علامه طباطبايي، فيلسوف نوصدرايي

mohsen-gh

مدیر تالار فلسفه
مدیر تالار
سيد محمدحسين طباطبايي (1281-1360ش) فيلسوف، الهي‌دان، مفسر قرآن، فقيه، عارف و دانشمند اسلامي؛ وي را به سبب وسعت حوزة دانشوري و گسترة وسيع علم و دانش و غور در حوزه‌هاي معرفتي گوناگون لقب «علامه» داده‌اند.[1] علامه طباطبايي افزون بر تفلسف، که حاصل آن را در قالب کتابهايي نظير «بداية الحکمة»، «نهاية الحکمة»، تعليقات بر «الحکمة المتعالية في الأسفار الأربعة العقلية» تأليف ملاصدرا، و «اصول فلسفه و روش رئاليسم»، عرضه كرده است،‌ در حوزة فقه و فقاهت هم صاحب‌نظر بود. حواشي ايشان بر «کفاية الأصول» (تأليف‌شده در سالهاي 1367 و 1368ق) به خوبي نمايانگر قدرت ايشان در اين حوزه است. صرف ساليان متمادي[2] از حيات علمي علامه براي تدوين و تأليف کتاب گران‌سنگ «الميزان»، که مشتمل بر يک دوره تفسير قرآن به روشي بديع و روزآمد است، بهترين گواه بر تخصص و توان علمي ايشان در تفسير قرآن و دانش هرمنوتيک است. وسعت دانشهايي که وي در کتاب تفسيري خود براي تبيين موضوعات و مفاهيم قرآني به کار گرفته است، گواه ديگري بر علامگي ايشان است. در خصوص عرفان، علامه نه تنها با آراي عارفان مسلمان، به ويژه ابن‌عربي و پيروان او آشنا،‌ بلکه خود عارفي سالک و اهل کشف و شهود بود و همانند عارفان ديگر، که علي‌العموم در يکي از رشته‌هاي هنري به ويژه شعر چيره‌دست‌اند، شاعر هم بود و بخشي از آموزه‌هاي عرفاني و حاصل کشف و شهود و تجارب عرفاني خود را در قالب اشعاري نغز بيان كرده است.[3]
در اين مقال از ميان ابعاد مختلف شخصيتي علامه، فلسفه‌داني و فلسفه‌ورزي‌ او را بررسي خواهيم کرد.
 

mohsen-gh

مدیر تالار فلسفه
مدیر تالار
تفاوت فيلسوف و معلم فلسفه

معلم فلسفه کسي است که با اصطلاحات فلسفي و آراء و نظريات فيلسوفان آشنايي دارد و با استفاده از فنون تعليم و تربيت و هنر معلمي و با عنايت به ملاحظات تعليمي، انديشه‌هاي متعارف و جاافتادة فلسفي را با رعايت سطوح متعلمان، اعم از مبتديان، متوسطان و منتهيان، به آنان آموزش مي‌دهد. البته، تعليم فلسفه دشوارتر از آموزش علوم ديگر است و از اين رو، معلم فلسفه به هنر افزون‌تري حاجتمند است. اين دشواري از سويي بدان جهت است که تعلم فلسفه ظرفيت خاصي لازم دارد والا به تعبير شهيد مطهري «يا ظرف خراب مي‌شود يا مظروف»؛ از سوي ديگر، معلم فلسفه بايد چگونه انديشيدن را آموزش دهد و به سخن کانت «فلسفه تعليم انديشيدن است؛ نه تعليم انديشه‌ها».[4] معلم فلسفه اگر به تعليم انديشه مي‌پردازد، براي رسيدن به آن هدف نخستين است؛ از همين روست که گفته مي‌شود همة عالمان اعلام‌الهدي هستند و نشانه‌هاي راه پرفراز و نشيب و طولاني انديشه‌اند و باز به اين سبب است که مي‌گوييم نبايد در فيلسوفان، هر اندازه که بزرگ باشند، خيره شد و متعلم موفق را کسي دانست که سخنان آن قله‌هاي فکر و انديشه را در مي‌يابد بلکه بايد از آنها عبور کرد و راهي را که آنان پيموده‌اند، ادامه داد.
اما فيلسوف کسي است که در بارة‌ پرسشهاي فلسفي مي‌انديشد و در تکاپويي است که براي آنها پاسخهاي نو بيابد؛ نه آنکه پاسخهاي فيلسوفان پيشين را به آن سؤالها بازخواني و بازتوليد كند. به سخن ديگر، فيلسوف کسي است که در مواجهه با پرسشهاي فلسفي به بررسي پاسخهاي فيلسوفان اکتفا نمي‌کند بلکه با فلسفه‌ورزي پاسخهاي جديدي فراهم مي‌کند و خود به آن سؤالها پاسخ مي‌هد.
آنچه در مورد پاسخهاي فلسفي گفتيم، در مورد پرسشهاي فلسفي هم صادق است. گاهي پرسشهاي ما پرسشهاي ديگران است؛ پرسشهايي است که در ذهن ديگران روييده است و از طريق حس سامعه وارد ذهن ما شده است و گاهي واقعاً پرسشهاي خود ماست و به طور طبيعي در ذهن ما روييده، باليده و مسئله‌دارمان کرده است. فيلسوف کسي است که خود او مسئله‌دار شده است؛ يعني در فرايند انديشه و تحت تأثير کنجکاوي فطري، که در سرشت همة آدميان تعبيه شده است، پرسشها به طور طبيعي در ذهن او به وجود آمده است.
کنجکاوي فطري (natural curisity) لوازمي ‌دارد؛ اين لوازم عبارت‌اند از:

الف. پرسش کردن؛
ب. نظريه‌پردازي کردن؛
ج. حيرت کردن.

حيرت حالت روحي آدميان در مواجهه با اسرار هستي است. اسرار هستي اموري هستند که هر چه علم ما راجع به آنها افزايش پيدا مي‌کند، پرسشهاي جديدي در ذهن ما ايجاد مي‌شود و به سخن ديگر، جهل ما هم به موازات علم ما افزايش پيدا مي‌کند؛ براي مثال، خود خداوند، ذات و صفات الهي و همة آنچه که متعلق به عالم الوهيت است، چنين‌اند؛ حاصل چنين وضعيتي، پيدايش حالت روحي‌اي جذاب و شگفتي است که عارفان آن را «حيرت» ناميده‌اند. مولوي در اشاره به چنين حيرتي است که مي‌گويد:

زيرکي بفروش و حيراني بخر
زيرکي بُله است و حيراني بصر[5]

نظريات، پاسخهاي جامعي هستند که اگر در کاوشهاي فکري و علمي فراچنگ آيند، چند پرسش را ارضاء مي‌کنند.
ادوات پرسشي متنوع در زبانهاي طبيعي بشري، دال بر پرسشهاي گوناگوني است که در ذهن بشر ايجاد مي‌شوند؛ توجه فيلسوفان از اين ميان، معطوف به پرسشهايي است که بسيار بنيادي، کلي و با اهميت‌اند.
لوازم يادشده در همة انسانها، به حسب مراتب تشکيکشان وجود دارند؛ اما از اين ميان، دو لازمة اول در فيلسوفان تبلور بيشتري يافته است همچنان که لازمة سوم در عارفان نمود بيشتري دارد.
نشانه‌هاي فيلسوف بودن افزون بر:

الف. پرسش‌گري؛
ب. اهل چون و چرا بودن؛
که پيشتر به آنها اشاره کرديم،
ج. ژرف‌نگري؛
د. برون‌نگري؛
هـ . تحليل‌گر بودن.

هم است. اهل چون و چرا بودن، باعث مي‌شود که فيلسوف هيچ چيز را بدون دليل و بدون آزمون کردن نپذيرد. اينکه سقراط مي‌گفت: «زندگي ناآزموده ارزش زيستن ندارد»، شايد همين معنا مد نظرش بود. غالب آدمها به ديگران اعتماد مي‌کنند[6] و اهل چون و چرا نمي‌شوند. فلسفه‌داناني هم که وظيفة خود را فهم سخنان قدما مي‌دانند و افتخارشان به اين است که خوشه‌چين خرمن بزرگان هستند، چنين‌اند. اما فيلسوفان، همه چيز را مي‌خواهند خودشان بيازمايند و مستدل کنند.
ژرف‌نگري بدين معناست که فيسوفان في‌المثل براي شناخت درخت به آنچه مي‌بينند، يعني تنة‌ درخت و شاخ و برگ آن، اکتفا نمي‌کنند بلکه به شناخت ريشه‌ها و بررسي ميوه‌هاي آن هم مي‌پردازند. اهميت چنين شناختي وقتي به چشم مي‌آيد که از موضوع مطالعة خود فاصله بگيريم و از منظر بالاتري به آن نگاه کنيم؛ همان که فيلسوفان انگليسي از آن، تعبير به «از چشم پرنده نگريستن» مي‌کنند. برون‌نگري به اين معنا و نگاه از منظر تماشاگر، سؤالهاي متفاوتي را براي فيلسوف ايجاد مي‌کند که تکاپويي براي پاسخ به آنها او را ژرف‌نگر مي‌کند. لازمة ژرف‌نگري در باب يک نظريه آن است که ما صرفاً به بررسي مدعا و دلايل آن نپردازيم بلکه پيش از آن، مباني و پيش‌فرضهاي آن را به روي صحنه بياوريم، پيش‌فرضهاي رقيب را مشخص کنيم، لوازم منطقي آنها را به دست آوريم و به اين ترتيب، آن را تحليل كنيم. در مرحلة تحليل است که يک نظريه، که چه بسا در قالب يک جمله قابل صورت‌بندي است، به انبوهي از گزاره‌ها و مفاهيم تبديل مي‌شود؛ از همين روست که مي‌گويند: تحليل يعني سطور سفيد کتاب يا سطور بين سطور را خواندن.
کسي که اين ويژگيها را داشته باشد، يک فيسلوف است ولو اينکه اصطلاحات فلسفي را نداند و حاصل برون‌نگري و ژرف‌نگري و تحليل خود را در قالب مفاهيم آسان‌ياب و گزاره‌هاي ساده بريزد.
 

mohsen-gh

مدیر تالار فلسفه
مدیر تالار
فلسفه‌داني و فلسفه‌ورزي علامة طباطبايي

علامة طباطبايي، چنان که از آثار او بر مي‌آيد، بي‌شک فلسفه‌داني محيط و قوي بود که بر ميراث فلسفي مسلمانان، اعم از مشائي، اشراقي و حکمت متعاليه، تسلط کامل داشت و البته، از ميان سه مشرب فلسفي يادشده، مکتب فلسفي صدرالمتألهين شيرازي (ملاصدرا) را پسنديده و براي تعليم فلسفه برگزيده بود.[7] او هم معلم فلسفه بود و هم فلسفه‌ورز و فيلسوف. علامه به عنوان يک معلم، شاگردان برجسته و اثرگذاري تربيت کرد؛ از جملة آنها که در مراکز تعليمي فلسفه اعم از حوزه و دانشگاه، تأثير انکارناپذيري بر جاي گذاشته‌اند، مي‌توان به استاد شهيد مرتضي مطهري، استاد جوادي آملي و استاد محمدتقي مصباح يزدي اشاره کرد.
بخشي از نوشته‌هاي فلسفي علامة‌ طباطبايي براي آموزش و تعليم فلسفه نگارش شده است و چنان که پيشتر اشاره کرديم، فيلسوف در مقام تعليم لزوماً آراء و ديدگاههاي خود را آموزش نمي‌دهد. علامة طباطبايي در مقام تعليم و به عنوان استاد و معلم فلسفه، انديشه‌هاي فلسفي صدرالمتألهين شيرازي، مشهور به ملاصدرا، را آموزش داده است. وي در اين مقام، قرائتي دستگاهمند از فلسفة ملاصدرا ارائه داده است؛ به اين ترتيب، در مقام معلمي نيز از ويژگيهايي همچون ژرف‌نگري، برون‌نگري و تحليل‌گري، که پيشتر از آنها به مثابه نشانه‌هاي تفلسف و فيلسوفي کردن ياد کرديم، بهره‌ برده است و با موشکافي و تتبع فراوان در مجموعة آثار ملاصدرا، دستگاه فلسفي او را ملاحظه و بيرون کشيده و نقد و تبيينها و تحليلهاي خود را بر مبناي آن سامان داده است.
مراد از دستگاه فلسفي ملاصدرا، عبارت است از اصول ابداعي و مورد قبول او در محورهاي «وجودشناسي»، «جهان‌شناسي»، «معرفت‌شناسي»، «انسان‌شناسي»، «معناشناسي» و «ارزش‌شناسي»؛ به علاوة منطقي که صدرا در چارچوب منطق ارسطو، به همراه‌ نوآوريهايي در مبحث قضايا و مفاهيم، ساخته و پرداخته است[8] و نتايجي که با اين منطق از اصول يادشده مي‌توان استخراج کرد و برخي از آنها را خود ملاصدرا استخراج کرده است و البته هنوز «هزار بادة ناخورده در رگ تاک است».[9]
شاگردان علامه در اين جهت، برخي همچون شهيد مطهري از او تبعيت كرده‌اند و قرائتي نظام‌مند از فلسفة ملاصدرا ارائه کرده‌اند و برخي ديگر همانند استاد جوادي آملي، قرائتي همدلانه و وفادار به متن از فلسفة ملاصدرا عرضه كرده‌اند و به ناچار براي جمع کردن اقوال متعارضي که در آثار ملاصدرا هست و گاهي راجع به يک موضوع معين مثل حقيقت علم بيش از سه نظرية متعارض ارائه شده است، دچار زحمت شد‌ه‌اند و سرانجام، گروهي ديگر قرائت نقادانه از فلسفة ملاصدرا داشته‌اند و براي شکستن فضاي سنگيني که القابي همچون «صدرالمتألهين»، «صاحب حکمت متعاليه»، «خاتم الفلاسفه» و...، به وجود آورده‌اند و فلسفة ملاصدرا را که ارزش آن مثل فلسفه‌هاي ديگر در چون و چراپذيري است، در هاله‌اي از قدسيت فرو برده‌اند، اصل را بر نقادي گذاشته و در هر مسئله‌اي تا آنجا که ميسور است، به نکته‌گيري پرداخته‌اند تا جايي که افراط در اين امر گه‌گاه انصاف علمي را خدشه‌دار كرده است. نمونة بارز قرائت نوع سوم را در آثار فلسفي استاد مصباح يزدي مي‌توان يافت؛ تعليقات ايشان بر «نهاية الحکمة» و «آموزش فلسفه» جلد اول و دوم از اين حيث شاخص‌اند.
صبغة غالب تفلسف علامه در نوآوريهاي فلسفي او نهفته است که در اينجا فهرست‌وار به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم و شرح و بسط در باب آن را به مجال ديگري وامي‌گذاريم.
هرچند علامة طباطبايي در همة محورهاي شش‌گانه‌اي که براي دستگاه فلسفي ملاصدرا بر شمرديم، آراي بديع و نظريات ابتکاري دارد، با اين حال بيشترين نوآوري او در محور معرفت‌شناسي است تا حدي که مي‌توان گفت: مجموعة مباحث معرفت‌شناسي به واسطة وي و شاگردانش تبديل به شاخة مستقلي در فلسفة اسلامي شده است. گفتني است که يک شاخة معرفتي مستقل وقتي پديد مي‌آيد که مجموعه‌اي از مفاهيم و گزاره‌ها در حوزة‌ معيني به صورت انبوه فراهم آيد و محور وحدت‌بخش اعم از موضوع، روش،‌ غايت و... آنها را با هم متحد کند؛ اين عامل وحدت‌بخشي از سويي، موجب اتصاف مجموعه‌اي از امور کثير به وحدت و يکپارچگي شده و از سوي ديگر، موجب تمايز آن از شاخه‌هاي ديگر مي‌شود. البته، اين امر شرط لازم به وجود آمدن يک رشتة معرفتي است؛ نه شرط کافي آن؛ افزون بر آنچه گفتيم، دو شرط ذيل نيز بايد فراهم شود تا يک رشتة علمي پديد آيد:
الف. ميان مفاهيم و گزاره‌هاي يادشده رابطة توليدي منطقي وجود داشته باشد؛
ب. روشي همگاني براي داوري در باب آن فراهم شود؛ به گونه‌اي که بتوان با تمسک به آن، سره را از ناسره و صحيح را از خطا تميز داد.
معرفت‌شناسي در فلسفة اسلامي تا زمان ملاصدرا يک مسئلة فلسفي هم به شمار نمي‌رفت؛ البته، معناي اين سخن آن نيست که فيلسوفان مسلمان در باب معرفت‌شناسي رأي و نظري نداشتند؛ چرا که آنان در باب حقيقت علم، رابطة آن با فاعل‌ شناسايي، رابطة علم با محکي‌عنه خود، محدودة ادراکات آدمي،‌ ارزش علم و ادراک، مفاهيم کلي و جزئي و... مباحث معتنابهي در آثارشان مطرح کرده بودند؛ برخي از اين مباحث را مي‌توان به روان‌شناسي علم و ادراک و برخي را به وجودشناسي علم و ادراک و برخي ديگر را به معرفت‌شناسي علم و ادراک‌ متعلق دانست. اما آنان همة اين مباحث را به صورت استطرادي و به تبع مسائل فلسفي ديگر مطرح مي‌کردند و خود علم و ادراک را يک مسئلة ‌فلسفي تلقي نمي‌کردند (عليزاده، 1377، صص7-32). اين وضعيت چنان که گفتيم، تا زمان ملاصدرا ادامه داشت تا اينکه وي در مبحث عقل و معقول «اسفار» (جلد سوم) بر مسئلة فلسفي بودن علم و ادراک،‌ برهان اقامه کرد و به توجيه فلسفي آن پرداخت (ملاصدرا، 1990م، ص278). اين امر باعث شد که فيلسوفان نوصدرائي و در صدر آنها علامه طباطبايي در صدد برآيند كه مجموعة مباحث مربوط به علم و ادراک را به شاخة مستقلي تبديل كنند. اختصاص چهار مقاله از مجموعه مقالات کتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم»، که بسياري از ابتکارات علامة طباطبايي هم در ضمن آنها بيان شده است، دلالت بر آنچه گفتيم دارد (طباطبايي، بي‌تا، صص 69-348). شاگردان علامة طباطبايي به دنبال ايشان کتابهاي مستقلي در معرفت‌شناسي نوشته‌اند (مطهري، 1367، 243ص)؛ پاره‌اي از ابتکارات يادشده عبارت‌اند از:
توصيف دقيق مفاهيم اعتباري، تفکيک اعتباريات قراردادي و اجتماعي از نفس‌الأمري، تبيين چگونگي تکون مفاهيم فلسفي در ذهن و بيان روابط توليدي ميان آنها و چگونگي پيدايش کثرت در ادراکات آدمي، ايضاح و تفکيک ميان فاعليت نفس در امر ادراک و منفعل بودن آن، امري که در تاريخ فلسفة غرب، کانت با ارائة نظرية عينکي ذهن در مقابل نظرية آينه‌اي قدما، انقلابي به پا کرد (انقلاب کپرنيکي کانت) و مسير حرکت فلسفه را از هستي‌شناسي به معرفت‌شناسي منعطف کرد (کورنر، 1367، ص39). هرچند فيلسوفان نوکانتي نظر نهايي او را در باب تعيين سهم فاهمه در معرفت نپذيرفتند، نقش فعال فاهمه را هيچ کس انکار نکرد؛ امري که فيلسوفان مسلمان بسي پيشتر از کانت، به آن متفطن بودند (عليزاده، 1377، ص17).
علامة طباطبايي با ارائة نظرياتي نو به ويژه در مباحث معرفت‌شناختي و مسائل مربوط به علم و ادراک، اصول عقلاني محکمي براي دفاع از رئاليسم فراهم ساخت (طباطبايي، 1363، صص3-16).
مجموعة اين ابداعات در قالب يک دستگاه فلسفي، که پيشتر آن را توصيف کرديم، قابل عرضه است؛ اين دستگاه از آن علامة طباطبايي است اما با وجود زاوية قابل ملاحظه بين اين دستگاه فلسفي و دستگاه فلسفي ملاصدرا، اولي در چارچوب و نمونة دومي قرار دارد و از همين روست که علامه را فيلسوفي نوصدرايي مي‌توان دانست.
 

mohsen-gh

مدیر تالار فلسفه
مدیر تالار
جمع‌بندي


از آنچه گفتيم، نتايج زيرا را مي‌توان به دست آورد:
1. به رغم آنچه مشهور است،‌ ملاصدرا با همة عظمتي که داشته است و انبوهي از آراي جديد فلسفي و نظريات نوي که ابداع كرده است و بسياري از آنها هنوز به صورت لازم و کافي تحليل و نقادي نشده است، خاتم‌الفلاسفه نيست؛ در فاصلة زماني حدود سيصد سال بعد از او، مکتب فلسفي جديدي تأسيس شده است که مي‌توان آن را «فلسفة نوصدرايي» ناميد.
2. تفلسف و فلسفه‌ورزي با فلسفه‌داني متفاوت است همچنان که معلم فلسفه بودن غير از مبدع و مؤسس فلسفه بودن است. البته، اين تغاير به نحو تقابل و مانعة‌الجمع بودن نيست؛ هرچند تعداد اندک‌شماري از معلمان فلسفه، فيلسوف هم بوده‌اند، فيلسوفان غالباً معلم فلسفه بودند.
3. در مقام بررسي آثار فيلسوفي که معلم هم است، همچون علامة طباطبايي و ملاصدرا، بايد ميان آنچه که او در مقام تعليم و طبعاً با ملاحظات تعليمي بيان کرده و آنچه که به عنوان مبدع و مؤسس مطرح كرده است،‌ تفاوت نهاد. بسا نظريات که در مقام تعليم به جهت رعايت حال متعلمان محکم و قاطع مطرح دفاع مي‌شود، اما در مقام تفلسف، به کلي ابطال و کنار گذاشته مي‌شود.


يادداشتها


[1] معناي لغوي «علامه» بسيار دانشمند، فرزانه و فيلسوف است. اين لقب در دنياي اسلام، به صورت تعيني، به دانايان کم‌شماري اطلاق شده است که بي‌گمان يکي از شايسته‌‌ترين آنها مرحوم سيد محمدحسين طباطبايي است. شهيد مطهري، شاگرد کم‌نظير اين استاد فرزانه‌پرور، در توصيف شخيصت علمي وي مي‌گويد:
«اين مرد، واقعاً يکي از خدمتگزاران بسيار ‌بسيار بزرگ اسلام است. او به راستي مجسمة تقوا و معنويت است. در تهذيب نفس و تقوا، مقامات بسيار عالي طي کرده. من ساليان دراز از فيض محضر پربرکت اين مرد بزرگ بهره‌مند بوده‌ام.... او بسيار ‌بسيار مرد عظيم و جليل‌القدري است.... مردي است که صد سال ديگر تازه بايد بنشينند و افکار او را تجزيه و تحليل کنند و به ارزش او پي‌ببرند.... علامه طباطبايي ما، چند تا نظريه در فلسفه دارند، نظرياتي در سطح جهاني، که شايد 50 يا 60 سال ديگر ارزش اينها روشن بشود...» (مطهري، 1375، ص86).
[2] تفسير الميزان، اثر تفسيري گران‌سنگ علامه‌ طباطبايي، بي‌گمان بزرگ‌ترين تفسير شيعة اماميه در قرن چهاردهم است (خرمشاهي، 1375، صص162 و 293؛ مطهري، 1375، ص86). اصل اين اثر به زبان عربي است و در 20 مجلد طي 18 سال، از سال 1374ق شروع شده و در 23 رمضان 1392ق، يک دهه قبل از درگذشت مؤلف پايان يافته است. الميزان مکرر در لبنان و تهران و قم چاپ و تجديدچاپ شده است. دو ترجمه از آن در دست است: يکي به قلم چندين نفر از فضلاي قرآن‌پژوه در چهل جلد و ديگري به قلم سيد محمدباقر موسوي همداني در بيست جلد، که ترجمه‌شان مقبول نظر مؤلف قرار گرفته بود.
[3] از سروده‌ها و اشعار علامه طباطبايي به جز چند شعر که در اختيار شاگردان و دوستان ايشان بوده است،‌ چيزي باقي نمانده است. فرزند ايشان در اين مورد مي‌گويد:
«پدر غزليات و اشعار جالبي داشت که يک روز، تمام آنها را جمع کرد و آتش زد، هيچ کس نفهميد چرا (شايد براي پرهيز از شهرت‌طلبي بوده است). فقط اشعار خودش نبود، بحث‌هاي پرشور، تجزيه و تحليل اشعار حافظ هم بود،‌ که همه را يک جا آتش زد. از ايشان فعلاً ده دوازده شعر باقي مانده که آنها را هم چون نوشته و به دست دوستان داده بود، سالم مانده‌اند (قاسملو خويي، 1381، ص27).
[4] اين سخن حکيمانه کانت با اينکه بر روي جلد کتاب تعليمي فلسفه که براي آموزش دانش‌آموزان سال سوم متوسطه، نقش بسته است، مع‌الأسف آنچه در داخل اين کتاب کم‌برگ به چشم مي‌خورد، چيزي جز زندگينامة برخي فيلسوفان و اشاره‌اي کوتاه به برخي انديشه‌هاي کم‌اهميت آنها نيست.
[5] مثنوي معنوي، دفتر چهارم، بيت 1407؛ آنچه در اين بيت تقبيح شده است، معناي شايع «ابلهي» است که حماقت مضاعف است. مولوي در اينجا زيرکي و دانايي را که تمام همّ آن امور دنيا باشد، نفي مي‌کند و «حيراني» را که ويژگي عارفان و مردان خداست، مي‌ستايد. گفتني است که «ابلهي» در گفتمان مولوي، معناي ديگري هم دارد که مترادف با حيراني است و اين معنا، مقتبس از حديث نبوي است که فرمود: «اکثر أهل الجنة، البُله» (مجلسي، 1983م، ص128)؛ يعني بيشتر اهل بهشت را ابلهان و بي‌خبران تشکيل مي‌دهند. مولوي در اشاره به اين حديث است که مي‌گويد:
اکثر اهل الجنة البله اي پدر
بهر اين گفتت سلطان البشر
و در جاي ديگر به تفسير اين معناي ابلهي مي‌پردازد:
زيرکي چون کبر و بادانگيز توست
ابلهي شو، تا بماند دل درست
ابلهي نه، کو به مسخرگي دو توست
ابلهي کو واله و حيران هوست
(زماني، 1378، ص855، دفتر اول).
[6] روان‌شناسان مي‌گويند: آدمي اگر تنها باشد، سريع‌تر به حوادث واکنش نشان مي‌دهد، اما اگر در جمع باشد، واكنش او هشت بار ديرتر رخ مي‌دهد؛ براي مثال، اگر کسي در اتاقي نشسته باشد و ملاحظه کند که دودي از زير در به داخل اتاق نشئت مي‌کند، اگر تنها باشد، به محض مشاهدة آن جهت علت‌يابي در صدد جستجو برمي‌آيد؛ اما اگر چند نفر باشند و همة آنها هم اين پديده را مشاهده کنند، چند دقيقه طول مي‌کشد تا اولين نفر از سبب آن سؤال کند. علت اين امر آن است که هر يک از آنها با خود مي‌انديشد که اگر چيز مهمي بود، ديگران واکنش نشان مي‌دادند؛ غافل از اينکه ديگران هم همين فکر را مي‌کنند. فيلسوفان اگزيستانسياليست اين وضعيت را ميان‌مايگي، توده‌اي شدن و... مي‌نامند؛ حالتي که باعث مي‌شود آدمي از زندگي اصيل دور شود (روژه ورنو، 1372، ص227).
[7] تعليم فلسفه همواره مخالفاني داشته و دارد؛ محفل تعليمي پرشور علامه طباطبايي هم از اين قاعده مستثنا نبود؛ از اين رو، ظاهربينان و مقدس‌مآبان از نجف و قم فشار آوردند که کلاس اسفار ايشان تعطيل شود؛
«به مرحوم علامه طباطبايي در مورد تدريس فلسفه خبر داده بودند که اگر اين درس ادامه پيدا کند، ممکن است شهرية طلابي که به درس ايشان مي‌آيند، قطع شود. خود علامه در اين خصوص مي‌گويد: چون اين خبر به من رسيد، متحير شدم که چه کنم؛ اگر تحت تأثير اين جنجال‌آفريني، مستمري طلاب را ندهند، اين افراد کم‌بضاعت که از نقاط دور و نزديک آمده‌اند و تنها ممر معاش‌شان شهرية حوزه است، چه کنند و اگر من به خاطر جلوگيري از اين ضايعة اقتصادي، تدريس اسفار را ترک گويم،‌ لطمه‌اي به سطح علمي و عقيدتي شاگردان وارد آمده است که جبران اين خسارات فکري چندان کار ساده‌اي نمي‌باشد.
يک روز که به اين وضع نگران‌کننده مي‌انديشيدم و در اتاق منزل مسکوني مي‌خواستم از زير کرسي جابه‌جا شوم، نگاهم به ديوان حافظ افتاد که روي کرسي قرار گرفته بود. آن را برداشتم و تفأل زدم که چه کنم، آيا تدريس اسفار را ترک کنم يا نه؟ وقتي ديوان لسان‌الغيب شيراز را گشودم، اين غزل آمد:
من نه آن رندم که ترک شاهد و ساغر کنم
محتسب داند که من اين کارها کمتر کنم
من که عيب توبه کاران کرده باشم بارها
توبه از مي وقت گل ديوانه باشم گر کنم
ديدم عجب غزلي است و اين اشعار به من چنين مي‌فهماند که تدريس اسفار لازم است» (غياثي کرماني، 1381، صص91-92).
[8] ملاصدرا افزون بر نوآوريهايي که در منطق دارد، همچون تفکيک بين حمل اولي ذاتي و شايع صناعي، ارجاع قضاياي حملي کلي به شرطي، کشف قضاياي بتيه و تأليف کتابهايي در منطق (ملاصدرا، 1378، 60ص؛ 1367، 111ص)، و حل بسياري از معضلات فلسفه با بهره‌گيري از ابتکارات منطقي خود و همين طور استنتاج لوازم منطقي اصول ابداعي دستگاه فلسفي خويش، افزون بر همة اينها، نظرياتي در فلسفه مطرح کرده است و هوياتي را شناسايي كرده است که منطق ارسطويي براي تبيين آنها ابزار کارآمدي به حساب نمي‌‌آيد؛ براي مثال، نظرية حرکت جوهري و تعبير سازگار با دستگاه فلسفي او «اشتداد وجودي» تشکيک خاصي وجود، اصالت وجود و حد بودن ماهيت نسبت به وجود، از جملة‌ نظريات يادشده است؛ هوياتي همچون علم، ‌حرکت، زمان و همة هوياتي که ملاصدرا آنها را انحاء وجودات و خارج از مقولات دانسته است و بار اصلي تحليلهاي فلسفي او بر پاية اين هويات استوار شده است،‌گواه روشني بر ناتواني منطق ارسطويي در مواجهه با دستگاه فلسفي ملاصدراست. اما با اين وجود، ملاصدرا فرصت آن را نيافته است که منطق جديد و متفاوتي را براي فلسفة خود، پايه‌گذاري کند و آثار منطقي او خارج از پارادايم منطق ارسطويي نيست.
[9] يکي از اصول اساسي دستگاه فلسفي ملاصدرا، «اصالت وجود» است. بعد از تفکيک «وجود» و «ماهيت» که توسط فارابي صورت گرفت و بعد از آن همواره به صورت يک مسئلة فلسفي در کتابهاي فيلسوفان مسلمان، تحت عنوان «زيادت وجود بر ماهيت» مطرح شد (ملاصدرا، 1981م، ص37؛ سبزواري، 1992م، ص88؛ طباطبايي، 1364، ص11)، رابطة «وجود» و «ماهيت» در فلسفة ملاصدرا بود که به خوبي تبيين شد (ملاصدرا، 1981م، ص418) و در قالب گزارة «ماهيت حد وجود است»، صورت‌بندي گرديد. بي‌ترديد تبيين روشن رابطة وجود و ماهيت از نتايج اصالت وجود است که اثبات آن و توضيح حدود و ثغور آن، از ابداعات ملاصدراست (ملاصدرا، 1363، صص9-27). لب و لباب اصالت وجود اين است که «آنچه متن واقع را پر کرده و منشأ آثار است، وجود است» و ماهيت امري تبعي است و از حد و نفاد وجود انتزاع مي‌شود؛ از اين رو، ملاک ماهيت داشتن، محدود بودن است و بي‌کرانگي سبب ماهيت نداشتن است. صدرا از اين اصل نتايج بااهميتي گرفته است اما نتايج وجودشناختي، معرفت‌شناختي، معناشناختي و انسان‌شناختي فراوان ديگري هم هست که اين اصل آبستن آنهاست و صدرا فرصت نکرده است که آنها را استنتاج كند.


كتابنامه


- الاؤسي، علي (1985م). الطباطبائي و منهجه في تفسير الميزان. تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول.
- جوادي آملي، عبدالله (1370). شناخت‌شناسي در قرآن. قم: مرکز مديريت حوزه علميه قم.
- خرمشاهي، بهاء الدين (1375). قرآن شناخت. تهران: طرح‌نو، چاپ دوم.
- روژه ورنو، ژان وال و ديگران (1372). نگاهي به پديدارشناسي و فلسفه‌هاي هست بودن. ترجمه دکتر يحيي مهدوي. تهران: انتشارات خوارزمي.
- زماني، کريم (1378)، شرح جامع مثنوي معنوي. دفتر اول تا ششم. تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ هفتم.
- سبزواري، ملاهادي (1992م). شرح المنظومة؛ ج2: غرر الفرائد. تقديم و تحقيق مسعود طالبي. تهران: نشر ناب.
- طباطبايي، محمدحسين (1363). نهاية الحکمة. تهران: انتشارات الزهراء.
- همو (1364). بداية‌ الحکمة. قم: مؤسسة النشر الاسلامي.
- همو (1990م). تعليقات بر «الحکمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، تأليف ملاصدرا. بيروت: دار إحياء التراث العربي.
- همو (بي‌تا-الف). اصول فلسفه و روش رئاليسم، ‌ج1-3. قم: دفتر انتشارات اسلامي.
- همو (بي‌تا-ب). شيعه در اسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامي.
- عليزاده، بيوک (1377). جايگاه معرفت‌شناسي در فلسفه اسلامي. فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق(ع)، ش8.
- غياثي کرماني، سيد محمدرضا (1381). اقيانوس حکمت. قم: بوستان کتاب.
- قاسملو خويي، يعقوب (1381). «اشعار علامه طباطبايي» در: مجموعه مرزبان‌ وحي و خرد؛ يادنامه مرحوم علامه سيد محمدحسين طباطبايي. قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول.
- کورنر، اشتفان (1367). فلسفه کانت. ترجمه عزت‌الله فولادوند. تهران: انتشارات خوارزمي.
- مجلسي، محمدباقر (1983م). بحار الأنوار. ج5. بيروت: مؤسسة الوفاء.
- مصباح يزدي، محمدتقي (1362)، تعليقه علي نهاية ‌الحکمة. قم: مؤسسه در راه حق.
- همو (1368). آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبليغات اسلامي، چاپ سوم.
- مطهري، مرتضي (1367)، مسئله شناخت. تهران: انتشارات صدرا، چاپ دوم.
- همو (1375)، حق و باطل. تهران: انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم.
- ملاصدرا،‌ محمد بن ابراهيم (1363). المشاعر. به اهتمام هنري کربن. تهران: کتابخانه ظهوري، چاپ دوم.
- همو (1367). تصور و تصديق. با ترجمه و شرح انتقادي دکتر مهدي حائري يزدي. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي
- همو (1378). التنقيح في المنطق. تصحيح و تحقيق غلامرضا ياسي‌پور. تهران: بنياد حکمت صدرا.
- همو (1981م). الحکمة المتعالية في الاسفار العقلية الأربعة. بيروت: دار احياء التراث العربي،‌ چاپ سوم.
- همو (1990م). الحکمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، بيروت: دار احياء التراث العربي، چاپ چهارم.

منبع: فصل نامه پژوهش
 

wwwparvane

عضو جدید
کاربر ممتاز
سید محمد حسین طباطبائی

سید محمد حسین طباطبائی

[h=2]سید محمد حسین طباطبائی[/h]
مرحوم علامه طباطبایی، در 29 ذي الحجه الحرام 1321 قمری، سال 1281 شمسی در شهر تبریز در خیابان مسجد کبود، در منزل شخصی پدرشان حاج سید محمد آقا طباطبایی متولد شدند. مادر ایشان نیز ربابه خانم از فامیل یحیوی تبریز، دختر غلامعلی یحیوی و از اشراف تبریز بودند. چهار یا پنج سال پس از تولد ایشان، خداوند برادری به ایشان عطا می‏کند که او را محمد حسن نام می ‏نهند و کمی پس از تولد محمد حسن، مادر ایشان فوت می‏کند. تقریباً پنج سال بعد، پدر ایشان هم فوت می‏کند. در این زمان دو برادر یکی 9 سال و دیگری پنج ساله بودند.

پس از فوت مادر و پدر یکی از محترمان فامیل، یعنی پدر شهید قاضی طباطبایی که حاج میرزا باقر قاضی نام داشت، کفالت اوضاع مالی و زندگی این دو کودک را به عهده می‏گیرد. و آنها زیر نظر مرحوم حاج میرزا باقر قاضی رشد می‏ کنند و نخست به سبک آن زمان، کتابهایی چون گلستان، قرآن، نصاب و... را می‏ خوانند و سپس بلافاصله آنها را به مدارس کلاسیک می ‏فرستند که شاید نخستین مدرسه در ایران در تبریز دایر شده بود.
این دو برادر با هم مشغول تحصیل می ‏شوند و پس از کلاس ششم، همزمان با حضور در کلاس هفتم، برای تحصیل صرف، تصریف و جامع المقدمات به مدرسه طالبیه می‏روند که این قضیه تا سال 1304 طول می‏کشد. در این مدت آنها کتاب‏های سطح را خیلی سریع به پایان می‏ رسانند، چون در آن زمان بیش از این در تبریز تدریس نمی ‏شد، برای ادامه تحصیل به نجف اشرف هجرت می‏کنند.

حضرت علامه درباره دوران تحصیلش این‏گونه نوشته‌است: "در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این رو هر چه می‌خواندم نمی‌فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذراندم. پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شده عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال، حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریباً هفده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث در برابر می‌پنداشتم."

زندگی در نجف

مفسر فرزانه مدت یازده سال در کنار مرقد نورآفرین امیرالمؤمنین کسب علم کرده است، از جمله فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات و رجال را از محضر اساتیدی والامقام فراگرفت. بزرگانی چون: آیت الله نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین بادکوبه ‏ای، سید ابوالقاسم خوانساری، آیت الله حجت، حاج میرزا علی ایروانی و میرزا علی اصغر ملکی. سر سلسله اساتید ایشان مرحوم قاضی است . شخصیتی که سید محمدحسین را "علامه" کرد. مرحوم علامه پیرامون استاد خود مرحوم قاضی چنین می‏فرماید: "ما هر چه داریم ... از مرحوم قاضی داریم . چه آنچه را که در حال حیاتش ‍ از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده کردیم و چه طریقی که خودمان داریم و از مرحوم قاضی گرفته ایم ."

مرحوم علامه طباطبایی خود می‏گوید: "وقتی ما وارد نجف شدیم، من نمی‏دانستم که چه درسی باید بخوانم و از چه کسی باید درس بگیرم. روزی آقایی دست به شانه من زد، برگشتم و دیدم سیدی است که تا آن تاریخ ایشان را ندیده بودم. سید از پدرم پرسد: شما محمد حسین هستید؟ ایشان هم خود را معرفی می‏کند آن آقا می‏گوید: شما آمده‏اید که درس بخوایند؛ اما احتمال می‏دهم که نمی‏ دانید چه درسی باید بخوانید و از چه کسی باید درس بگیرید؟" آن سید بزرگوار سپس به منزل علامه طباطبایی می ‏رود و آنها را راهنمایی می‏کند. از این پس ارتباط علامه طباطبایی با آن سید که مرحوم سید علی آقای قاضی بوده، شروع می‏ شود.

در سال 1314 شمسی رضا شاه دستور می‏دهد که از خروج ارز از ایران جلوگیری شود. بنابراین دو برادر نیز که به هیچ وجه از بیت‏المال استفاده نمی‏کردند، بی‏خرجی می‏مانند و ناچار می ‏شوند که از دوست و آشنا قرض بگیرند یا از این دکان و آن دکان نسیه کنند و امورات خود را بگذرانند. نامه نگاری به تبریز هم مشکلی را حل نمی‏کند و آنها هم نمی‏توانستند، پولی بفرستند. این موضوع موجب استیصال آنها می‏شود. بنابراین ناچار می‏شوند اثاثیه منزل را یک یک بفروشند و خرج کنند.

جناب علامه خود این‏گونه می‏گویند: "فشار و مشکل زندگی، ما را مستأصل کرده بود. از این رو به حرم حضرت علی(ع) رفته و پس از عرض سلام عرض کردم: یا جدا همین طوری طلبه داری می‏کنید. اما بلافاصله متوجه شدم که اشتباه بسیار بدی کردم و این خلاف توکل است. اما به هر حال این اشتباه را مرتکب شده بودم و به شدت ناراحت و منفعل، سر بزیر و خجل از حرم حضرت امیرمؤمنان بیرون آمدم و به منزل بازگشتم. وارد خانه شدم و متوجه شدم که در خانه هیچ کس نیست. از فرط ناراحتی در گوشه ‏ای از حیات نشستم و برای اشتباهی که کرده بودم، خیلی ناراحت بودم. در همین هنگام مشاهده کردم که درب کوچه باز شد و مردی با لباس بلند وارد شد و گفت: من شاه حسین ولی هستم. خدا سلام می‏رساند و می‏فرماید: در این هفده سال من کی شما را تنها گذاشتم؟! و بعدها پولی رسید و من بدهی‏ هایم را دادم." همان روز هم به همسرشان فرمودند: "روزی ما در نجف تمام شده است، حاضر باش که باید به تبریز برگردیم".


بازگشت به تبریز

بعد از مراجعت به تبریز حضرت علامه مدت ده سال در قریه شادآباد تبریز به زراعت و کشاورزی مشغول شدند. فرزند ایشان این‏چنین می‏گوید: "خوب به یاد دارم که، مرحوم پدرم دائماً و در تمام طول سال مشغول فعالیت بود و کارکردن ایشان در فصل سرما در حین ریزش باران و برف، در حالی که چتر به دست گرفته یا پوستین بدوش داشتند امری عادی تلقی می‏ گردید، در مدت ده سال بعد از مراجعت علامه از نجف به روستای شادآباد و بدنبال فعالیتهای مستمر ایشان قناتها لایروبی و باغهای مخروبه تجدید خاک و اصلاح درخت شده و در عین حال چند باغ جدید، احداث گردید و یک ساختمان ییلاقی هم در داخل روستا جهت سکونت تابستانی خانواده ساخته شد و در محل زیرزمین خانه حمامی به سبک امروزی بنا نمود... . پدرم از نظر فردی، هم تیرانداز بسیار ماهری بود و هم اسب سواری تیزتک، و به راستی در شهر خودمان بی‏رقیب بود، هم خطاطی برجسته بود، هم نقاش و طراحی ورزیده، هم دستی به قلم داشت و هم طبعی روان در سرایش اشعار ناب عارفانه... ."

زندگی در قم

اوضاع تبریز به شدت تغییر کرده بود، به کسی اجازه نمی‏دادند که از تبریز خارج شود. مرحوم علامه با زحمت بسیار جواز عبور گرفت و با دست خالی از تبریز به طرف تهران حرکت کرد شب آخر اسفند به تهران رسید و ایام نوروز را در تهران در منزل آقای سید علی اصغر صادقی که از علمای تهران بود، منزل کرد. پس از نوروز به قم آمد و چند روزی را در منزل آقا سید محمد علی قاضی (شهید محراب) ماندند تا اینکه در کوچه یخچال قاضی از یک خانه ‏ای دو اتاق کرایه کردند و در آنجا اقامت گزیدند.

علامه در قم آشنای کمی داشت. فقط آقای حجت و اطرافیان او و آقای سید حسین قاضی که از خویشان ایشان بود و نیز سید محمد علی قاضی (شهید محراب)، ایشان را می شناختند. بعضی طلاب تبریز که در قم ساکن بودند، متوجه شدند که چنین شخصی به قم آمده و به همین دلیل از ایشان تقاضای تدریس کردند ایشان نخست مباحث خارج فقه و اصول را آغاز کردند. اما آن گونه که خودشان نقل می‏کردند، خیلی زود متوجه شدند که در قم برای فقه و اصول زمینه زیادی وجود دارد. اما مباحث قرآنی، ریشه ‏ای و عقلی مانند فلسفه بسیار کم است از این رو برنامه تدریس و کار خود را عوض می ‏کنند و به تدریس تفسیر و فلسفه می‏ پردازند. به این ترتیب طلاب بسیاری در حلقه درسی ایشان حاضر می ‏شوند که برکات آن هنوز هم آشکار است.

مکاشفات حضرت علامه

در اینجا خوب است به برخی از مکاشفاتی که علامه والامقام داشته‏ اند، اشاره ‏ای داشته باشیم.
چشم برزخی
علامه گاهی که مجلس را مناسب می‏دید و احساس می‏کرد حاضرین آن جلسه که معمولاً از شاگردان خواصش بودند و قدرت و توانایی درک مسائل غیبی را دارند برخی از جریانات و به اصطلاح مکاشفات خود را با عفت خاصی که از ویژگی های برجسته او بود، بازگو می ‏کرد. شهید مطهری هم به این واقعیت اشاره کرده و خاطر نشان ساخته که علامه طباطبایی مسائل غیبی را که مشاهده آن برای افراد عادی دشوار است می‏دیده‏ اند.

علامه حسن زاده آملی در این باره می‏نویسد: "علامه طباطبایی در مسیر عرفان عملی دارای چشم برزخی بودند و افراد را به صورت ملکوتیشان می‏دیدند و برای بنده بارها پیش آمد و در محضر علامه طباطبایی شواهدی دراین باره دارم... بنده وقتی به خدمت آیت الله محمد تقی آملی(ره) تشرف حاصل کردم... ایشان فرمودند که ما وقتی در نجف بودیم در همان وقت، آقای طباطبایی، دارای مکاشفات عجیب و شگفتی بود.

گفتگو با حضرت ادریس(ع)
علامه طباطبایی عقیده داشت که اگر انسانی به عجز خود واقف شود و از صمیم قلب هدایت خویش را خواستار گردد، بدیهی است خداوند متعال هرگز بنده‏ای را که جویای حق و پویای حقیقت است رها نخواهد نمود، چنانچه در قرآن آمده است: "والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا" سپس این داستان را نقل کردند: "به یاد دارم هنگامی که در نجف اشرف در تحت تربیت اخلاقی و عرفانی مرحوم حاج میرزا علی قاضی(ره) بودیم، سحرگاهی بر بالای بام بر سجاده عبادت نشسته بودم. در این موقع نعاسی (خواب سبک) به من دست داد و مشاهده کردم دو نفر در مقابل من نشسته ‏اند یکی از آنها حضرت ادریس بود و دیگری برادر عزیز و ارجمند خودم آقای حاج سید محمد حسن الهی. حضرت ادریس با من به مذاکره و سخن مشغول شدند ولی طوری بود که ایشان القائ کلام می ‏نمودند و تکلم و صحبت می‏کردند ولی سخنان ایشان به واسطه کلام آقای اخوی استماع می‏شد... و این اولین انتقالی بود که عالم طبیعت را برای من به جهان ماوراء طبیعت پیوسته و رشته ارتباط ما از اینجا شروع شد.


داستان هایی از زندگی
زندگی بزرگان همیشه مایه سرمشق و سرلوحه افراد باید باشد، در اینجا به نمونه‏ هایی از عمل آن علامه بزرگ در زندگی خود، اشاره خواهیم داشت.

ارادت به اهل بیت

حضرت علامه به حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) و ائمه علاقه بسیاری داشت و با کمال ادب و احترام از آنها نام می‏ برد، در مجالس روضه خوانی شرکت می‏ کرد و برای مصایب اهل بیت شدیدا اشک می ‏ریخت. در ماه رمضان روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه افطار می‏ کرد. ابتدا پیاده به حرم مطهر مشرف می‏ شد، ضریح مقدس را می‏ بوسید سپس به خانه می ‏رفت.

فعالیت های شبانه روزی علمی، او را از توسل در عرض ادب به پیشگاه مقام رسالت و ولایت باز نمی‏ داشت .ایشان موفقیت خویش را مرهون همین توسلات می ‏دانست و آنچنان به سخنان معصومین احترام می‏ گذاشت که حتی در برابر روایات مرسل و ضعیف السند هم به احتمال این که از بیت عصمت صادر شده است رفتار احتیاط ‏آمیزی داشت.

حضرت علامه درباره امام رضا(ع) می‎ فرمودند: "همه امامان لطف دارند، اما لطف حضرت رضا محسوس است." و در نقلی دیگر، بیان می‎ کردند: "همه امامان معصوم رئوف هستند، اما رأفت حضرت امام رضا ظاهر است." ایشان درباره زیارت ضریح حضرت رضا(ع) فرموده است: "اگر منع مردم نبود، من از دم مسجد گوهرشاد تا ضریح، زمین را می‎بوسیدم."

شرح صدر علامه

یکی از شاگردان ایشان که مدت سی سال با استاد مانوس بوده ، پیرامون خصوصیات اخلاقی آن عالم فرزانه چنین نوشته است :"علامه انسانی وارسته ، مهذب ، خوش اخلاق ، مهربان ، عفیف ، متواضع ، مخلص ، بی هوا و هوس ، صبور، بردبار، شیرین و خوش مجلس بود. من در حدود سی سال با استاد حشر و نشر داشتم ... به یاد ندارم که در طول این مدت حتی یک بار عصبانی شده باشد و بر سر شاگردان داد بزند یا کوچکترین سخن تندی یا توهین آمیزی را بر زبان جاری سازد. خیلی آرام و متین درس می‏گفت و هیچ گاه داد و فریاد نمی‏‏‏کرد، خیلی زود با افراد انس ‍ می‏گرفت و صمیمی می‏ شد. با هر کس حتی کوچکترین فرد طلاب چنان انس می ‏گرفت که گویا از دوستان صمیمی اوست ... از مباحثات جدلی گریزان بود ولی به سؤ الها، بدون خودنمایی پاسخ می‏ داد".

یکی از شخصیتهای مارکسیست با علامه به بحث و گفتگو نشسته بود و سرانجام موحد و مسلمان گردید هنگامی که یکی از دوستان او پیرامون مناظره و گفتگوی دوست خود با علامه پرسش کرد، وی شخصیت علامه را اینگونه بازگو می‏کند: "آقای طباطبایی مرا موحد کرد. هشت ساعت ما با هم بحث کردیم . یک کمونیست را الهی و یک مارکسیست را موحد کرد او حرف توهین آمیز هر کافری را می‏ شنید و نمی‏ رنجید و پرخاش نمی‏ کرد."

تعبد و بندگی

استاد فرزانه ، مرحوم علامه از مرز مراعات واجبات و مستحبات پا فراتر گذارده و خود را مقید به ترک اولی کرده بود و همیشه ذکر الهی بر لب داشت و هیچگاه از توجه به پروردگار غافل نمی ‏شد. اخلاق ایشان اخلاقی قرآنی بود، هر آیه‏ ای که خداوند در قرآن نصب العین انسان کامل می ‏داند ما در حد انسانی که بتواند مبین و مفسر قرآن باشد در این مرد بزرگ می‏ یافتیم . مجلس ایشان ، مجلس ادب اسلام و خلق الهی بود و ترک اولی در ایشان کمتر اتفاق می ‏افتاد. نام کسی را به بدی نمی ‏برد. بد کسی را نمی‏خواست وسعی می ‏کرد خیر و سعادت همگان را مسئلت کند. طهارت باطن استاد زبانزد خاص و عام بود. بسیاری از شب ها را تا صبح به عبادت و بیتوته می ‏پرداخت. در ماه مبارک رمضان فاصله بین غروب آفتاب تا سحر را به تهجد ذکر مشغول بود.

اخلاق علامه در منزل

دختر استاد چگونگی برخورد پدر خود را با اطرافیان اینگونه بیان می‏ کند: "اخلاق و رفتار ایشان در منزل "محمدی" بود. هرگز عصبانی نمی ‏شدند و هیچ وقت صدای بند ایشان را در حرف زدن نشنیدیم . در عین ملایمت ، بسیار قاطع و استوار بودند و مقید به نماز اول وقت ، بیداری شبهای ماه رمضان ، قرائت قرآن با صدای بلند و نظم در کارها بودند. دست رد به سینه کسی نمی‏ زدند و این به سبب عاطفه شدید و رقت قلب بسیار ایشان بود .... بسیار کم حرف بودند، پرحرفی را موجب کمی حافظه می‏دانستند. بسیار ساده صحبت می‏کردند به طوری که گاهی آدم گمان می‏کرد این یک فردی عادی و عامی است ... می ‏گفتند شخصیت را باید خدا بدهد و با چیزهای دنیوی هرگز انسان شخصیت کسب نمی‏کند... آرام و صبور با مسائل برخورد می‏ کردند. با این که وقت زیادی نداشتند ولی طوری برنامه ریزی می‏کردند که روزی یک ساعت بعد از ظهرها در کنار اعضای خانواده باشند... رفتارشان با مادرم بسیار احترام آمیز و دوستانه بود همیشه طوری رفتار می‏کردند که گویی مشتاق دیدار مادرم هستند. ما هرگز بگومگو و اختلافی بین آن دو ندیدیم ... آن دو واقعا مانند دو دوست باهم بودند. در خانه اصلا مایل نبودند کارهای شخصی شان را کس دیگری انجام دهد... ایشان برای بچه ها مخصوصا دخترها ارزش بسیار قائل بودند. دخترها را نعمت خدا و تحفه ‏های ارزنده‏ای می ‏دانستند. همیشه بچه‏ ها را به راستگویی و آرامش دعوت می‏ کردند. دوست داشتند آوای صوت قرآن در گوش بچه‏ ها باشد. برای همین منظور قرآن را بلند می‏ خواندند و به مؤدب بودن بچه اهمیت می ‏دادند و رفتار پدر و مادر را به بچه ها مؤ ثر می‏ دانستند. "​



 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
علامه طباطبایی
سید محمد حسین طباطبایی معروف به علامه طباطبایی (زادهٔ ۱۲۸۱ - درگذشتهٔ ۱۳۶۰).
وی یکی از مطرح ترین مفسران، فیلسوفان و متألهان اسلامی در سه قرن اخیر بوده است و بزرگترین مفسر شیعه دوران غیبت بوده است. اهمیت وی به جهت احیای حکمت و فلسفه و تفسیر در حوزه های تشیع بعد از دوره صفویه بوده است. به ویژه اینکه وی به بازگویی و شرح حکمت صدرایی اکتفا نکرده، به تاسیس معرفت شناسی در این مکتب می پردازد. همچنین با انتشار کتب فراوان و تربیت شاگردان برجسته نظیر مرتضی مطهری در دوران مواجهه با اندیشه های غربی نظیر مارکسیسم به اندیشه دینی حیاتی مجدد بخشیده، حتی در نشر آن در مغرب زمین نیز می کوشد.


زندگی نامه
زندگی علامه طباطبایی را می توان به چهار دوره تقسیم کرد:


1. دوره کودکی و نوجوانی که در تبریز سپری شد 2. دوره تحصیل در حوزه علمیه نجف 3. دوره بازگشت به تبریز و اشتغال به کشاورزی 4. دوره هجرت به قم و تدریس و تالیف و نشر معرف دینی
دوره کودکی و نوجوانی
وی از دودمان سادات طباطبایی آذربایجان است. در سال ۱۲۸۱ در تبریز متولد شد. در پنج سالگی مادر و در نه سالگی پدر خود را از دست داد. وصی پدر او و تنها برادرش علامه الهی را برای تحصیل به مکتب فرستاد. تحصیلات ابتدایی شامل قرآن و کتب ادبیات فارسی را از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۶ فراگرفت و سپس از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ به تحصیل علوم دینی پرداخت و به تعبیر خود «دروس متن در غیر فلسفه و عرفان» را به پایان رساند.
خود درباره دوران تحصیلش نوشته است:«در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این رو هر چه می خواندم نمی فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذراندم. پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شده عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال، حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریبا هفده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث در برابر می پنداشتم[کذا]. بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم. در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده باقی را به مطالعه می پرداختم. بسیار می شد به ویژه در بهار و تابستان که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذرانیدم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم و اگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشی بود حل می نمودم و وقتی که به درس حضور می یافتم از آنچه استاد می گفت قبلا روشن بودم و هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبردم»[۱].

دوره بازگشت به تبریز و کشاورزی
به هر حال علامه طباطبایی بعد از مدتی اقامت در تبریز تصمیم می گیرد تا به قم عزیمت نماید و بالاخره این تصمیم خود را در سال ۱۳۲۵هـ.ش عملی می کند. فرزند علامه طباطبایی در این مورد می گوید: « همزمان با آغاز سال ۱۳۲۵هـ.ش وارد شهر قم شدیم... در ابتدا به منزل یکی از بستگان که ساکن قم و مشغول تحصیل علوم دینی بود وارد شدیم، ولی به زودی در کوچه یخچال قاضی در منزل یکی از روحانیان که هنوز هم در قید حیات است اتاق دو قسمتی، که با نصب پرده قابل تفکیک بود اجاره کردیم، این دو اتاق قریب بیست متر مربع بود. طبقه زیر این اطاقها انبار آب شرب منزل بود که، در صورت لزوم بایستی از درب آن به داخل خم شده و ظرف آب شرب را پر کنیم. چون خانه فاقد آشپزخانه بود پخت و پز هم در داخل اطاق انجام می گرفت - در حالی که مادر ما به دو مطبخ (آشپزخانه) ۲۴ متر مربعی و ۳۵ متر مربعی عادت کرده بود که در میهمانیهای بزرگ از آنها به راحتی استفاده می کرد ـ پدر ما در شهر قم چند آشنای انگشت شمار داشت که یکی از آنها مرحوم آیت الله حجت بود. اولین رفت و آمد مرحوم علامه به منزل آقای حجت بود و کم کم با اطرافیان ایشان دوستی برقرار و رفت و آمد آغاز شد.
لازم به ذکر است که علامه طباطبایی در ابتدای ورودشان به قم به قاضی معروف بودند، چون از سلسه سادات طباطبایی هم بودند، خود ایشان ترجیح دادند، که به طباطبایی معروف شوند. ایشان عمامه ای بسیار کوچک از کرباس آبی رنگ و دگمه های باز قبا و بدون جوراب با لباس کمتر از معمول، در کوچه های قم تردد داشت و در ضمن خانه بسیار محقر و ساده ای داشت.» [۲]


اساتید
عرفان: علامه قاضی، ایشان مهمترین استاد علامه و موثرترین شخص در تربیت روحی علامه بوده اند.
فلسفه: سید حسین بادکوبی
ریاضیات: سید ابوالقاسم خوانساری
خارج فقه و اصول: آیت الله شیخ محمد حسین اصفهانی و آیت الله نائینی
رجال: آیت الله حجت کوه کمری


آثار


آثار شاخص
علامه طباطبایی دو اثر شاخص دارد، که بیشتر از سایر آثار مورد توجه قرار گرفته‌است. نخست تفسیر المیزان است، که در ۲۰ جلد و طی ۲۰ سال به زبان عربی تالیف شده‌است. در این تفسیر از روش «تفسیر قرآن به قرآن» استفاده شده‌است و علاوه بر تفسیر آیات و بحث‌های لغوی در بخش‌هایی جداگانه با توجه به موضوع آیات مباحث روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و اجتماعی نیز دارد. این اثر دو مرتبه ترجمه شده‌است. خست در چهل جلد و حاصل عده‌ای از شاگردان و بزرگان حوزه علمیه همچون محمد تقی مصباح یزدی، ناصر مکارم شیرازی، و... است و دیگری، که در بیست جلد منتشر شده‌است، به وسیله سیدمحمد باقر موسوی همدانی ترجمه شده‌است.
اثر مهم دیگر اصول فلسفه و روش رئالیسم است. این کتاب شامل ۱۴ مقاله فلسفی است، که طی دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی تالیف شده و توسط مرتضی مطهری و با رویکرد فلسفه تطبیقی شرح داده شده‌است.[۳] این کتاب نخستین و یکی از مهمترین کتاب‌هایی است که به بررسی مباحث فلسفی با توجه به رویکردهای حکمت فلسفی اسلامی و فلسفه جدید غربی پرداخته‌است.


فهرست آثار


الف - آثار عربی


1. رسائل سبعه. شامل:
1-1. البرهان (۱۳۴۹ ق)
1-2. المغالطه (۱۳۴۹ق)
1-3. الترکیب (۱۳۴۸ق)
1-4. التحلیل (۱۳۴۸ق)
1-5. الاعتباریات(۱۳۴۸ق)
1-6. المنامات و النبوات (۱۳۵۰ق)
1-7. القوه و الفعل (۱۳۷۳ق).


2. سنن النبی ۱۳۵۰ ق.


3. رسائل التوحیدیه. ۱۳۶۱ق. شامل:
3-1. التوحید
3-2. الاسماء
3-3. الافعال
3-4. الوسائط
3-5. الانسان قبل الدنیا
3-6. الانسان فی الدنیا
3-7. الانسان بعد الدنیا .
3-4. حاشیه الکفایه. ۱۳۶۸ ق.
3-5. تعلیقه علی بحارالانوار. ۱۳۷۰ ق.
3-6. تعلیقه علی الاصول من الکافی. ۱۳۷۵ ق.
3-7. تعلیقه واحده علی مرآه العقول. ۱۳۷۶ق.
3-8. تعلیقه علی الاسفار الاربعه. ۱۳۷۸ق(۹ جلد انتشار یافته‌است).
3-9. علی و الفلسفه الالهیه. ۱۳۷۹ ق.
3-10. رساله فی التوحید. ۱۳۸۹ق.
3-11. رساله فی العلم. ۱۳۸۹ ق.
3-12. بدایه الحکمه. ۱۳۹۰ ق.
3-13. المیزان فی تفسیر القرآن. ۲۰ جلد. ۱۳۹۲ق.
3-14. نهایه الحکمه. ۱۳۹۵ ق.
3-15. رساله الولایه. (بی تاریخ).
3-16. رساله فی علم النبی _ صلی الله علیه وآله _ و الامام _ علیه السلام _ بالغیب. (بی تاریخ).
3-17. مقدمه یا تقریظ بر:
3-17-1. المراقبات از میرزا جواد ملکی تبریزی
3-17-2. وسائل الشیعه از حر عاملی
3-17-3. نورالثقلین حویزی


4. تفسسیر عیاشی


5. مفاهیم القرآن از جعفر سبحانی


6. التقریظ علی الفرقان فی تفسیرالقرآن از محمدصادقی.


ب- آثار فارسی


1. اصول فلسفه و روش رئالیسم. ۱۳۳۲ ش.
2. تذئیلات و محاکمات بر سه مکتوب اول سیداحمد کربلایی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی در مورد بیتی از شیخ عطار.(ادامه کار تا نامه هفتم توسط علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی انجام گردیده‌است.)
3. شیعه: مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن فرانسوی.
4. شیعه در اسلام. ۱۳۴۸ ش.
5. قرآن در اسلام. ۱۳۵۳ ش.
6. آموزش دین: برای کودکان.
7. بررسی‌های اسلامی. جلد اول.
8. اسلام انسان معاصر (جلد دوم بررسی‌های اسلامی).
9. بررسی‌های اسلامی. جلد سوم (۹۶ صفحه اول آن).
10. اشعار.
11. مقدمه و تقریظ بر:
1. روش اندیشه از شهید محمد مفتح
2. عشق و رستگاری از احمد زمردیان
3. داستان زنده‌ها از عبدالکریم اقدمی
4. بشارات عهدین
5. کتاب در مورد حج.
12. چند یادداشت مختصر:
1. دولت پوشالی و دست نشانده‌ای به نام اسرائیل
2. گفت وگویی با استاد درباره شهید مطهری
3. دو اظهار نظر مختصر درباره بعضی آثار مرحوم دکتر علی شریعتی
4. توضیحی درباره اظهار نظر در پاسخ یک نامه.
13. رساله‌ای در مبدأ و معاد
14. رساله‌ای در نبوت
15. رساله‌ای در عشق
16. رساله‌ای در مشتقات
17. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری
18. سلسله انساب طباطبائیان در آذربایجان
19. منظومه‌ای در خط نستعلیق.
20. روابط اجتماعی در اسلام(ترجمه مباحثی اجتماعی از تفسیر المیزان که در ارتباط با آیه آخر سوره آل عمران بیان شده‌است. [۴]
 

P O U R I A

مدیر مهندسی شیمی مدیر تالار گفتگوی آزاد
مدیر تالار
شرحی بر آثار
• بدایه الحکمه: کتابی که یک دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاه‌های کشور شد.
• نهایه الحکمه: این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزون تر و سطحی عالی تر تدوین شده‌است.
• حاشیه بر کفایه: کتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است.
• مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن: او که محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و... مذاکراتی با علامه داشته که در این کتاب وجود دارد.
• رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا: این کتاب که اکنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده‌است مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح کرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه کرده‌است.


شاگردان
علامه شاگردان زیادی تربیت کرد، که در زیر نام مهمترین آنها ذکر می‌گردد:
۱- سيدجلال الدين آشتيانى
۲- دكتر غلامحسين ابراهيمى دينانى
۳- احمد احمدى
۴- سيدمحمد على ابطحى
۵- سيد محمد باقر ابطحى
۶- على احمدى ميانجى
۷- يحيى انصارى
۸- شيخ عباس ايزدى
۹- ابراهيم امينى
۱۰- سيد محمد حسينى بهشتى
۱۱- عبدالله جوادى آملى
۱۲- حسن حسن زاده آملى
۱۳- سيد مهدى روحانى
۱۴- عزالدين زنجانى
۱۵- محمد صادقى تهرانى
۱۶- امام موسى صدر
۱۷- سيدمحمدحسين كاله زارى
۱۸- محمدتقى مصباح يزدى
۱۹- محمد مفتح
۲۰- مرتضى مطهرى
۲۱- ناصر مكارم شيرازى
۲۲- حسين نورى همدانى
۲۳- سيد يحيى يثربى


همچنین بسیاری از روشنفکران در جلسات مباحثه از ایشان بهره گرفتند. از آن جمله می‌توان به جلسات مباحثه با پرفسور هانری کربن اشاره کرد، که سید حسین نصر و بسیاری دیگر در آن حضور داشتند و یا جلساتی که در تهران برگزار می‌شد و افرادی نظیر داریوش شایگان در آن حاضر بودند.


پانویس
1. روزنامه همشهری؛ ۲۵ آبان ۱۳۸۴؛ خردنامه؛ صفحه ۱
2. زندگی نامه سیدمحمدحسین طباطبایی
3. اصول فلسفه و روش ره‏آلیسم، مرتضی مطهری
4. آیینه پژوهش، شماره ۱۴


منبع:
- Soreie Mehr - Home
 
Similar threads

Similar threads

بالا