شاه محمود نیشابوری
خوشنویس سرشناس و شاعر قرن دهم هجری
Shāh Mahmud-e Neyshāburi
(Iran, Neyshabur)
شاه محمود نیشابوری، مشهور به «زرین قلم»، از هنرمندان مشهور خوشنویس در قرن دهم هجری است(1) که پیش از میرعماد شهرت یافت(2). وی، خواهرزاده و شاگرد عبدی نیشابوری است که در زمان خود، شهرت تمام داشت.(1) شاه طهماسب اول صفوی (حکومت:930-984هـ.ق.) توجه ویژهای به او داشت و او نیز قرآنی به خط نستعلیق، برای شاه طهماسب نوشت.(2) نیشابوری، در جوانی، ملازم طهماسب اول صفوی بود و همه روزه با کاتبان و نقاشان و دیگر هنرمندان، در کتابخانهی سلطنتی به کتابت اشتغال داشت. هرگاه اردوی همایونی در تبریز بود، شاه محمود، در مدرسهی نصریه، در بالاخانهی جانب شمال آن، به سر میبرد. آخر کار که شاه طهماسب به واسطهی اشتغال به مهمات دولتی از کار کتابخانه منصرف گردید، شاه محمود رخصت یافت و به مشهد رفته مجاور آستانهی رضوی شد و در مدرسهی قدمگاه، اوقات به زیارت و عبادت میگذرانید و در ضمن هم به کتابت و قطعهنویسی مشغول بود و هم در مجلس تعلیم خط خود، شاگرد تربیت میکرد و مدت بیست سال، بدین منوال در مشهد گذرانید. شاه محمود در تمام مدت زندگی، مجرد زیست و در مشهد خویشاوندی نداشت و همسری نخواست و امرار معاش خود را با مختصر حقالکتابه میگذرانید.(1)
صاحب گلستان هنر که در جوانی به سال 964 هجری به مشهد رفته و مدت بیست سال در آن شهر زیسته است به خدمت شاه محمود رسیده و به وی ارادت میورزیده و از گذشت زندگی خود با او سخن میگفته است.(1)
چند تن از معاصران شاه محمود از جمله قصهخوان و صاحب قواعد خطوط و صاحب حالات هنروران و ریحان نستعلیق و خلاصةالتاریخ و تحف سامی از گذشت زندگی وی به اختصار مطالبی نقل کرده و همگی او را درویشنهاد و با اوصاف حمیده و صفات پسندیده و استادی در خط و چندین هنر ستودهاند. شاه محمود نیشابوری، شاعر نیز بوده و اشعاری از او باقی مانده که مقداری از آنها به خط خود وی موجود است و مقداری نیز در گلستان هنر تالیف میراحمد قمی ضبط شده است.(1) وی در قصیده، غزل، رباعی و نیز قطعه، طبع شعری قوی داشت.(2) شاه محمود به نقل صاحب گلستان هنر، نزدیک هشتاد و هشت سال زندگی کرده و در اواخر عمر که ضعف در دیدگانش عارض شده با عینک، قطعهنویسی و کتابت میکرده است. هم او گوید که به سال 972 هجری در مشهد زندگی را بدرود گفته است و در جوار قبر سلطان علی مشهدی به خاک سپرده شده است. به نظر مرحوم دکتر بیانی در این تاریخ اشتباهی رخ داده، زیرا آثار خطی شاه محمود بعد از این تاریخ تا سال 982 هجری موجود است. (3) صاحب، مناقب هنروران، نوشته که شاه محمود در دربار شاه اسماعیل اول صفوی (907-930هجری) منزلت رفیع داشته و شاه به چشم بزرگی به وی میدیده است و در جنگ چالدران، وقتی شاه اسماعیل، احتمال به شکست خود و اختلال آن سامان داد، شاه محمود و بهزاد نقاش را در غاری پنهان کرد و پس از خاتمهی جنگ، نخست به سراغ این دو هنرمند رفت و حفظ آن دو را به مال و خزائن خود مقدم داشت. با این که این حکایت را دیگری، نقل نکرده، بعید نیست که صحت داشته باشد، زیرا جنگ چالدران به سال 920 هجری اتفاق افتاده و در آن هنگام، شاه محمود در سنین جوانی بوده است.(1)
شیوهی کتابت شاه محمود نیشابوری را مختلف ذکر کردهاند. مرحوم دکتر بیانی - استاد مسلم خطشناسی در عصر حاضر - عقیده دارد که شیوهی او را نمیتوان مشابه هیچ یک از استادانی چون سلطان علی مشهدی و میرعلی هروی و غیر اینها دانست، چه لطافت شیوهی سلطانعلی و استواری و یکنواختی شیوهی میرعلی، هر دو را داراست به ویژه در کتابت و بخصوص در کتابت خفی و غبار مخترع سبک است که بعدها باباشاه اصفهانی آن را تکمیل کرده و به نهایت شیوایی نزدیک ساخته است.(1) از آثار او مرقعات، قطعات، رسالهها و کتابهای بسیاری در کتابخانه لنینگراد، کتابخانه موزه گلستان و موزه آثار اسلامی ترک در استانبول(2) و همچنین مجموعههای خصوصی بر جای مانده است که از قلم غبار تا سه دانگ نوشته است و تاریخهایی بین 934 و 970 هجری دارد(1) از جمله آثار در دسترس او در کتابخانهها و مجموعههای جهان، میتوان به نسخهی کتاب سبحةالابرار جامی –که در کتابخانهی موزهی گلستان نگهداری میشود-؛ خمسه نظامی -به قلم کتابت همراه با نقاشی، که در مدت 4 سال برای کتابخانهی شاه طهماسب کتابت و تزئین شده است، در موزه بریتانیا-؛ یک نسخه از خمسه امیرخسرو دهلوی -در کتابخانه ملی پاریس-؛ یک نسخه از هفت اورنگ جامی -به قلم کتابت (972هـ.ق.)، در فریر گالری واشینگتن-؛ یک نسخه تیمورنامه هاتفی -در مجموعه بنیاد کودکیان در نیویورک- .(2)
از شاگردان معروف شاه محمود نیشابوری میتوان از استادانی چون سلیم نیشابوری، حاج محمد تبریزی، محمدحسین باخرزی، سلطان محمود تربتی، قطبالدین یزدی نام برد.(1)
پانوشتها:
1. حقیقت، عبدالرفیع، «فرهنگ هنرمندان ایرانی، از آغاز تا امروز»، تهران: کومش، 1388، ص454-455.
2. رامین علی؛ فانی، کامران؛ سادات، محمدعلی، «دانشنامه دانش گستر»، تهران: موسسه علمی و فرهنگی دانش گستر، 1389، ج17، ص211.
3. بیانی، مهدی، «احوال و آثار خوشنویسان نستعلیق». (به نقل از پانوشت 1)
فهرست منابع: ·
حقیقت، عبدالرفیع، «فرهنگ هنرمندان ایرانی، از آغاز تا امروز»، تهران: کومش، 1388، ص454-455.
· رامین علی؛ فانی، کامران؛ سادات، محمدعلی، «دانشنامه دانش گستر»، تهران: موسسه علمی و فرهنگی دانش گستر، 1389، ج17، ص211.
· «سیر و تطور هنر خوشنویسی در مکتب اصفهان»، وبنوشت «آثار خوشنویسی و مقالات مجید هدایتی»
مدخل «شاه محمود نیشابوری»، دانشنامه آزاد ویکی پدیا
«شاه محمود نیشابوری»، پورتال آفتاب
توضیح: از منابع ردیف سوم، چهارم و پنجم، تنها در کادر بالای این نوشتار، بهرهبرداری شده است.