سیر تا پیاز ساز سنتور

peymandarsad

عضو جدید
ساز سنتور سازی است با آوای دلنشین و اصیل ایرانی است ، این ساز در بسیاری از مجالس ایرانی و یا شب نشین های ایرانی نواخته میگردد. در این قسمت ما در سازی ها شما را با ساز سنتور آشنا خواهیم کرد.
سنتور ساز زهی کوبه‌ای موسیقی ایرانی است. فرهنگ دهخدا سنتور را اینگونه بازشناخته‌است: «از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیم‌های بسیاری است و با دو زخمه چوبی نواخته می‌شود. رایج‌ترین نوع سنتور (۹ خرکی) دارای ۷۲ سیم است که به دسته‌های ۴ تایی و در ۱۸ دسته تقسیم می‌شود.

[h=2]تاریخچه سنتور[/h] سنتور، سازی است ایرانی که اختراع آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند. این ساز از طریق ایران، هم به شرق و هم به غرب راه پیدا نموده‌است. شکل ظاهری ساز، جعبه‌ی ذورنقه‌ای شکل است که ضلع بلند آن در جلو نوازنده قرار می‌گیرد. جنس سنتور تماماً از چوب می‌باشد و بر روی سطح فوقانی آن، دو ردیف خرک چوبی قرار دارد. خرک‌های ردیف راست به کناره‌ی راست نزدیک‌ترند ولی خرک‌های ردیف چپ فاصله دارند.فاصله‌ی بین خرک‌های ردیف چپ تا کناره‌ی چپ را “پشت خرک “ می‌نامند.”سنتور” دارای ۷۲ عدد سیم است که به دسته‌های چهارتایی تقسیم می‌شوند.این دسته‌های چهارتایی از روی یک خرک عبور می‌کنند و هر چهار سیم هم‌کوک می‌باشند؛ اما هر سیم جداگانه به گوشی‌های معینی که در سطح جانبی راست کار گذاشته شده‌است، متصل می‌گردد.
سنتور بر پایهٔ بررسی‌ها و پژوهش‌ها یکی از کهن‌ترین سازهای گستره ایران به شمار می‌رود؛ کهن‌ترین نشانه‌ای که از این ساز برجامانده، از سنگ‌تراشی‌های آشور و بابلیان(۵۵۹پیش از میلاد) است. در این سنگ‌تراشی‌ها، صف تشریفاتی که به بزرگداشت آشور بانیپال بر پا شده، سازی که همانندی زیادی به سنتور دست‌ورزی دارد، در میان آن صف دیده می‌شود.
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (مرگ به سال ۳۴۶ ه. ق) گذشته نگار نامدار و نویسنده نسک مروج‌الذهب در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی، واژه سنتور (سنطور) را ذکر می‌کند. در کتب کهن و تألیفات ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چند بار ذکر شده‌است.
عبدالقادر مراغه‌ای ساز یا طوفان را معرفی کرد که شبیه سنتور دست‌ورزی بود با این تفاوت که برای هر نت، تنها یک تار می‌بستند و با جابجا کردن خرک‌ها، آن را کوک می‌کردند.
نام سنتور در سروده‌ها منوچهری نیز آمده‌است:
کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است فاخته نای زن و بط شده تنبور زنا
سنتور، سازی کاملاً ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد.
برخی پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته‌است، چنان‌که امروزه گونه‌های مشابه این ساز در عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و نیز در یونان نواخته می‌شود.
شگفت نیست که چون نخستین پیانو به دست سرورالملک، سنتورنواز روزگار امیرکبیر رسید، در دم نواخته شد! او پس از دمی کار با این ساز گفت: این ساز روی دستگاه ماهور کوک شده است. وی همان روز ماهور را نواخت و پس از کوتاه زمانی آن را، کوک کرد به گونه‌ای که دستگاه شور را با آن نواخت و همین کوک ایرانی است که در این هنگام نیز روی پیانوی ایرانی انجام می‌گیرد. این کوک سرورالملکی نام دارد و واپسین دستگاه شور است که در کنار پرده‌های دلکش گرایلی خسروانی، آذربایجانی، گیلانی و گبری (زرتشتی) و کردی و جامه‌داران و… نواخته می‌شود!
بر پایهٔ اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از نزدیک به یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی خود در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. چنان‌که سنتورهای محمدصادق خان (که نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی است.
بررسی دیرینه گردش و تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که این ساز طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در سدهٔ کنونی به خود اختصاص داده، به گونه‌ای که پس از یک بررسی اجمالی، می‌توان اذعان داشت حداقل ۱۵ سبک و مکتب گوناگون و فعال در این عرصه شهره ویژه و عام‌اند. از نوازندگان نامدار قدیم سنتور می‌توان محمدصادق خان، علی‌اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهه‌های اخیر می‌توان فرامرز پایور، محمد حیدری، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضل‌الله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی، حسین پرنیا را نام برد. از سازندگان مشهور سنتور می‌توان به مهدی ناظمی و داریوش سالاری اشاره کرد.
سنتور در سال‌های پایانی عصر قاجار، سازی تقریباً فراموش شده و رو به نابودی بود. سازهای اصلی، تار، تنبک و کمانچه بودند و دوره قاجار، در واقع «عصر تار» بود. شمار کمی سنتور می‌نواختند و شمار کمتری نیز سنتور می‌ساختند و می‌آموختند.

[h=2]اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور
[/h] سنتور (SanToor) یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می باشد. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی ۹۰ سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) ۳۵ سانتی متر و اضلاع مورب کناری ۳۸ سانتی متر می باشند. ارتفاع این جعبه در حدود ۸ تا ۱۰ سانتی متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می شود. روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از ۴ اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.
بر روی سطح فوقانی سنتور که اصطلاحاً نقاب رو گفته می شود، دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» قرار دارند. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک ترند و خرک های سمت چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارند. فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز را «پشت خرک» می گویند. در سنتورهای امروزی در هر ردیف ۹ خرک قرار داده می شود که سبب می شود فضای سنتور به ۴ قسمت تقسیم شود که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.

در سنتورهای امروزی از روی هر خرک چهار رشته سیم عبور داده می شود که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند اگر حتی صدای یکی از چهار سیمی که بر روی یک خرک قرار دارند کمی با بقیه سیم ها متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود به همین دلیل است که کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بَر است. هر سیم در سطح جانبی یا اصطلاحاً کلاف راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.
سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می شوند. لازم به ذکر است که در بیش از ۱۰۰ سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می کردند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند.
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن ها «مضراب» یا «زخمه» می گویند، صورت می گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم های سنتور عمل می کند. مضراب از ۴ قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می آورد. مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب ها نمد می چسبانند که خود باعث لطیف تر شدن صدای سنتور می شود.

[h=2]گسترش در جهان[/h] گمان این است که سنتور از ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است. سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های گوناگون در خاور و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر فلای‌ها، در آلمان و اتریش مک پر، در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در آمریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در شماری از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین سنتورهای عراقی –هندی- مصری و ترکی که بعضی از آن‌ها حدود ۳۶۰ سیم دارند.
این ساز به شکل ذوزنقه متساوی‌الساقین ساخته می‌شود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴سیم از روی یک خرک می‌گذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای ان در سمت راست و ۹تای ان در سمت چپ قرار می‌گیرد. سیم‌های این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا در می ایند که اصطلاحاً ان را مضراب می‌نامند، ولی باید توجه داشت که سنتور جز سازهای زهی-مضرابی (زهی زخمهای محسوب نمی‌شود)

[h=2]انواع ساز سنتور در ایران[/h] سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است اصطلاحاً سُل کوک ۹ خَرَک نامیده می شود که دارای ۷۲ سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است مانند سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لا کوک (که از آن بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک، صدای زیرتری دارد)، سنتور سی کوک (که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم.
گفته شد که سنتور از نظر محدوده صدادهی یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است اما این ساز دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد یعنی در عین گستردگی محدود است و محدودیت این ساز به کوک آن برمی گردد. به طور مثال نوازنده برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر با مشکل روبرو می شود و برای این کار باید کوک یکی از نت ها را کمی تغییر دهد یا در چنین مواقعی نوازنده مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این باعث عدم توازن بین سیم های سفید و پشت خرک می شود. به دلیل رفع این مشکل، چند سال پیش به پیشنهاد استاد حسین دهلوی، «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» ساخته شد. سنتور کروماتیک دارای همان میدان صدای سنتورهای معمولی می باشد ولی با خرک های بیشتر (۳۰ خرک) و همین طور دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک که کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است اما این امر انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش خواهد داد.

[h=2]گذشته و امروز[/h] ساز سنتور پیشتر با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده می‌شد. امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرک نیز ساخته می‌شود. سنتور ۹ خرک رایج‌ترین گونه سنتور است که پر استفاده‌ترین نوع آن سنتور «سُل کوک» است و نت‌های ردیف بر اساس آن نوشته شده‌اند. در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به ترتیب سیم‌ها از پایین بر مبنای می-فا-سل کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و ارکستر باره است.
[h=2]سنتور الکتریک[/h] به خواست تکمیل فواصل کروماتیک میان اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در حدود بیست سال اخیر دو گونه سنتور با شمار زیادتر خرک ساخته شده‌اند. سنتور کروماتیک با همان میدان آوای سنتور معمولی ولی دارای خرک‌ها و اصوات کروماتیک بیشتر است. میدان آوای سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم بم‌تر از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است. در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت بدست سه رشته سیم هم‌کوک حاصل می‌شود. به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است. از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم استفاده‌های هم‌نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی سنتورهای کروماتیک دیده می‌شود.
نوازندگی سنتور
نوازندگی سنتور با دو چوب نازک که به آنها «مضراب» گفته می‌شود، انجام می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون بیش‌تر به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم زنگ‌تر شدن آوای سنتور می‌شود. در اکثر اوقات، نوازنده باید با هر یک از مضراب‌ها، نت متفاوتی را اجرا کند (به ویژه در برخی از چهارمضراب‌ها که بیش‌تر پایه قطعه با دست چپ و ملودی با دست راست اجرا می‌شود). به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با آزمون فراوان بدست می‌آید.
سنتور سازی است که اگر نوازنده بر آن چیره شود، می‌تواند با آن کارهای زیبا و ماندگاری بیافریند. این ساز به خوبی توانایی تک نوازی و هم نوازی را دارا می‌باشد.
برابر نیمی از زندگانی آزمون سنتورنوازان، به کوک کردن آن می‌گذرد. چون کوبه‌های مداوم مضراب روی سیم‌ها و تأثیر گذاری نم و گرما روی چوب و سیم‌ها کوک را به هم می‌زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک یا هم خوان شود، از این رو سنتور، سازی شناخته می‌شود که همراه با زیبایی، بسیاری از پیامدهای پزشکی می‌تواند روی آوا و کوک آن تأثیر بگذارد و حتی نوازنده‌های ماهر را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد.
هنر ساز (سنتور) سازی
هنر ساز سازی از دیدگاه استاد ناصر سیف از ظرافت و دقت خاصی برخوردار می‌باشد. ابتدای امر باید در رابطه با چوب شناسی شناخت کافی داشته باشیم تا بتوانیم در انتخاب چوب مناسب برای ساخت ساز از آن استفاده نماییم.

[h=3]چوب‌های مورد نیاز برای ساخت سنتور[/h] می‌توان از چوب‌های گردو و فوفل و آزاد استفاده نمود، به لحاظ کمبود چوب فوفل و آزاد بیشتر از چوب گردو و به خاطر در دسترس بودن آن استفاده می‌شود.
بهترین چوب گردو، چوب‌های باغی هستند که در بازدهی صدا مرغوبیت بیشتری نسبت به چوب‌های دیگر دارد، بهترین چوب‌های گردو را می‌توان از مناطق سردسیر به لحاظ بافت منسجمی که دارند تهیه کرد، به عنوان مثال تنه‌های گردو شهرهای تویسرکان، سنندج، طالقان و زنجان دارای کیفیت مناسب می‌باشند.
چوب گردو را می‌توانیم به صورت گرده یا به صورت الوار تهیه نماییم. بهتر است از چوب‌های قطور و سالخورده که رنگ چوب از تیرگی زیادی برخوردار است استفاده نماییم.
چوب گردو را بعد از الوار کردن قسمت‌های مناسب آن را انتخاب کرده و جهت ورقه کردن برش می‌دهیم سپس چوب‌های ورقه شده را جهت شیره زدایی درون آب انداخته و می‌جوشانیم تا صمغ چوب‌ها از بین برود، سپس ورقه‌ها را پس از شیره زدایی در جای مناسب و سایه گذاشته تا به مرور زمان خشک شوند. لازم است ذکر شود که در صورت خشک شدن چوب‌ها بایستی حدالمقودر چند سالی از خشک شدن آن‌ها بگذرد تا آمادگی کامل برای ساختن ساز را پیدا بکند.
همچنین بخوانید : تمامی مطالب مرتبط با آموزش سنتور


ساخت سنتور

[h=2]مراحل ساخت ساز[/h] مراحل ساخت ساز بر ۳ اساس پایه‌گذاری می‌شود
۱- انتخاب چوب مناسب
۲- پل گذاری دقیق
۳- تراش صفحه‌های زیر و رو
ابتدا آماده کردن کلاف یا اسکلت ساز کلاف را می‌توانیم از چوب گردوی سخت و تیره انتخاب نماییم تا از استحکام آن اطمینان به عمل آید.
مرحله بعدی انتخاب صفحه زیر می‌باشد.
پس از انتخاب چوب مناسب کلاف را بر روی صفحه می‌چسبانیم. سپس به سوراخ کردن جای گوشی‌ها و سیمگیرها می‌پردازیم.
پل گذاری ساز
پل‌های سنتور از چوب گردو و به صورت استوانه‌ای به قطر ۹ میلیمتر می‌باشد، که در محل و جای دقیق خود قرار می‌گیرد.
گل صفحه رو
گل‌های صفحه رو با دقت کامل در جای صحیح خود برش داده می‌شود. گل صفحه رو نقش و تأثیر به سزایی در بازدهی صدای ساز دارد.
تراش صفحه رو و زیر
پس از چسباندن صفحه رو بر کلاف سنتور، تراش صفحه‌ها را انجام داده و شیطانک سنتور را می‌چسبانیم و سپس سنتور را سمباده زده و آن را برای رنگ آماده می‌سازیم. ابتدا از آستر برای رنگ مورد دلخواه ساز خود استفاده می‌نماییم. پس از خشک شدن کامل آستر لاک الکل را بر روی سنتور زده تا هم به ساز جلا داده و هم اینکه در مقابل رطوبت هوا محفوظ باشد.
سیم‌های سنتور به دو دسته: سفید (زیر) و زرد (بم) تقسیم می‌شوند. دسته‌ی سیم‌های سفید بر روی خرک‌های ردیف چپ و دسته‌ی سیم‌های زرد بر روی خرک‌های ردیف راست به تناوب قرار گرفته‌اند. همانطور که گفته شد، خرک‌های سمت چپ دارای محوطه‌ای در پشت خرک می‌باشند؛ بدین ترتیب، طول قسمت جلو خرک در سیم‌های سفید دو برابر طول آن در قسمت پشت خرک است و می‌توان در پشت خرک از سیم‌های سفید استفاده کرد. صدای این قسمت از ساز یک اکتاو نسبت به صدای قسمت جلو خرک بالاتر است. همچنین هر سیم زرد یک اکتاو بم‌تر از سیم سفید و بلافاصله بعد از آن صدا می‌دهد.
همچنین بخوانید : تمامی مطالب مرتبط با کوک سنتور
[h=2]سنتورنوازان چیره دست ایرانی[/h] در طول تاریخ موسیقی ایرانی، سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در میان مردم بوده است و آن هم به دلیل نوای دلنشین این ساز است. صدای خوش و در کنار آن آسان جلوه نمودن نوازندگی این ساز به طوری که افراد مبتدی نیز می توانند صدای خوش از آن به وجود آورند، باعث شده است که افراد زیادی به سوی این ساز کشیده شوند. البته سنتور سازی است که در آغاز راه آسان ولی در ادامه بسیار سخت و دشوار می شود به طوری که تسلط به این ساز مستلزم انجام تمرین های فراوان است.

[h=5]محمدصادق خان (نفر اول نشسته از راست)[/h] بهترین سنتورنوازان از گذشته تا کنون عبارتند از محمدصادق خان )سرورالملک(، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و … .


[h=5]پشنگ کامکاران پرویز مشکاتیان[/h] مطالب امروز درباره سنتور گرد آوری از ویکیپدیا و … بوده اند که امیدواریم سازی ها کمکی در یادگیری سنتور برای شما نو آموزان و هنرجویان داده باشد.لذا از شما درخواست میکنیم نظرات و پیشنهادات خود را با ما درمیان بگذارید.
سیر تا پیاز ساز سنتور
 

Similar threads

بالا