیز تمایل بیشتری نشان دهند و تنها تابستان­ها برای سرکشی به اموال خود به روستاها سفر کنند. در این شهرها برخلاف شهرهای فئودالی، قوانین سخت شهری در تنظیم برنامه­ ریزی شهری، تعداد طبقات ساختمان­ها، ارتفاع ساختمانها، عرض و طول جاده­ها و خیابان­ها و کیفیت ایوان­های مشرف به خیابان­های اصلی را تعیین می­کرد، بویژه در مرکز شهر که دارای تراکم بیشتری بود، احداث ساختمان­های بلندمرتبه ممنوع اعلام می­شد. گفتنی است که شهر آمستردام از سال 1617، شهر گوتنبرگ از سال 1623 و شهر استکهلم از سال 1636 دارای اداره برنامه ­ریزی بوده ­اند.
از نظر جمعیت، شهرهای فئودالی، تجاری و شهرهایی که با نظام استبدادی اداره می­شد در قرن سیزدهم میلادی از 15 هزار تا 200 هزار نفر جمعیت داشت؛ اما بیشتر شهرهای این دوره بین 40 هزار تا 70 هزار نفر جمعیت داشتند.