موانع و چالش های اخلاقی شدن فضای سایبر

عسل۱۳۷۰

عضو جدید
برگرفته از سخنرانی در گروه فلسفه اخلاق مجمع عالی حکمت اسلامی
و با تشکر از اعضای این گروه بابت ارائه نظرات شان.


  1. رشد و توسعه روزافزون فناوري هاي ارتباطاتي و اطلاعاتي در دنياي امروز موجب شكل گيري فضاي مجازي يا سايبر شده است. این فضا فوايد و امكانات فراواني براي انسان امروز دارد. مثلا سرعت و دقت بسياري از كارها را بيشتر و زمينه هاي رشد و پيشرفت علمي، صنعتي، فرهنگي و اجتماعي جوامع را فراهم كرده است.
  2. فضاي سايبر در كنار منافع زياد، داراي پيامدهاي منفي و زمينه ساز سوءاستفاده هاي فراوان نيز هست و موضوع ها و پرسش هاي گوناگوني را مطرح مي كند كه بررسي آنها از منظر اخلاقي،‌امروزه موجب شكل گيري شاخه اي از اخلاق به نام «اخلاق فناوري اطلاعات و ارتباطات» (= فاوا) شده كه زيرمجموعه اخلاق كاربردي است.
  3. برخي از بي اخلاقي هايي كه فضاي سايبر انجام مي پذيرد از اين قرار است: نقض حريم خصوصي ديگران، توليد و توزيع محتواي مستهجن و تشييع فاحشه،‌ آموزش و تشويق كارهاي خطرناك و غيراخلاقي، توهين و تحقير ديگران، بي احترامي به مقدسات ديني، جاسوسي، هك كردن و انجام حمله هاي سايبري، اخاذي، نقض مالكيت مادي و معنوي ديگران، ايجاد روابط غير اخلاقي و نامشروع، دامن زدن به شايعات يا ترويج مطالب دروغ و غيرواقعي، ارسال پيام هاي ناخواسته (هرزنامه)،‌ و سوءاستفاده از ديگران، به ويژه كودكان و افراد ناتوان.
  4. با توجه به پيامدهايي كه موارد ذكر شده در بر دارد،‌امروزه اخلاقي شدن فضاي سايبر (به معناي مراعات هر چه بيشتر اصول اخلاقي توسط همه مرتبطان با فضای سایبر و در همه شوون مربوط به اين فضا) تبديل به يكي از خواسته هاي انسان هاي اخلاق گرا (اعم از متدين و غيرمتدين) شده است. لكن اين امر با موانع و چالش هاي گوناگوني مواجه است كه بدون شناسايي و تلاش براي رفع يا كاهش آنها دستيابي به چنان مقصودي ممكن نخواهد بود. در بحث حاضر به برخي از مهم ترين اين موانع اشاره خواهد شد. آن چه ارائه مي شود گرچه در مورد همه فناوريهاي اطلاع رساني و ارتباطي كم وبيش صدق مي كند ولي مباحث مطرح شده بيشتر ناظر به «اينترنت» به عنوان موثرترين و شاخص ترين مصداق اين فناوري ها است.
  5. بحث حاضر گامي به سوي «رفع مانع» اخلاقي شدن فضاي سايبر است. اما اين كافي نيست و بايستي روش ها و ابزارهاي «ايجاد مقتضي» نيز به طور جداگانه مورد بررسي قرار گيرد. به عبارت ديگر، بايستي روشن شود كه براي كاستن از اين موانع و تقويت اخلاق گرايي در فضاي سايبر چه كارهايي بايد انجام داد و از چه شيوه ها و ابزارهايي بايد بهره گرفت.
  6. در بحث حاضر مقصود از «چالش» هر عامل درونی یا بیرونی و فردي يا اجتماعي است که می تواند مانع مراعات اصول اخلاقي در فضای سایبر شده یا باعث اخلاق گريزي در اين فضا شود. آن چه ارائه مي شود بر مبناي يك استقراي ناقص از سوي نگارنده است.
  7. مباحثي كه مطرح مي شود نه به قصد توجيه براي محدودسازي دسترسي به فضاي سايبر كه براي فراهم سازي زمينه استفاده هر چه بهتر ، مطمئن تر و بيشتر از مزايا و امكانات اين نعمت خداوندي است.
برخی از مهم ترين موانع اخلاقي شدن فضاي سايبر

  1. معنویت گریزی و پیروی از هواهای نفسانی: دین و معنویت، یکی از مهم ترین پشتوانه های اخلاق و ضامن عمل به اصول اخلاقی است. از این رو به هر اندازه آدمی از این وادی دورترشود امکان نقض اصول اخلاقي هم در او بیشتر می شود. بر این اساس می توان گفت وجود انسان های معنویت گریز که مهار خود را به دست هواهای نفسانی و پیروی از شهوات سپرده‌اند یکی از موانع پاکسازی اخلاقی این فضا است.
  2. تکنیک زدگی: انسانی که بنده و بردهء فناوری شد به مرور هویت انسانی اش کم رنگ می شود و روحیه «انتخاب گری»، «انتقادگری» و «غربال گری» خود را از دست می دهد و نمی تواند در برابر اخلاق گریزی‌ها یا اخلاق ستیزی های فضای سایبر تاب مقاومت داشته باشد.
  3. سودجویی، منفعت طلبي و طمع ورزی: فضای مجازی هم مثل فضای حقیقی محیطی مناسب برای کسب سود و منفعت است ولی اگر هدف افراد کسب منفعت هر چه بیشتر و با استفاده از هر شیوه و روش ممکن باشد، اخلاق در پای منافع مادی و کسب سرمایه از هر راه ممکن، ذبح می شود.
  4. جذب مخاطب به هر طريق: کسانی که تمایل زیادی دارند که هر چه بیشتر در فضای سایبر «دیده شوند»، به ویژه اگر این بازدید برای آنها ثمره مالی هم داشته باشد یا باعث افزایش شهرت و موقعیت اجتماعی آنها شود، برای جذب مخاطب ممکن است اخلاق را زیر پابگذارند و مثلا به انتشار مطالب دروغ یا نقض حریم خصوصی دیگران روی آورند.
  5. مباني نظريِ توجيه كننده: با توجه به ارتباط عمل و نظر،باور به برخی نظریه های اخلاقی یا فلسفی و اجتماعی می تواند به نقض هنجارهای اخلاقی بیانجامد. کسی که بر اساس دیدگاه‌ها و فلسفه خاص خودش، چیزی را که غیر اخلاقی نمی داند آن را در فضای مجازی منتشر کند در حالی که دیگران آن را کاملا غیر اخلاقی می دانند. به عنوان مثال کسی که به لحاظ نظری معتقد است مراجعه به یک مطلب در اینترنت فقط باید به اختیار کاربران و مخاطبان واگذار شود و دیگران حق مداخله و نظارت ندارند در عرصه عمل ممکن است براحتی محتوای غیر اخلاقی را در سایت یا وبلاگ خود بگذارد و از خود سلب مسوولیت کند.
  6. اختلاف در مصاديق امور اخلاقی و غير اخلاقي: اگر افراد مختلفی که با فضای سایبر در ارتباط هستند درباره مصادیق اعمال و مواد غیر اخلاقی اختلاف داشته باشند هر کدام طبیعتا بر اساس برداشت خود عمل می کنند و این امر می تواند باعث مشکلاتی شود که گاه مانع از اخلاقی شدن فضای مجازی می شود. به عنوان مثال، مطالب یا تصاویری که هر از گاهی در هجو یا تمسخر پیامبر گرامی اسلام(ص) یا دیگر مقدسات دینی در اینترنت قرار می گیرد از سوی مسلمانان و حتی بسیاری از افراد غیر مسلمان امری غیر اخلاقی و از مصادیق اهانت و بی احترامی به مقدسات ادیان محسوب شده و مورد اعتراض قرار می گیرد ولی از سوی دیگر، برخی افراد چنین چیزهایی را از مصادیق امور غیر اخلاقی نمی دانند و لذا معمولا آنها را از سایت های خود حذف نمی کنند.
  7. ضعف اخلاق در فضای حقیقی: بین فضای مجازی و فضای حقیقی یک ارتباط واقعی و دو سویه قرار دارد؛ چرا که همه مرتبطان با فضای سایبر در دنیای حقیقی زندگی می کنند. از این رو به هر اندازه که فضای حقیقی جامعه اخلاقی تر باشد طبیعتا افراد جامعه به عنوان کنش گران فضای مجازی در عرصه سایبر هم بیشتر اخلاق را مراعات می کنند، و البته عکس این مسئله هم صادق است.
  8. جهالت و ناآگاهي، سادگی و عدم بلوغ فکری: یکی از مهم ترین عواملی که موجب رونق بازار اخلاق گریزان و اخلاق ستیزان در فضای مجازی و درواقع مانع از اخلاقی شدن این فضا می شودد ناآگاهی کاربران اینترنت یا سادگی و اعتماد بیش از اندازه آنها به دیگران است. این کاربران بهترین طعمه‌ها برای کسانی هستند که با نادیده گرفتن اخلاق به دنبال منافع یا اهداف سودجویانه خود هستند. به عنوان مثال، ناآگاهی والدین از آسیب های اخلاقی و عاطفی و حتی جانی و مالی که می تواند از ناحیه اخلاق گریزان بر دیگران تحمیل شود، همچنین عدم نظارت جدی والدین بر حضور فرزندان شان در فضای مجازی، زمینه ساز بروز بسیاری از مشکلات است.
  9. شهرت طلبي: بسیاری از انسان‌ها تمایل به اشتهار و معروفیت دارند. اینترنت امروزه امکانات و شرایطی را فراهم کرده که یک فرد گم‌نام در گوشه ای از جهان با شناخت و به کارگیری شگردهای متناسب با این فضا می تواند در مدتی اندک، گاه در عرض چند ساعت، به شخصیتی معروف و شناخته شده تبدیل شود. روشن است که چنین وضعیتی اشتهای شهرت طلبی افراد و گروه‌ها را به شدت تحریک می کند و همین امر می تواند مانع از مراعات اخلاق شود.
  10. امکان ناشناس ماندن: به هر اندازه هویت کسی که در صدد نقض اصول اخلاقی است شناخته شده تر باشد انگیزه او برای چنین کاری کمتر می شود چرا که شناسایی فرد موجب تحمیل هزینه های مادی و معنوی فراوانی بر او می شود. در فضای مجازی به دلائل گوناگونی امکان این هست که شخص هویت واقعی خود را پنهان کند. این امر در کنار دیگر امکانات و جذابیت های دنیای مجازی باعث می شود که افراد ضمن احساس مصونیت از مجازات، برای انجام کارهای خلاف اخلاق جرات بیشتری پیدا کنند. از جمله کارهای غیر اخلاقی که درسایه پنهان ماندن هویت انجام می شود می توان به این موارد اشاره کرد: فریب دادن دیگران، هک کردن و سرقت اطلاعات شخصی افراد و سازمان‌ها، جا زدن خود به جای افراد دیگر، کلاه برداری، فروش اموال دیگران، دروغ پردازی و تفتین درباره دیگران، تولید و اشاعه مطالب غیر اخلاقی جنسی، و آموزش کارهای خلاف یا پرخطر.
  11. حس كنجكاوي: آدمی موجودی است جست‌وجوگر و کنجکاو. این روحیه وقتی در مواجهه با فضای بسیار متنوع، میلیارد تو (به جای هزار تو)، پر رنگ و لعاب و جذاب اینترنت قرار گیرد هم می تواند باعث ارتقا و رشد مادی و معنوی شخص شود و هم در صورت غفلت یا تغافل، می تواند او را به وادی مسائل غیر اخلاقی بکشاند. این امر در مورد کودکان و نوجوانان و جوانان به خاطر روحیات خاص آنها شاید از شدت و غلظت بیشتری برخوردار باشد. ارائه بسیاری از مطالب و لینک های موجود درا ینترنت با بهره گیری از همین حس کنجکاوی کاربران است تا آنها را برای مراجعه به یک مطلب تشجیع و ترغیب نماید. گاه شخص با یک بار کلیک، مشتری دایم برخی سایت‌ها می شود. شاید بتوان گفت بهترین! قربانیان امور غیر اخلاقی در فضای سایبر، کاربرانی هستند که نمی توانند کنجکاوی، و گاه حس فضولی!، خود را مهار و کنترل نمایند و بی پروا بر روی هر لینکی کلیک می کنند. چنین کاری گاه باعث از بین رفتن یا سرقت اطلاعات شخصی کاربر می شود، گاه سرمایه مالی و مادی او را به باد می دهد و گاهی نیز آبرو و اعتبار و شرافت او را.
  12. اختلاف ها، كينه‌ها و رقابت ها: این اختلاف‌ها و خصومت‌ها می تواند شخصي، قومي، طائفه ای، مذهبي، منطقه اي، سیاسی و مانند آن باشد. در موارد فراوانی دیده شده که افراد به سبب اختلاف‌ها یا کینه‌ها و رقابت های مثلا عشقی که با هم دارند برای انتقام گیری از یکدیگر به فضای سایبر پناه می برند و اقدام به افشای اسرار دیگران، نقض حریم خصوصی آنها یا دروغ گویی درباره آنها می کنند.
 
بالا