معماریِ گمشده: خانقاه در خراسان سدۀ پنجم

[DDDIQ]

معماریِ گمشده: خانقاه در خراسان سدۀ پنجم
دو فصلنامه معماری ایرانی / شماره 6 پاییز و زمستان 93
​

مهرداد قیومی بیدهندی **
سینا سلطانی ***
** استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی،دانشگاه شهید بهشتی
*** کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران


چكيده
خانقاه در طی تاریخ ایران، به ویژه تا پیش از صفویه، در زمرۀ بناهای پرشمار بوده است. بااین حال، از معماری آن چندان چیزی نم یدانیم. برای شناخت معماری خانقاه باید در طی چندین تحقیق در بره ههای گوناگون تاریخی و مناطق جغرافیایی ایران و جهان اسلام، همۀ منابع نوشتاری عربی و فارسی و ترکی و نیز آثار مرتبط معماری را بررسی کرد. در این تحقیق، به مرحلۀ نخست پیدایی خانقاه در زادگاه آن در ایران، یعنی در سد ههای نخست هجری در خراسان )ربع نیشابور( م یپردازیم. روش این تحقیق تفسیری تاریخی و منبع اصلی آن، منابع اولیۀ نوشتاری مرتبط با خراسان سده های نخست است. صوفیان از سدۀ دوم ب هبعد، در مکان هایی جز مسجد استقرار یافتند و از حدود سدۀ پنجم بود که بنای خاص صوفیان، خانقاه خوانده شد. مظروف یا سازمان خانقاه در خراسان سدۀ پنجم به دست ابوسعید ابوالخیر قوام یافت. این سازمان ارکانی دارد؛ از ارکان انسانی گرفته تا رسوم خانقاه. کارکردهای خانقاه
دامنه ای دارد: از عمومی همچون مجلس گویی تا خصوصی همچون زاوی هنشینی و سماع. بنای خانقاه این کارکردها را تحقق می بخشید. جای این بنا در درون یا بر کرانۀ شهر یا روستا بود نه در بین راه. اجزای کالبد خانقاه، همچون سازمان آن، طیفی داشت: مکان های باز، نیم هباز و بسته. مکا نهای باز، یعنی صحن و بام، ب هکارکردهای عمومی اختصاص داشت و مکا نهای بسته، یعنی جماع تخانه و حجر هها و صومعه، به کارکردهای خصوصی.
مکان های نیمه باز، یعنی صفه )ایوان( و رواق، مقامی بینابینی داشت. جماعت خانه، ب همقتضای نیازها و کارکردش، ب هصورت گنبدخانه بود. صحن در میان کالبد خانقاه قرار م یگرفت و صفه بر صدر صحن. جماع تخانه مستقیماً یا ب هواسطۀ صفه، به صحن مرتبط م یشد. حجره ها بر گرد صحن یا در دو سوی آن م ینشستند و درآیگاه )دستگاه ورودی( در میانۀ یکی از اضلاع صحن.


كليدواژه ها
معماری ایرانی، معماری اسلامی، تصوف، عرفان، خراسان، خانقاه.