[معماری ایرانی]: معماری ایرانی قبل و بعد از اسلام

چوبین

عضو جدید
ویژگی ها و بناهای شاخص سبکهای معماری ایران بعد از اسلام

ویژگی ها و بناهای شاخص سبکهای معماری ایران بعد از اسلام

سبک خراسانی

با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. این سبک در قرون اولین (۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده‌اند.​

ویژگی های سبک خراسانی:​

۱- پلان مستطیل شکل
۲- فضای شبستانی یا چهل ستونی
۳- ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
۴- مصالح اولیه خشت خام و آجر
۵- فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
۶- استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
۷- قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری​

در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.​



بناهای سبک خراسانی:​

۱- مسجد جامع فهرج
۲- مسجد تاریخانه‌ی دامغان
۳- مسجد جامع نیریز
۴- مسجد جامع ابرقو
۵- مسجد جامع میید
۶- مسجد جامع اردستان
۷- مسجد جامع اصفهان
۸- ارگ بم در کرمان
۹- رباط ماهی یا چاهه در سرخس
۱۰- پل – سد امیر در شیراز
۱۱- مسجد جامع اردبیل​



سبک رازی

تغییرات اسلوب معماری روندی تدریجی و آرام دارد، آغاز تغییرات در اسلوب خراسانی و نزدیک شدن آن به سبک رازی از دوره‌ی آل زیار و سامانیان صورت پذیرفته است. سبک رازی دومین سبک معماری پس از اسلام در ایران می‌باشد. که اوج آن در دوره‌ی سلجوقی بوده است.چون اولین بناها در شهر ری (راز) احداث گردیده، به سبک رازی معروف است. از مهمترین تغییرات این سبک حذف فضای شبستانی و ستون‌های آن و احداث ایوان، گنبد با پلان چهار ایوانی می‌باشد.​

اصلی ترین متنوع ترین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است.​

سبک رازی تحت تأثیر سبک پارسی و پارتی قرار دارد.​

روند تغییر مساجد شبستانی به ایوانی​

مساجد شبستانی: مانند مسجد جامع فهرج یزد، مسجد تاریخانه‌ی دامغان. مساجد چهار طاقی: مانند مسجد یزد خواست، مسجد جامع اردبیل. مساجد تک ایوانی: مانند مسجد جامع نیریز، مسجد جامع رجبعلی (درخونگاه تهران) مسجد جامع یزد، مسجد جامع سمنان. مساجد دو ایوانی: مسجد جامع زوزن (فریومد خراسان)، مسجد جامع ساوه. مساجد چهار ایوانی: مسجد جامع اصفهان – مسجد امام اصفهان​

ویژگی‌های سبک رازی:​

۱- پلان مستطیل شکل
۲- فضای ایوانی
۳- مصالح اولیه آجر
۴- ساخت ایوان ۰پلان ایوان مربع شکل می‌باشد)
۵- استفاده از طا ق های جناقی (تیزه دار)
۶- ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش)، گنبدها بر پشت ایوان جنوبی ساخته می‌شده است.
۷- ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
۸- استفاده از تزئینات (گچ‌بری، آجرکاری، گره‌سازی، کاشی خشتی)​

بناهای سبک رازی:​

۱- مقبره ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا
۲- گنبد سرخ مراغه
۳- مقبره‌ی امیر ارسلان جاذب در مشهد
۴- برج رسگت در سواد کوه مازندران
۵- برج لاجیم در مازندران
۶- برج اردکان در گرگان
۷- برج مهماندوست در دامغان
۸- برج طغرل در شهر ری
۹- برج علاءالدین تکش در ورامین
۱۰- برج مقبره‌های خرقان در همدان
۱۱- گنبد قابوس در گرگان
۱۲- مسجد برسیان در اصفهان
۱۳- مسجد جامع اردستان
۱۴- مسجد جامع کبیر قزوین
۱۵- رباط شرف (کاروانسرای شرف) در سرخس
۱۶- مسجد جامع گلپایگان
۱۷- مسجد جامع اصفهان (عتیق اصفهان)
۱۸- گنبد علویان درهمدان
۱۹- پل شهرستان در اصفهان
۲۰- حرم حضرت عبدالعظیم

سبک آذری

با ورود مغولان (ایلخانی) این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشته است. چون اولین بناها درتبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. دوره‌ی حکومت غازان خان را آغاز سبک آذری می‌دانند.​

سبک آذری خود به دو شیوه قابل تفکیک می‌باشد:​

الف: شیوه ی اول سبک آذری مربوط به دوره‌ی ایلخانی به مرکزیت تبریز با ویژگی‌های زیر:​

۱- ساخت بناهای سترگ و عظیم
۲- توجه به تناسبات عمودی بنا
۳- ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل
۴- تنوع در ایوان سازی
۵- استفاده از تزئیناتی چون گچ‌بری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته.​

ب: شیوه ی دوم سبک آذری مربوط به دوره‌ی تیموری به مرکزیت سمرقند با ویژگی‌های زیر:​

۱- ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه.
۲- ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا.
۳- استفاده از تزئینات کاشی معرق (موزاییک کاری)​

دوره‌ی تیموری اوج معماری سبک آذری می‌باشد.​

از بناهای سبک آذری:​

۱- شنب غازان
۲- ربع رشیدی
۳- رصدخانه‌ی مراغه
۴- ارگ علیشاه در تبریز
۵- مدرسه و تکیه‌ی امیر چخماق
۶- زندان اسکندر یا مدرسه‌ی ضیاییه در یزد
۷- مسجد جامع ورامین
۸- گنبد سلطانیه یا مقبره‌ی اولجایتو
۹- جرم امام رضا (ع)
۱۰- مقبره‌ی شیخ صفی الدین اردبیلی
۱۱- مسجد کبود تبریز یا جهانشاه
۱۲- مدرسه‌ی امامی اصفهانی
۱۳- مسجد جامع یزد
۱۴- مسجد گوهرشاد
۱۵- مجموعه‌ی تاریخی سنگ بست
۱۶- مقبره ی شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان
۱۷- مدرسه‌ی غیاثیه خردگرد در خواف
۱۸- مسجد جامع عتیق شیراز
۱۹- مقعه‌هارونیه در توس
۲۰- گور امیر تیمور در سمرقند
۲۱- مزار شیخ احمد جام در تربت جام
۲۲- مقبره‌ی سلطان بخت آغا در اصفهان
۲۳- مسجد و مدرسه‌ی طلاکاری در سمرقند
۲۴- مجموعه‌ی آرامگاه‌های شاه زند در سمرقند
۲۵- مدرسه‌ی گوهرشاد در هرات
۲۶- مسجد بی‌بی خاتون در سمرقند
۲۷- مدرسه‌ی میر عرب در بخارا
۲۸- کاروانسرای انجیره در جاده یزد – طبس
۲۹- کاروانسرای چهار آباد درجاده‌ی نطنز – اصفهان
۳۰- پل قافلانکوه
۳۱- منارجنبان

سبک اصفهانی

به شیوه ی معماری دوره‌ی صفویه، سبک اصفهانی اطلاق می شود. چون اولین بنادر شهرهای اصفهان ساخته شده و به سبک اصفهانی معروف است. دوره‌ی حکومت شاه عباس را عصر طلایی سبک اصفهانی می‌دانند.​

ویژگی های سبک اصفهانی (تزئینی‌ترین سبک معماری ایرانی)​

۱- پلان مستطیل شکل و چند ضلعی ساده
۲- پلان ایوانی
۳- مصالح مرغوب و بادوام
۴- در تزئینات بناها از کاشی خشتی، هفت‌رنگ، مقرنس کاری، یزدی‌بندی، کاربندی یا رسمی‌بندی استفاده شده است.​

بناهای سبک اصفهانی:​

۱- کاخ چهلستون در قزوین
۲- کاخ عالی‌قاپو در قزوین
۳- کاخ صفی‌آباد در بهشهر مازندران
۴- مسجد هارون ولایت در اصفهان
۵- مسجد علی در اصفهان
۶- مسجد جامع ساوه
۷- میدان نقش جهان
۸- کاخ چهلستون در اصفهان
۹- کاخ هشت بهشت در اصفهان
۱۰- مدرسه‌ی چهار باغ اصفهان یا مدرسه‌ی مادرشاه
۱۱- مسجد حکیم اصفهان
۱۲- تالار اشرف در اصفهان
۱۳- مجموعه‌ی گنجعلی خان در کرمان
۱۴- پل الله وردی خان (سی و سه پل)
۱۵- پل خواجه در اصفهان
۱۶- پل رودخانه‌ی کوی
۱۷- باغ فین کاشان
۱۸- کاروانسرای شبلی در تبریز – میانه
۱۹- کاروانسرای خان خوره در شیراز – آباده
۲۰- کاروانسرای امین‌آباد در شیراز – آباده
۲۱- کاروانسرای ده‌بید در شیراز
۲۲- کاروانسرای زین‌الدین در یزد – کرمان
۲۳- کاروانسرای زیزه در کاشان – نطنز
۲۴- کاروانسرای اقبال در تاکستان – قزوین (دوایوانی)
۲۵- کاروانسرای دو کوهک در شیراز – قهلیان (دوایوانی)
۲۶- کاروانسرای تینوش در قم – کاشان (چهار ایوانی)
۲۷- کاروانسرای سن سان در قم – کاشان (چهار ایوانی)
۲۸- کاروانسرای جاکرد در کرمان – مشهد (چهار ایوانی)
۲۹- کاروانسرای ریوادوبستان در نائین – اصفهان (چهار ایوانی)
۳۰- کاروانسرای کوهپایه در یزد – نائین (چهار ایوانی)
۳۱- کاروانسرای دیرگچین در تهران – قم
۳۲- کاروانسرای مهیار در اصفهان (چهار ایوانی)
۳۳- کاروانسرای شیخ علی خان در اصفهان
۳۴- کاروانسرای مادرشاه یا هتل عباسی در اصفهان​



برگرفته شده از سایت : http://www.naghsh-negar.ir
 

DDDIQ

مدیر ارشد
مفهوم هويت و معماري امروز ايران

مفهوم هويت و معماري امروز ايران

مفهوم هويت و معماري امروز ايران
على اكبر قطبى
كارشناس ارشد معماري از دانشگاه هنر




چكيده
سابقه اى به بلنداى تاريخ دارد. آن « هويت » مقوله اى به نام زمان كه انسان احساس كرد بايد به كيستى و چيستى خود در برابر طبيعت و ماوراى طبيعت پاسخ گويد، هويت متولد شد. در مقاله حاضر به منظور روشن شدن حقيقت مفهوم هويت، سعي شده با استفاده از مطالعه اسنادي، اين مفهوم در سه بخش شامل اصطلاح شناسي و بررسى مفاهيم هويت، هويت درمعمارى، و بحران هويت در معماري معاصر ايران، در حوزه هاى علوم اجتماعى، علوم انسانى، و معمارى وشهرسازى مورد بررسى قرار گيرد، به طورى كه نتايج به دست آمده در طراحى هاى متكى بر مسئله هويت به كار گرفته شود. اين مقاله در نهايت به اين نتيجه مي رسد كه هويت بيش از آن كه معطوف به گذشته باشد به بينش افراد مرتبط است، زمان حال را در بر مي گيرد و تقاضا براي بهره مندي از آن ريشه در نيازهاي فردي و جمعي شهروندان در محيط شهر دارد. واژگان كليدى: هويت، معمارى، شهرسازى، ايران.
 

پیوست ها

  • مفهوم هويت و معم&#.pdf
    4 مگایابت · بازدیدها: 0

hamidm

عضو جدید
تفاوتهاي معماري پيش از اسلام و پس از اسلام

تفاوتهاي معماري پيش از اسلام و پس از اسلام

[FONT=&quot]تفاوتهاي معماري پيش از اسلام و پس از اسلام (با توجه به وجوه معماري ويتروويوس):[/FONT]
[FONT=&quot]وجوه معماري از ديدگاه ويتروويوس:[/FONT] [FONT=&quot] 1- شكل و ساختار (= نيارش) 2- كاركرد (= چگونگي ساماندهي فضايي) 3- زيبايي (= آرايه)[/FONT] þ [FONT=&quot]از لحاظ كالبدي:[/FONT] 1- [FONT=&quot]كالبد معماري پيش از اسلام با ابعاد بسيار عظيم و بزرگ بوده است. در معماري پس از اسلام، عظمت گرايي دورة پيش از اسلام، جاي خود را به «مردم واري» داد.[/FONT] 2- [FONT=&quot]ساختماية معماري پس از اسلام، پر خرج و پرهزينه نيست.[/FONT][FONT=&quot][/FONT] 3- [FONT=&quot]معماري پس از اسلام، بلند و رفيع نيست.[/FONT][FONT=&quot][/FONT] 4- [FONT=&quot]تزئينات معماري پس از اسلام، در حداقل است.[/FONT] þ [FONT=&quot]از لحاظ سامانة كاركردي:[/FONT] [FONT=&quot]تفاوتها بسيار بيشتر از سامانة كالبدي است. به لحاظ طرح فونكسيون (كاركرد) جديد به نام مقولة «نماز خواندن» كه تا پيش از آن مطرح نبوده، كل فرهنگ ايراني در اين دوره (پس از اسلام) زير سؤال رفت، لذا كل كاركرد تغيير كرد. در معماري پس از اسلام چند كاركرد مهم كنار گذاشته شد: 1) كاخ 2) آتشكده (نيايشگاه معظم) كه به نيايشگاه مردم وار تبديل شد.[/FONT] þ [FONT=&quot]از لحاظ سازه:[/FONT] [FONT=&quot]سازة معماري پس از اسلام دنبالة معماري پيش از اسلام است. روش سازه‌اي همان است اما كيفيت ساختمان سازي افت كرد. مانند مسجد جامع فهرج كه ساختماية آن مصالح بوم‌آورد يا «اِيْدَري» است. (ايدري به مفهوم اينجايي است)[/FONT] þ [FONT=&quot]از لحاظ ساختمايه:[/FONT] [FONT=&quot]ساختماية پس از اسلام بسيار ساده‌تر شد، مثلاً سنگ به خشت تبديل شد.[/FONT] þ [FONT=&quot]نيارش:[/FONT] [FONT=&quot]در اين شيوه (خراساني) نيز چفدهاي مازه‌دار به كار مي رفت اما اندازة آن تغيير كرد، يعني روش همان است اما ابعاد كوچكتر شده.[/FONT] [FONT=&quot]نتيجه:[/FONT] [FONT=&quot]نتيجه آنكه در معماري پس از اسلام، سامانة ساختاري (نيارش)، چندان تغييري نكرده و حفظ شده است، اما سامانة كاركردي (ساماندهي فضايي) 100% عوض شده و سامانة كالبدي نيز به پيروي از سامانة كاركردي، تغيير كرده است.[/FONT] [FONT=&quot] [/FONT]
 

mpb

مدیر تالار مهندسی معماری
مدیر تالار
معمارى ايران از صدر اسلام تا عصر سلجوقيان

معمارى ايران از صدر اسلام تا عصر سلجوقيان


برج گنبد‌قابوس
با وجود گسترش اسلام در اقصيٰ نقاط ايران، تا مدت‌ها معمارى ايران بر عناصر گذشته استوار بود. پس از آن هنرمندان مسلمان با تکيه بر عناصر گذشته بخصوص هنر دوره ساسانى و با الحام از روح اسلامي، ابداعاتى در معمارى جديد اين دوران بنيان گذاردند. با ورود اسلام و گسترش آن، نياز به احداث بناهاى جديد، موجد بناهايى از قبيل مسجد، مدرسه، پل، کاروانسرا و ... گرديد. احداث مساجد اوليه داراى اهميت بسزايى بوده و مسجد بعنوان بزرگ‌ترين بناى هر شهر و روستا، هم محل انجام فرايض و اقامهٔ نماز بود و هم بعنوان مرکز اجتماعي، سياسى و ادارى بشمار مى‌رفت. مسجد محل اجتماع مسلمانان، اقامتگاه مسافران، پناهگاه مستمندان و محل درس و بحث طلاب، اعلام جنگ، اخذ ماليات و ... بود؛ به همين دليل در زندگى مسلمانان نقس مهمى را ايفا مى‌نمود. مساجد اوليه بناهاى ساده‌اى بودند، در محوطه‌اى مربع يا مستطيل شکل و رو به قبله، که با ديوارهاى خشتى ساخته مى‌شدند. از مساجد اوليه در ايران نمونه‌هاى زيادى برجاى نمانده، اما طبق متون تاريخى در قرون اوليهٔ اسلام، معمارى ايران، ادامهٔ معمارى ساسانى بوده است. مسجد شوش و فهرج از قديمى‌ترين نمونه‌هاى مساجد ايران در دوران اسلامى هستند. در محوطهٔ باستانى شوش ضمن کاوش‌هاى باستان‌شناسي، بقاياى مسجدى کشف شد که طرحى ساده داشت و شبستانى ستوندار در يک طرف آن قرار گرفته بود. اين بناى خشتي، فاقد تزئينات بوده است. مسجد فهرج يزد نيز به اعتقاد معماران و محققان، متعلق به صدر اسلام است. ويژگى‌هاى اين مسجد، معمارى ساسانى را بياد مى‌آورد.


تاريخانهٔ دامغان بناى ديگرى است که محققان تاريخ احداث اين بنا را حدود سال ۳۰۰ هجرى مى‌دانند. اين بنا با الهام از شيوهٔ معمارى ساسانى در ايران بنا شده است. اين مسجد داراى حياط بزرگى به شکل مربع است و رواق‌هايى با طاق ضربى اطراف آن را فرا گرفته است. در طى قرون اين بنا بارها بازسازى شده و منارهٔ آجرى زيبايى در عهد سلجوقى به آن اضافه گرديده است.

با تأسيس سلسلهٔ امويان در دمشق و عباسيان در بغداد، معمارى دچار دگرگونى شد. بناهاى قبة‌الصخره و مسجد جامع دمشق و مسجد سامره حاصل اين تحول هستند. اين بناها نيز در شيوهٔ معمارى و در تزئينات از معمارى ساسانى الهام گرفته‌اند.

از ديگر شکاهکارهاى معمارى صدر اسلام، آرامگاه اسماعيل سامانى است. اين بنا مربع شکل است و مقبره‌اى است داراى گنبد نيم‌دايره، که در چهار گوشهٔ آن چهار گنبد کوجک بنا شده است. شيوهٔ گنبدسازى آن شبيه معمارى پارتى و ساسانى است. اين بنا ساده و موزون است و در سطوح داخلى و خارجى تزئينات فوق‌العاده‌اى بکار رفته که اين بنا را در زمرهٔ شاهکارهاى معمارى صدر اسلام قرار داده است. اين بنا داراى چهار در ورودى در چهار ضلع است.

مسجد نائين يا مسجد علويان از ديگر بناهاى اين دوران است. اين بنا نيز طاق‌هاى هلالى دارد. تزئينات آن يادآور سنت‌هاى گذشته است. اهميت اين مسجد در منبر و درب زيباى منبت‌کارى شدهٔ آن است. منبر داراى کتيبه‌اى به تاريخ ۷۱۱ هجرى و به خط نسخ است، که در زمينهٔ آن نقش شاخ و برگ کنده‌کارى شده است. در واقع منبر در قرن هشتم هجرى به اين مجموعه بنا اضافه شده است. اين بنا چند بار مرمت و تعمير گرديده است.

از ديگر مساجد اوليهٔ اسلام، يکى مسجد جامع نیريز است و يکى مسجد جامع شيراز. از ديگر شاهکارهاى معمارى صدر اسلام، آرامگاه قابوس در دشت گرگان است، که از قديمى‌ترين برج‌هاى آرامگاهى است که طبق کتيبهٔ آن در ۳۹۷ هجرى بنا شده است. شهر گرگان از شهرهاى معروف دورهٔ اسلامى است که در سال ۶۱۸ هجرى با حملات مغولان ويران شد. کشفيات باستان‌شناسى در اين شهر نشان داده است که از قرن دوم تا هفتم هجرى اين شهر از نظر معمارى و تزئينات معمارى و نيز توسعهٔ هنرهاى کاربردى شکوفايى خاصى داشته است.

پل - بند امير در شيراز و رباط ماهى يا چاهه بر سر راه مشهد - مرو نيز از نمونه‌هاى معمارى اين دوران بشمار مى‌رود.


پل - بند امير
منبع:aftabir
 

mpb

مدیر تالار مهندسی معماری
مدیر تالار
معمارى ايران از سلجوقيان تا پايان عصر تيموريان

معمارى ايران از سلجوقيان تا پايان عصر تيموريان

سلجوقیان


سلسلهٔ ترکان سلجوقى در آغاز قرن پنجم تأسيس شد. عهد سلجوقيان از دوره‌هاى درخشان هنرى است. معمارى عهد سلجوقى از استحکام و زيبايى خاصى برخوردار است و بناهاى باقيمانده از آن دوران، مهارت و استادى هنرمندان و استادکاران و آگاهى آنان از شيوه‌هاى مختلف معمارى را نشان مى‌دهد. شکوفايى هنرها در اين دوره مديون آرامش و ثبات سياسى قلمرو سلجوقيان است، که در آن هنرمندان توانستند آثار متعددى بوجود آورند. در دوران وزارت خواجه نظام‌الملک در دستگاه حکومت سلجوقي، مدارس زيادى تأسيس شد و تقريباً از همين دوران بود که مدارس از مساجد جدا مى‌شدند. مدارس اين دوره اغلب چهار ايوانى است. در دورهٔ سلجوقيان و بعد خوارزمشاهيان، معمارى داراى اعتبار خاصى بود. تزئينات اين دوره، آجرکارى و گچبرى بود. در اين ادوار ايجاد بناهايى مثل مسجد، مدرسه، آرامگاه و کاروانسرا توسعه پيدا کرد. از مساجد مهم دورهٔ سلجوقى مسجد جامع اصفهان است، که يکى از بزرگ‌ترين و باشکوه‌ترين مساجد جهان به‌شمار مى‌رود. گرچه اين مسجد ابداعات هنرى پانزده قرن دورهٔ اسلامى را در خود گرد آورده، ليکن مهم‌ترين و زيباترين بخش اين مجموعه منحصر بفرد، متعلق به عصر سلجوقى است. اين مسجد با نقشه چهار ايوانى بنا شده است. ترئينات اين بنا شامل آجر، گچ و کاشى در تمام قسمت‌هاى اين مسجد بچشم مى‌خورد، که همگى بى‌نظيرند. حدود سى کتيبه نيز در اين بناى زيبا کار شده است. از معماران و استادکاران اين بنا، مى‌توان ابراهيم بن استاد اسماعيل بنّاى اصفهاني، عزيزالتقى الحافظ، شمس بن تاج، فخرى بن عبدالوهاب شيرازى و ابوالحسن کارون را نام برد.



آرامگاه بَسطامي، شاهرود



آرامگاه ‌‌سعدي، شيراز
مسجد جامع اردستان نيز، به شيوهٔ معمارى مسجد جامع اصفهان ساخته شد و بناى آن در قرون اوليهٔ اسلام در دورهٔ سلجوقى کامل شد. در واقع هر يک از بخش‌هاى اين مسجد در دوره‌اى خاص ساخته شده است.

مسجد جامع برسيان يا پارسيان، در ۴۲ کيلومترى شرق اصفهان از بناهاى مهم ناحيهٔ اصفهان است، که در زمان ملکشاه سلجوقى احداث شده و در دورهٔ تيمورى و صفوي، مرمت و بازسايى گرديده؛ اين مسجد، محراب بسيار زيبايى دارد و داراى کتيبهٔ کوفى برجسته‌اى است و با آجرکارى و گچبرى نيز تزئين يافته است.

مسجد جامع بروجرد يکى ديگر از بناهايى است که در عهد سلجوقى ساخته شده و طى تاريخ هزار سالهٔ خود بازسازى و مرمت شده است. اين مسجد تزئينات جالبى دارد.



مسجد جامع بروجرد
بناى اوليهٔ مسجد جامع اردبيل در عهد سلجوقى ساخته شد و در هنگام استيلاى مغولان ويران گشت. تنها يادگار عهد سلجوقيان مناره‌اى است آجري. اين بنا در دورهٔ حکومت ايلخانى بازسازى شده؛ مسجد در دورهٔ سلجوقى روى ويرانه‌هاى يک بناى ساسانى برپا گرديده و داراى يک شبستان گنبددار بوده است. اين مسجد در دوره‌هاى بعد نيز بازسازى شده است.

رباط معروف شرف يکى ديگر از آثار مهم عصر سلجوقى است، که در قسمت شرقى راه سرخس، يادگار زمانى است که جاده خراسان به لحاظ رونق تجارت و امنيت کامل، اهميت فراوانى داشته است. اين رباط در ۵۴۹ هجرى در زمان سلطنت سلطان سنجر تکميل گرديده است. کتيبه‌اى گچى به خط ثلث در زير ايوان بنا باقى است. بسيارى محققان رباط شرف را موزهٔ هنر معمارى مى‌دانند. تنوع آجرکاري، گچبرى و تلفيق آجر و گچ در اين بنا بگونه‌اى است که هر يک مى‌تواند در رديف شاهکارهاى هنرى قرن چهارم و پنجم هجرى قرار گيرد. اين بنا طى سال‌هاى اخير مرمت و بازسازى شده است.
خوارزمشاهیان

مسجد جامع زوزن، فرومه و گناباد از نمونه‌هاى معمارى دورهٔ خوارزمشاهى است. مسجد زوزن نزديک مرز کنونى ايران و افغانستان است. مسجد فرومه يا فريومه در خراسان بين سبزوار و نيشابور واقع شده؛ و مسجد گناباد از ديگر مساجد خراسان است. هر سه اين بناها داراى نقشهٔ دو ايوانى است.
ایلخانیان

از نخستين اقدامات ايلخانان مغول پس از فتح بغداد رصدخانه‌اى بود که در مراغه در شمال غربى ايران ساخته شد.

در دورهٔ ايلخانى بناهايى چون سلطانيه، مسجد جامع ورامين، پامنار کرمان و مقابرى چون گنبد سرخ، گنبد علويان، برج علاءالدين ورامين، نشان‌دهندهٔ توسعهٔ معمارى اين دوران است. معمارى ايلخانى با اندکى اختلاف، ادامهٔ معمارى دوران قبل از خود يعنى سلجوقيان است.



مسجد جامع ورامين
استادکاران و معماران دورهٔ ايلخانى نقشهٔ چهار ايوانى را براى ايجاد بناهايى چون مدارس، مساجد، کاروانسراها ... بکار بردند. نوع و شکل گنبدها به شيوهٔ سلجوقى ادامه يافت. بيشتر بناهاى دورهٔ ايلخانى توسط معماران و هنرمندان محلى ساخته شد. و بناهاى باشکوهى مثل سلطانيه و غازانيه، با صدور حکم و فرمان شاهان ايلخانى ساخته شد.

معمارى اين دوره شاهد تحولاتى ويژه گرديد. تزئينات گچبري، کاشى‌کارى و آجرکارى با مهارت خاص بناها را زينت مى‌داد. محراب مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اروميه، اشترجان و ديگر بناها نشانگر اوج رونق و شکوفايى اين هنر تزئينى است.

مسجد اشترجان در نزديکى اصفهان و داراى تزئينات مقرنس‌کاري، کاشى‌کارى و آجرکارى است. کتيبه‌هاى سردر مسجد به خط ثلث لاجوردى در زمينهٔ فيروزه‌اى قرار گرفته است. محراب اين مسجد از زيباترين بخش‌هاى اين بناست. اطراف آن با کتيبه‌هاى گچبرى شده به خط کوفى تزئين يافته. اين مسجد در عهد تيمورى و صفوى مرمت شده است.

مسجد جامع ورامين نيز در عهد ايلخانى بنا شده و نقشهٔ چهار ايوانى دارد. گنبد مهم‌ترين بخش بناست. سردر ورودى بلند و کشيدهٔ مسجد با طاقنما‌هايى که در دو طرف آن قرار دارد، نمودار ويژگى‌هاى معمارى ايلخانى است. اين سردر با کاشى معرق تزئين شده و داراى کتيبه‌هايى به‌خط ثلث بر زمينهٔ لاجوردى است. مقرنس‌هاى سردر ورودى نيز تلفيقى از کاشى و آجر است. اين مسجد در عهد شاهرخ تيموري، بازسازى شده است.




مسجد جامع يزد



مسجد کبود تبریز
معماری اسلامی

گنبد سلطانيه در شهرک سلطانيه زنجان، از باشکو‌ه‌ترين بناهاى معمارى اسلام است. اين بنا هشت وجهى بزرگى است به‌قطر ۳۸ متر که تقريباً استوار ايستاده است. اين بناى ايلخاني، تزئينات بسيار زيبايى دارد، که در نماى خارجى و داخلى ساختمان، قرار گرفته است. يکى از زيباترين قسمت‌هاى تزئينى آرايش زير گنبد است، به عرض شش متر. کتيبه‌هاى ديگرى به خط کوفى شامل جملاتى مانند لا‌اله‌الا‌الله، محمد رسول‌الله، سبحان‌الله و ... بر سردر شرقى گنبد، داخل گنبد، ديوار جانبى درگاه‌ها و در طبقات بالاى گنبد وجود دارد. اين شاهکار معمارى دورهٔ اسلامى در همهٔ اجزاء با هم هماهنگى کامل دارند؛ و نشان مى‌دهد که معمار يا سازندگان آن علاوه بر داشتن تجربه و حمايت در معمارى و شهرسازى از نسبت‌‌هاى هندسى و محاسبات رياضى نيز به‌خوبى آماده بوده و آنها را دقيقاً بکار برده‌اند.



گنبد سلطانيه
مسجد جامع يزد در قرن ششم هجرى بنا شد که امروزه اثرى از آن به‌جا نمانده است. در قرن هشتم در محل آن مسجد جامع جديد يزد ساخته شد.

بناى ديگر مسجد کبود تبريز است که به دليل پوشش کاشى معرق آبى‌رنگ به مسجد کبود شهرت يافته. اين بنا با نقشه سرپوشيده، و فاقد ميانسرا در سال ۸۷۰ هجرى ساخته شده است. شالودهٔ اين بنا مرکب از قطعات سنگى در اندازهٔ دو متر در شصت سانتى‌متر است. سر در ورودى اين مسجد فوق‌العاده تزئين يافته؛ اين مسجد، در ايران به فيروزهٔ اسلام شهرت دارد که به دليل فراوانى و تزئين کاشى معرق در آن بوده است.

مسجد جامع کاشان از قديمى‌ترين بناهاى دورهٔ اسلامى است. بناى اوليهٔ آن متعلق به دورهٔ خوارزمشاهى است. اين بنا در سال ۸۶۸ بازسازى شد. تنها اثر باقيماندهٔ از مسجد دورهٔ خوارزمشاهي، محراب طلايى ساخته شده در سال ۶۲۳ هجرى است. اين محراب در سال ۱۳۰۷ هجرى از ايران خارج شد و در حال حاضر در موزهٔ برلين نگهدارى مى‌شود. اين مسجد چهار ايوانى تزئيناتى شامل مقرنس‌کاري، گچبرى و نقاشى دارد. کتيبهٔ گچبرى آن، با خط و رقاع برجسته بر زمينهٔ لاجوردى از شاهکارهاى کتيبه‌نگارى محسوب مى‌شود. منبر اين مسجد که با کاشى معرق تزئين شده، از زيبايى‌هاى مسجد است. از ديگر ويژگى‌هاى آن، سنگ‌نبشته‌هاى متعددى است که روى ديوارهاى ميانسرا و جلوخان بيادگار مانده است. الواح يا کتيبه‌هاى سنگى شامل فرامين، احکام، دستورهاى ديوانى و مسائل اجتماعى است که يازده لوح مى‌باشد و متعلق به قرن هشتم تا سيزدهم هجرى است. مهم‌ترين فرامينى که در مسجد جامع ميدان سنگ برجاى مانده، اغلب بخط نستعليق است. از کتيبه‌نگاران اين مسجد استاد خواجه حيدر کاشى‌تراش است.
تیموریان

با حملهٔ تيمور بار ديگر قتل و غارت شهرهاى آباد ايران را فرا گرفت. با به حکومت رسيدن شاهرخ، آرامش به ايران بازگشت و ابداع آثار هنرى از جمله معمارى بار ديگر شکوفا شد.

تيمور پس از فتوات خود و قرار دادن سمرقند بعنوان پايتخت خود، معماران و هنرمندان را براى آبدانى پايتختش به سمرقند دعوت کرد. اين هنرمندان بناهاى متعددى ايجاد کردند؛ و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مرکز ابداعات هنرهاى اسلامى شد. هنرمند بزرگ ”قوام‌الدين شيرازى“ معمار معروف قرن نهم هجرى در ايجاد بناهاى عام‌المنفعه سهم خاصى داشت.

تيموريان نيز مانند ايلخانيان به ايجاد بناهاى مذهبى و غيرمذهبى علاقه داشتند. از نظر تزئينات بنا، اين دوره از ادوار مهم اسلامى است. شيوهٔ تزئين با کاشى معرق در عهد تيمورى نشانگر مهارت هنرمندان اين دوره در شيوهٔ تزئين است. مساجدى مانند گوهرشاد مشهد، مسجد کبود تبريز، مدرسهٔ خرگرد خراسان، مسجد جامع تيمور در سمرقند و نيز بناهايى در هرات و بخارا نشانگر برجستگى‌ هنر کاشى‌کارى و کاربرد آن در بناهاى مذهبى است.


مدرسهٔ غياثيهٔ خرگرد از مهم‌ترين و زيباترين بناهاى ناحيه شرق ايران است، که در خراسان واقع شده است. اين بنا در ۸۴۸ هجرى به دستور وزير سلطان شاهرخ تيمورى و توسط هنرمندترين معماران آن دوران يعنى استاد قوام‌الدين و غياث‌الدين شيرازى بنا شده است. شکل بنا چهار ايوانى است. زيباترين قسمت مدرسهٔ خرگرد، تزئينات آن است.


بسيارى از محققان سه بناى عهد تيمورى يعنى مسجد کبود، مسجد گوهرشاد و مدرسهٔ غياثيه خرگرد را از نظر آرايش کاشى‌کارى معرق در زمرهٔ شاهکارهاى قرن نهم هجرى مى‌دانند.

از بناهاى ديگر دورهٔ تيمورى امامز‌‌‌اده صالح بين جادهٔ سارى و خزرآباد است. اين بناى آرامگاهى متعلق به يکى از سادات مرعشى است که حدود و قرن و نيم در اين ناحيه حکومت کرده‌اند. گنبد اين بنا دو لايه است. در داخل بناى امامزاده، ضريح چوبى جالبى است که از نظر منبت‌کارى و تزئينات ديگر در شمار شاهکارهاى هنرى قرن نهم هجرى محسوب مى‌شود. علاوه بر کنده‌کارى و منبت‌کاري، نقاشى لاکى اين ضريح ارزش فوق‌العاده‌اى دارد
.
منبع:aftabir
 

mpb

مدیر تالار مهندسی معماری
مدیر تالار
معمارى ايران از صفويان تا دوران معاصر

معمارى ايران از صفويان تا دوران معاصر


منار مسجد ميدان (قرمز)، ساوه



مسجد شيخ فضل‌الله

دورهٔ صفويه در معمارى يکى از پررونق‌ترين دوره‌هاست. بناهاى اين دوره از جذاب‌ترين و فريبنده‌ترين بناها در سرتاسر معمارى ايرانى اس.

دورهٔ ۴۲ سالهٔ سلطنت شاه‌عباس، عصر شکوفايى هنر در ايران است. در اين دوره از يک‌سو روابط ايران و اروپا و از سوى ديگر روابط ايران و هند توسعه يافت. پايتخت توسط شاه‌عباس از قزوين به اصفهان منتقل شد. مجموعه‌اى از بناهاى بزرگ و چشمگير در اصفهان به چشم مى‌آيد. بناهاى متعددى از قبيل قصرها، مساجد، بازارها، پل‌ها و کاروانسراها اين شهر را آراسته است و اصفهان را تبديل به مرکز هنرهاى اسلامى شد. جذابيت‌ معمارى صفوى با نقشهٔ باز و روان آن که داراى ترکيب‌بندى‌هاى ساده‌اى مبتنى بر افزودن و قرينه‌سازى است، پيوند دارد. بزرگ‌ترين نقطه قوت اين معمارى در طرح‌ريزى و اجراى مجتمع‌هاى بزرگ شهرى است که در آنها اهداف مختلف بازرگاني، دينى و سياسى در ترکيب‌بندى‌هايى موزن در يک‌جا گرد آمده است.

در زمان شاه عباس دوم هنر معمارى و هنرهاى ديگر همچنن رونق داشت. قرن دهم و يازدهم دوران شکوفايى هنر اسلامى در ايران است. در اين دوره با حمايت شاهان صفوي، هنرهاى پارچه‌بافي، فلزکاري، نقاشي، سفال‌سا‌زى و معمارى به حد اعلاى توسعه و تکامل رسيد. و بناهاى مذهبى و غيرمذهبى چشمگيرى در شهرهاى مختلف ايجاد شد. در دورهٔ صفويه، جهانگردان و بازرگانان بسيارى به دليل شکوه و زيبايى اصفهان، به ايران آمدند و در سفرنامه‌هاى خود زيبائى و عظمت اين شهر را وصف کردند. از جمله شاردن در سفرنامهٔ خود، پايتخت صفوى را داراى ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۱۰۸۲ کاروانسرا و ۲۷۲ حمام معرفى مى‌کند.

از قرن نخست حکومت صفويان نمونه‌هاى زيادى باقى نمانده است؛ اما طبق نوشته‌هاى مورخان، قصرهايى را شاه‌اسماعيل در خوى و قزوين بنا کرد. از ديگر بناهاى اين دوران، مسجد جامع ساوه و مسجد على است که در دورهٔ شاه‌اسماعيل ساخته شد. در زمان شاه‌تهماسب و قرار گرفتن قزوين بعنوان پايتخت، بناهايى چون قصر، مسجد، کاروانسرا در آنجا احداث گرديد. در واقع فعاليت وسيع معمارى دورهٔ صفوى در زمان شاه‌عباس اول آغاز شده و علاوه بر اصفهان، در شهرهاى شيراز، اردبيل، مشهد و تبريز و ديگر شهرها بناهاى مختلف احداث شد.



مسجد جامع ساوه

در عهد صفوى سبک معمارى قديم ايران تجديد شد و در طرح بناها، شکل و مصالح جاى خود را باز کرد. مهم‌ترين قسمت برنامه شهريى که شاه‌عباس در پايتخت تازهٔ خود انجام داد، انتقال مرکز تجاري، مذهبى و سياسى شهر به جنوب - جنوب غربى و سمت زاينده‌رود بود.

يک بازار دو کيلومتري، ميدان نزديک مسجد جمعه را به ميدانى جديد و بسيار بزرگ بنام نقش جهان متصل مى‌سازد و اين ميدان مستطيل شکل با هشت هکتار فضايى به مراتب بزرگ‌تر از ميدان‌هاى عمومى اروپا در آن عصر وسعت داشت. فکر ايجاد، نقشه‌کشى و ساخت آن بين سال‌هاى ۱۵۹۵ - ۱۵۹۰ م / ۱۰۰۴ - ۹۹۹ هـ اجرا شد. در مرحله‌اى ديگر که اهداف بازرگانى مدنظر بود و تا سال ۱۰۱۱ هجرى بطول انجاميد، دو طبقه دکان گرداگرد ميدان اضافه گرديد.

در جانب شمال، مدخل چشمگيرى رو به بازار قرار دارد که ميدان جديد را به ميدان قديم متصل مى‌کند. در جانب شرق مسجد شيخ لطف‌الله و در طرف جنوب مسجد شکوهمند امام قرار گرفته‌اند. ورودى مجتمع قصر، عالى‌قاپو در طرف غرب ميدان و خيابانى طولانى بنام چهارباغ در طرف غرب قصر و باغ‌هاى آن واقع شده است.

در کنار خيابان چهارباغ، قصرهاى بزرگ‌زادگانى قرار داشت که آنها را شاه صفوى برانگيخت، تا بناهاى زيبايى در پايتخت جديدى اضافه کند.

انتهاى جنوبى چهارباغ به سى و سه پل مى‌رسد، که در ۱۰۱۱ هجرى به دست الله‌وردى‌خان، سپهسالار شاه‌عباس ساخته شد. اين پل با طول ۳۰۰ متر در طول مسير راهه‌ها، کلاه‌فرنگى‌هايى در چند نقطه از ساختمان اصلى پل بيرون نشسته و به عابران امکان مى‌دهد تا مناظر باشکوه حوزهٔ رود را ببيند.



در اينجا نيز اصول زيباشناسى و کاربردهاى عملى در مجموعه‌اى پرشکوه به‌هم پيوسته است. ميدان نقش جهان نخستين نمونهٔ فضايى چند منظوره است.

مسجد شيخ فضل‌الله زيباترين و باشکو‌ه‌ترين بناى دروۀ صفوى است. عظمت اين مسجد بيشتر به واسطهٔ کاشى‌کارى داخل و خارج و کتيبه‌هاى زيباى آن است، که بدست هنرمندان معروفى چون عليرضا عباسي، استاد حسين بنّا و باقر بنّا انجام يافته است.

مسجد امام از ديگر آثار باشکوه معمارى صفوى است که به دستور شاه‌عباس اول ساخت آن آغاز شد و بتدريج در زمان جانشينان او تکميل گرديد. سردر اصلى مسجد با کتيبه، مقرنس‌کارى و کاشى‌کارى تزئين شده است. اين کتيبه بخط ثلث با کاشى معرق سفيد بر زمينه کاشى لاجوردى به خط هنرمند معروف عليرضا عباسى است.



مسجد امام



نقاشى های کاخ چهل ستون



شاه عباس دوم در حال پذيرايى از امير ترکستان

اغلب بناهاى دورهٔ صفوى مانند مساجد، مدارس و کاروانسراها به شکل چهار ايوانى بنا شده؛ استفاده از کاشى معرق و هفت رنگ براى تزئينات، رونق فراوانى داشت، بطوريکه ساختمان‌هاى مذهبى اين دوره از گنبد، ايوان، طاقنما، سردر ورودى و حتى مناره‌ها با کاشى آراسته شد.

خطاطى و خوشنويسى روى کاشى نيز در آرايش بناهاى مذهبى عموميت يافت و بناهاى متعددى با خطوط ثلث، نسخ، نستعليق و خطوط ديگر تزئين شد.

شاه‌عباس در زمينهٔ معمارى در شهرهاى ديگر نيز بناهاى بسيارى ساخت تا قدرت سلطنت خود را در چشم همگان تثبيت کند؛ از جمله بازسازى حرم امام رضا (ع) در مشهد و بناى مجموعهٔ گنجعلى‌خان در کرمان را مى‌توان برشمرد.

کاروانسراها نيز از ديرباز از ويژگى‌هاى معمارى ايرانى بشمار مى‌رفتند. با اين حال از تعداد، شکل و اندازهٔ نمونه‌هاى اين دوره بر مى‌آيد که نقشهٔ آنها بايد در مرکزى واحد زيرنظر دولت کشيده شده باشد.

بناى پل خواجو در دورهٔ شاه‌عباس دوم بر شالوده‌هاى دهانه‌اى متعلق به قرن نهم هجرى ساخته شد.

بناى چهل ستون را شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۵۷ هجرى بر گرد يک بناى اوليه ساخت. اين عمارت در آتش‌سوزى سال ۱۱۱۷ هجرى به شدت آسيب ديد و سال بعد تالارى به آن اضافه شد و بازسازى اساسى شد. از اين‌رو اين بنا به مقطع زمانى خاصى تعلق ندارد.



عمارت هشت بهشت بناى ديگرى است که در اصفهان و در زمان حکومت سليمان اول و صفى دوم ساخته شده است. اين بناى مربع شکل از دو طبقه تشکيل شده که در باغ بلبل در امتداد محور خيابان چهارباغ واقع است. خصوصيت اين بنا فضاآفرينى آن است.

آخرين دستاورد مهم دورهٔ صفوى مجتمعى است از بناهايى که حسين اول در چهارباغ ساخت. اين مجموعه بازگشتى به نقشه‌هاى شکوهمند مورد علاقهٔ عباس اول دارد و شامل مدرسهٔ مادرشاه، کاروانسرا، اسطبل‌‌ها و بازار است.



اصفهان، مدرسه مادرشاه، ربع نخست قرن 12 ه، حياط

پيشرفت عظيم اصفهان در دورهٔ شاه‌‌عباس اول در مقياس کوچکترى در شيراز و با حمايت محمد کريم‌خان زند تکرار شد. مهم‌ترين بناها بر گرد ميدانى بزرگ ساخته شد و شامل بناى ارگ، مسجد جامع وکيل و حمام وکيل و بازار طاق‌بندى شده وکيل اس.

از ديگر بناهاى دورهٔ صفوي، مدرسهٔ عليا در خراسان، مدرسهٔ خان در شيراز، مدرسهٔ نواب در مشهد، مدرسهٔ کاسه‌گران در اصفهان، هارون ولايت در اصفهان، گنبد سبز واقع در مشهد و خواجه ربيع در مشهد، مسجد حکيم اصفهان، کاخ چهلستون قزوين، کاخ صفى‌آباد در بهشهر، پل بيستون، رباط‌ زين‌الدين در جادهٔ يزد- کرمان، کاروانسراى مهيار واقع در اصفهان، کاروانسراى ده‌بيد در جادهٔ اصفهان - شيراز، کاروانسراى خان خره، کاروانسراى شيخ عليخان در اصفهان، کاروانسراى بيستون و ... را مى‌توان نام برد.

پس از انقراض صفويان، سبک معمارى اين دوره در سه دورهٔ افشاريه، زنديه و قاجار ادامه يافت، اما از نظر زيبايى مانند دورهٔ صفويه نبود. در اين دوران بويژه در دورهٔ قاجاريه تأثير هزاروپايى در هنرهاى اسلامى بويژه نقاشي، سفال‌سازى و معمارى پديدار گشت.

مسجد کبود گنبد و کاخ خورشيد در منطقهٔ کلات از بناهاى دورهٔ افشاريه است.

و از بناهاى دورهٔ قاجاريه، مسجد نبى قزوين، مسجد امام سمنان، مسجد امام تهران، مسجد حاج على آقا در کرمان و مسجد شهيد مطهرى تهران را مى‌توان نام برد.

در اين دوران نيز از کاشى‌کارى در بناها، جهت تزئين استفاده مى‌شد و در پوشش گنبدها، ايوان‌ها و نماى خارجى از کاشى‌هاى هفت رنگ بهره گرفته مى‌شد. در دورهٔ قاجاريه، بسيارى از بناهاى گذشته که در حال ويرانى بودند، مرمت و تجديد بنا شدند.

معمارى دوران افشاريه و زنديه و قاجاريه، شامل بناهاى مذهبى و غيرمذهبى از نظر طرح و نقشه به شيوهٔ دورهٔ صفوى بود. در اين سه دوره، عليرغم ناآرامى‌هاى سياسى و ناامني، بناهايى بوجود آمد که هر يک از نظر زيبايى و اصول معمارى حائز اهميت ويژه‌‌اى بودند؛ و استادى و نبوع معماران ايرانى را در احداث بناهاى مختلف بويژه بناهاى مذهبى نشان مى‌دهد. بناهايى مثل مجموعهٔ وکيل شيراز، مجموعه کاخ‌هاى گلستان تهران و مجموعه بناهاى سپهسالار.
منبع:aftabir
 
بالا