گِرِه‌چینی یکی از شاخه‌های هنر معماری است که در آن از کنار هم چیدن کاشی‌ها، آجر‌ها و دیگر مواد نقش‌های هندسی تزئینی درست می‌کنند.
البته هنر گره چینی فقط در معماری رواج ندارد و یکی از زیرشاخه‌های صنایع چوب نیز می‌باشد. هنر گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت زیاد هزینه زیادی هم در بر دارد.
بخشي که امروز از آنها به عنوان هنرهاي سنتي ياد مي‌کنيم رشته‌هايي هستند که در دايره لغات صنايع‌دستي از آنها با عنوان رشته‌هاي در حال منسوخ و يا منسوخ شده ياد مي‌شود.
رشته‌هايي که روزگاري به دليل داشتن کاربرد از جايگاه ويژه‌اي در زندگي مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود توليداتي که از تنوع و کاربري مناسب‌تري برخوردارند جايگاه خود را از دست داده‌اند.
صنايع‌دستي در معماري ايران تنها نقش مزين‌کننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جايگاه خود کاربرد‌هاي گوناگوني دارد و از جمله اين رشته‌ها گره‌چيني است.
تاريخچه
گره‌چيني چوب از هنرهاي ظريفي است که از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از اين هنر از دوران خلفا عباسي آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پيشينه هنر گره‌چيني در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز مي‌گردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده مي‌شده است. از دوران صفوي به بعد تعبيه شيشه‌هاي رنگي در چوب‌هاي مشبک رايج شده و در اصطلاح به "ارسي" مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسي‌سازي در اين دوره به اوج خود رسيد.
به طور کلي از چوب و فرآورده‌هاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستون‌هاي چوبي، پوشش سقف‌هاي دوجداره خارجي و توفال‌سازي، در ساختن پنجره‌هاي ارسي و پنجره‌هاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قواره‌بري و غيره استفاده شده است.
تعريف گره چيني
گره چینی عبارتند از ترکیبی چوبی بر مبنای طرحهای اصیل هندسه نقوش که از اتصال قطعات برش خورده چوبهای هم اندازه با یکدیگر ایجاد می شود. تکرار یک واگیره به صورت قرینه یا آینه ای موجب میشود که گره چینی در یک نمای بزرگتر کاری بسیار دقیق ،هماهنگ ،موزون وجذاب به نظر برسد ،نظم و قاعده ای که تنها با تکه های چوب براساس طرح شبکه ای مشخص ایجاد گردیده است.برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر از دوران خلفای عباسیآغاز شده و در قرن 6تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.براساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی گردد و منشا آن نیز شهر اصفهان بوده است .این سبک کار معمولا در ساخت درهای اماکن متبرکه ،مقابر ،منابر واز مشبک در پنجره های منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است .پایه و مبنا گره چینی هندسه نقوش است که نه تنها فی البداهه به وجود نیامده بلکه دارای پشوانه عمیق علمی است و براساس قواعد و اصول ریاضی شکل گرفته است . نظم و قاعده ای که در یک نمونه گره چینی مشاهده می شود وام دار یک ترکیب بندی خطی بسیار دقیق و زیباست که در قالب اتصال چوب های صاف و برش خورده به نمایش گذاشته می شود.در گره چینی اتصالات به سه شیوه انجام می گیرد:1- اتصال کام و زبانه 2- اتصال کند3- اتصال نیم – نیم این نامها در اصطلاح سنتی به شیوه های اتصال تکه چوبها برش خورده اشاره دارد.برای ایجاد نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شوند)از قالبهای آماده شده تهیه می شود . سپس به وسیله اره پشت بند دار،زوایه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ای به نام ابزار ،روی آلت ها را ابزار می زنند سپس دوسر هریک از آلاتها فاق و زبانه یا هر نوع اتصال دیگر که مد نظر باشد می شود .درگره چینی به طور معمول ازانواع چوبهای درختان جنگل می توان استفاده کرد اما چوب چنار به خاطر الوارهای بلند وبافت چوب آن که صاف و یکنواخت است کاربرد بیشتری دارد.قطعات آماده شده .باید از چوب کاملا خشک ساخته شود تا پس از درگیر شدن چوبها. در یکدیگر هیچ گونه تغییری در ابعاد چوب ایجاد نشود چراکه هرگونه تغییر یا به اصطلاح تاب برداشتن چوب باعث به هم ریختن نظم کل کار و تغییر در فشار تکه ها به هم دیگر شده است و ممکن است کام و زبانه ازهم خارج گردد.چسب متداول در گره چینی که در محلهای موردنیاز به کار می رود چسب سر یشم است که دراثر سردشدن سخت و محکم شده ،به چوب رطوبت نمی دهد و جای آن روی کا ر باقی نمی ماند.گره چینی در ترکیب با شیشه های رنگی ویا دیگر هنرهای صنایع چوبی چون منبت و خاتم نیز به کار می رود .هرچقدر عمل گره چینی براساس طرحهای ظریف تر و پیچیده تر شکل گرفته باشد ارزش هنری بالاتری خواهد داشت .
اجزا گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده مي‌شود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط مي‌باشد خط‌هاي مرزي در گره‌هاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته مي‌شود، که از خط‌هاي مستقيم و بر اساس قاعده‌اي منظم به شکلهاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط مي‌توانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.
فرآيند توليد
روش توليد گره‌چيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام مي‌شود. سپس از روي قسمت‌هاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته مي‌شود و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته مي‌شود.
گره‌ها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانه‌اي به يکديگر قفل مي‌شوند و نقش‌هاي زيبايي را بوجود مي‌آورند که هر چه ظريفتر باشند، از نظر هنري ارزش بيشتري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوب‌هاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار مي‌شود )از قالب‌هاي آماده شده تهيه مي‌شود. سپس به وسيله اره پشت‌بند‌دار، زاويه‌هاي اتصالات روي چوب را برش مي‌زنند و با رنده ابزار، روي آلت‌ها ابزار مي‌زنند. سپس دو سر هر يک از آلت‌ها فاق و زبانه (يا هر نوع اتصال ديگر که مورد نظر استاد کار باشد) مي‌زنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصال‌هاي ساخته شده و شيشه‌هاي رنگي برش خورده کار به پايان مي‌رسد.
ابزارآلات و مواد اوليه
ابزار آلاتي که براي ساختن گره استفاده مي‌شود همان ابزاري است که دريک کارگاه دوردگري وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکي، اره دوربري، اره راديکال، اره چکشي، اره برقي، اره فارسي‌بر و انواع اره‌هاي دستي)، رنده (رنده کف‌بر، گنده‌گير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست)، گيره (انواع گيره‌دستي و گيره روي ميز) خط‌کش (خط کش تيزه‌دار،کوليس، گونيا90درجه، گونيا فارسي، گونيا بازشو)، سمباده (ماشين سمباده‌زني، نواري، ديسکي، لرزشي و سنگ چرخ)، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار و... .
بهترين ماده اوليه ساخت گره‌چيني که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درخت‌هاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گره‌چيني استفاده مي‌شود.
نمونه‌هاي تاريخي
از بهترين نمونه‌هاي گره‌چيني در ايران مي‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌هاي تاريخي خانه اعلم، شيخ‌الاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانه‌هاي تاريخي کاشان همچون خانه طباطبائي‌ها، خانه عباسيان، خانه بروجردي‌ها و تعدادي ديگر از اين انواع خانه‌ها در يزد و شهر‌هاي قديمي را نام برد. در اماکن متبرکه مانند آستان قدس رضوی و یا حرم شاه‌عبدالعظیم هم قابل مشاهده است .
منابع:
http://www.seemorgh.com
http://iranhonar.persianblog.ir
http://isfahancht.ir
wikimedia.org
http://www.beytoote.com
البته هنر گره چینی فقط در معماری رواج ندارد و یکی از زیرشاخه‌های صنایع چوب نیز می‌باشد. هنر گره چینی هنری زیبا و اصیل است که به دلیل زحمت زیاد هزینه زیادی هم در بر دارد.
رشته‌هايي که روزگاري به دليل داشتن کاربرد از جايگاه ويژه‌اي در زندگي مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود توليداتي که از تنوع و کاربري مناسب‌تري برخوردارند جايگاه خود را از دست داده‌اند.
صنايع‌دستي در معماري ايران تنها نقش مزين‌کننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جايگاه خود کاربرد‌هاي گوناگوني دارد و از جمله اين رشته‌ها گره‌چيني است.
تاريخچه
گره‌چيني چوب از هنرهاي ظريفي است که از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از اين هنر از دوران خلفا عباسي آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پيشينه هنر گره‌چيني در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز مي‌گردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده مي‌شده است. از دوران صفوي به بعد تعبيه شيشه‌هاي رنگي در چوب‌هاي مشبک رايج شده و در اصطلاح به "ارسي" مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسي‌سازي در اين دوره به اوج خود رسيد.
به طور کلي از چوب و فرآورده‌هاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستون‌هاي چوبي، پوشش سقف‌هاي دوجداره خارجي و توفال‌سازي، در ساختن پنجره‌هاي ارسي و پنجره‌هاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قواره‌بري و غيره استفاده شده است.
تعريف گره چيني
گره چینی عبارتند از ترکیبی چوبی بر مبنای طرحهای اصیل هندسه نقوش که از اتصال قطعات برش خورده چوبهای هم اندازه با یکدیگر ایجاد می شود. تکرار یک واگیره به صورت قرینه یا آینه ای موجب میشود که گره چینی در یک نمای بزرگتر کاری بسیار دقیق ،هماهنگ ،موزون وجذاب به نظر برسد ،نظم و قاعده ای که تنها با تکه های چوب براساس طرح شبکه ای مشخص ایجاد گردیده است.برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر از دوران خلفای عباسیآغاز شده و در قرن 6تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.براساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی بازمی گردد و منشا آن نیز شهر اصفهان بوده است .این سبک کار معمولا در ساخت درهای اماکن متبرکه ،مقابر ،منابر واز مشبک در پنجره های منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است .پایه و مبنا گره چینی هندسه نقوش است که نه تنها فی البداهه به وجود نیامده بلکه دارای پشوانه عمیق علمی است و براساس قواعد و اصول ریاضی شکل گرفته است . نظم و قاعده ای که در یک نمونه گره چینی مشاهده می شود وام دار یک ترکیب بندی خطی بسیار دقیق و زیباست که در قالب اتصال چوب های صاف و برش خورده به نمایش گذاشته می شود.در گره چینی اتصالات به سه شیوه انجام می گیرد:1- اتصال کام و زبانه 2- اتصال کند3- اتصال نیم – نیم این نامها در اصطلاح سنتی به شیوه های اتصال تکه چوبها برش خورده اشاره دارد.برای ایجاد نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شوند)از قالبهای آماده شده تهیه می شود . سپس به وسیله اره پشت بند دار،زوایه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ای به نام ابزار ،روی آلت ها را ابزار می زنند سپس دوسر هریک از آلاتها فاق و زبانه یا هر نوع اتصال دیگر که مد نظر باشد می شود .درگره چینی به طور معمول ازانواع چوبهای درختان جنگل می توان استفاده کرد اما چوب چنار به خاطر الوارهای بلند وبافت چوب آن که صاف و یکنواخت است کاربرد بیشتری دارد.قطعات آماده شده .باید از چوب کاملا خشک ساخته شود تا پس از درگیر شدن چوبها. در یکدیگر هیچ گونه تغییری در ابعاد چوب ایجاد نشود چراکه هرگونه تغییر یا به اصطلاح تاب برداشتن چوب باعث به هم ریختن نظم کل کار و تغییر در فشار تکه ها به هم دیگر شده است و ممکن است کام و زبانه ازهم خارج گردد.چسب متداول در گره چینی که در محلهای موردنیاز به کار می رود چسب سر یشم است که دراثر سردشدن سخت و محکم شده ،به چوب رطوبت نمی دهد و جای آن روی کا ر باقی نمی ماند.گره چینی در ترکیب با شیشه های رنگی ویا دیگر هنرهای صنایع چوبی چون منبت و خاتم نیز به کار می رود .هرچقدر عمل گره چینی براساس طرحهای ظریف تر و پیچیده تر شکل گرفته باشد ارزش هنری بالاتری خواهد داشت .
اجزا گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده مي‌شود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط مي‌باشد خط‌هاي مرزي در گره‌هاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته مي‌شود، که از خط‌هاي مستقيم و بر اساس قاعده‌اي منظم به شکلهاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط مي‌توانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.
روش توليد گره‌چيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام مي‌شود. سپس از روي قسمت‌هاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته مي‌شود و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته مي‌شود.
گره‌ها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانه‌اي به يکديگر قفل مي‌شوند و نقش‌هاي زيبايي را بوجود مي‌آورند که هر چه ظريفتر باشند، از نظر هنري ارزش بيشتري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوب‌هاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار مي‌شود )از قالب‌هاي آماده شده تهيه مي‌شود. سپس به وسيله اره پشت‌بند‌دار، زاويه‌هاي اتصالات روي چوب را برش مي‌زنند و با رنده ابزار، روي آلت‌ها ابزار مي‌زنند. سپس دو سر هر يک از آلت‌ها فاق و زبانه (يا هر نوع اتصال ديگر که مورد نظر استاد کار باشد) مي‌زنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصال‌هاي ساخته شده و شيشه‌هاي رنگي برش خورده کار به پايان مي‌رسد.
ابزارآلات و مواد اوليه
ابزار آلاتي که براي ساختن گره استفاده مي‌شود همان ابزاري است که دريک کارگاه دوردگري وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکي، اره دوربري، اره راديکال، اره چکشي، اره برقي، اره فارسي‌بر و انواع اره‌هاي دستي)، رنده (رنده کف‌بر، گنده‌گير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست)، گيره (انواع گيره‌دستي و گيره روي ميز) خط‌کش (خط کش تيزه‌دار،کوليس، گونيا90درجه، گونيا فارسي، گونيا بازشو)، سمباده (ماشين سمباده‌زني، نواري، ديسکي، لرزشي و سنگ چرخ)، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار و... .
بهترين ماده اوليه ساخت گره‌چيني که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درخت‌هاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گره‌چيني استفاده مي‌شود.
نمونه‌هاي تاريخي
از بهترين نمونه‌هاي گره‌چيني در ايران مي‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌هاي تاريخي خانه اعلم، شيخ‌الاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانه‌هاي تاريخي کاشان همچون خانه طباطبائي‌ها، خانه عباسيان، خانه بروجردي‌ها و تعدادي ديگر از اين انواع خانه‌ها در يزد و شهر‌هاي قديمي را نام برد. در اماکن متبرکه مانند آستان قدس رضوی و یا حرم شاه‌عبدالعظیم هم قابل مشاهده است .
منابع:
http://www.seemorgh.com
http://iranhonar.persianblog.ir
http://isfahancht.ir
wikimedia.org
http://www.beytoote.com
