خرمهره سازی :
پیشینه :
اولین لعاب چشم نواز تمدن بشری است که از حدود 6000 سال پیش در ایران تولید می شده است. محصولات خرمهره سازی از جنس سیلیس می باشد و با لعابی از اکسید مس و مواد دیگر پوشیده می شود.
یکی از استادان این فن در قم دوازده کارگر دارد و مصرف سالانه قلیای او بیش از پنجاه تن است . خمیر سنگی گل آن مانند چیزی است که سنگینه سازها درست می کنند . بچه های کوچک روی زمین چمباتمه زده و یا چونه خاک سنگ ، در کف دست خود مهره هایی به قطر دو سانتیمتر درست کرده و در سینیهایی که در کنار آنهاست می گذارند ، و یک کارگر جوان با چرخ مته ، توی آنها را سوراخ می کند . وقتی که خشک شدند آنها را در لعاب قلیایی که رنگیزهٔ آن اکسید مس است فرو می برند . بنا به گفته یکی از استادان هر بار بیست و چهار عدد مهره تازه ساخته شده و آنها را سوراخ کرده در بشقاب تختی که ته آن آمیخته ای از جوهر شیشه و اکسید پاشیده اند می گذارند . مهره ها را تکان می دهند و در کاسه می گردانند و این گرد لعاب روی آنها را به خوبی می پوشاند . پس از پختن ، همه این مهره ها به رنگ فیروزه ای درمی آیند . استادکاران قم نمی خواستند جزییات بیشتری در این مورد بدهند و بگویند مثلاً چگونه مهره را با گرد خشک لعاب می پزند . شاید از رقابت می ترسیدند زیرا ساختن این مهره ها انحصار قم است و از آنجا به همه ایران فرستاده می شود و به همین مناسبت هم اطلاعات من درباره طرز پختن آن ناقص است .
خواستگاه این هنر
از این قبیل ظروف در اصفهان، نطنز، کاشان و قم ساخته میشود و بیشتر آن در شهر قم ساخته شده و به زواری که برای زیارت حضرت معصومه به آن شهرستان می آیند فروخته میشود و این خود جزو سنتها شده که زوار با گلدان یا کاسه ای را از قم خریداری و با خود ببرند و البته نباید فراموش کرد مهره های فیروزه ای خمیری(خرمهره) را نیز برای شکون خریداری میکنند. گل از 70 تا 80 درصد در کوهی سفید یا چخماخ، ده تا 20 درصد خاک بسیار نرم به نام گل بوته و گل سفید(این گل سفید آنقدر نرم است که سفالسازان آن را گل نرم مینامند) و 10 درصد خمیر شیشه با همان ترکیباتی که در مورد لعابسازی گفتیم، ساخته میشود. بهترین گل چاه ریسه است که از دهاتی در حدود 80 کیلومتری اصفهان که معادن فراوانی دارد بدست می آید. پس از آنکه این خاک را کندند مقداری آب روی آن میریزند و بدین ترتیب دوغابی تهیه میشود که آن را به وسیله ی پارچه ای صاف میکنند تا ذرات زبر و درشت آن جدا شود. با سنگ چخماخ و خمیر شیشه به همان طریق که در لعاب سازی گفتیم عمل میکنند. تمام ترکیبات به دقت وزن و آمیخته شده و سپس با پا آن را مالش میدهند گلی که بدست می آید کشش گل خاک رس معمولی را ندارد ولی میتوانند آن را روی چرخ بسازند. کوزه گر معمولی تمام ظرفهای خودش را به صورت یک تکه یا یک فصلی چرخ میکند در صورتی که سنگینه ساز برایش آسانتر است که آن را دو تکه یا دو فصلی چرخ کند(تصویر 248) و حتی شاید هم سه فصلی. یا هر فصل را جداگانه روی چرخ کشیده و میگذارد تا بخشکد. وقتی که به اندازه ی کافی خشک شد گوشه های آن را مرطوب میکنند و آنها را با خمیر اضافی به یکدیگر میچسبانند. پس از اینکه بیشتر خشک شد محل اتصال آنها را با کارد تراش صاف میکنند برای اینکه رویه ی آن همواره و متراکم شود تمام ظرف را داخل دوغاب فرو میبرند این کار را لایه ور کردن میگویند، و یا اینکه از کاسه ی کوچک روی آن دوغاب میریزند. این لایه رویی شامل 90 درصد در کوهی سفید بسیار نرم و 7 تا 9 درصد خاک نرم و یک درصد کتیرا است. برای تزیین آن خطوط اساسی طرح را با قلم مو رسم میکنند(تصویر 249) رنگیزه ی آن شامل کرومیت، منگنز و سیلیکات منیزنم است که از معدن نزدیک نطنز بدست می آید و آن را سیاه قلم میگویند. وقتی که خطوط کامل شد لعاب مینایی با رنگهای مختلف بین خطوط سیاه، رنگ آمیزی میشود و سرانجام همه آن را در لعاب قلیایی که نود درصد آن از جوهر شیشه، نه درصد از شیشه شکسته و یک درصد کتیراست فرو میبرند. پس از اینکه ظرف خوب خشک شد آن را در کوره ی لوله ای آتش میدهند. گداز لعاب(صاف شدن لعاب) را میتوان از سوراخ کوچکی که در بالای آتشخانه است دید و پس از آن به تدریخ در ظرف سه روز کوره را خنک میکنند تا آنکه لعاب خرد نشود. با رعایت احتیاطات لازم، لعاب به خوبی روی سطح ظرف میچسبد و این ظاهرا به علت جوهر شیشه ای است که در تنه و لعاب موجود است. نوع دیگر این کار کندن برجسته(گل برجسته) روی سطح ظرف است که با ابزار حکاکی انجام میشود. برای برجسته کاری، در نطنز روش عجیبی به کار میبرند. در آنجا نقاش چسب شکر درست کرده و آن را با قلم مو روی خطوط سیاه رنگ علامت گلها و سایر نقشهاست میزند. شکر روی سطح آن خشک میشود بطوریکه وقتی تمام سطح آن را برس بزنند زمینه ی آن که شکر روی آن نیست و سفت نشده است به تدریج ساییده شده و از بین میرود. اینقدر برس میزنند تا اینکه زمینه در حدود 0.15 سانتیمتر فرو رفتگی پیدا کند سپس لعاب مینا روی گلها کشیده میشود و همه ی آن را در لعاب فیروزه ای فرو میبرند. پس از پختن لعابی که در روی زمینه برس زده شده است قدری سیرتر نشان میدهد در صورتی که رنگهای مینایی تحت تاثیر لعاب قرار نگرفته اند. سنگینه ساز به استثنای ظروف، لعابی، کاشی هم درست میکند و اخیرا مقره ها برق را هم تولید میکند.
منابع:
http://blog.ka2sara.com
http://www.aftabir.com
http://www.qommiras.ir
پیشینه :
اولین لعاب چشم نواز تمدن بشری است که از حدود 6000 سال پیش در ایران تولید می شده است. محصولات خرمهره سازی از جنس سیلیس می باشد و با لعابی از اکسید مس و مواد دیگر پوشیده می شود.
یکی از استادان این فن در قم دوازده کارگر دارد و مصرف سالانه قلیای او بیش از پنجاه تن است . خمیر سنگی گل آن مانند چیزی است که سنگینه سازها درست می کنند . بچه های کوچک روی زمین چمباتمه زده و یا چونه خاک سنگ ، در کف دست خود مهره هایی به قطر دو سانتیمتر درست کرده و در سینیهایی که در کنار آنهاست می گذارند ، و یک کارگر جوان با چرخ مته ، توی آنها را سوراخ می کند . وقتی که خشک شدند آنها را در لعاب قلیایی که رنگیزهٔ آن اکسید مس است فرو می برند . بنا به گفته یکی از استادان هر بار بیست و چهار عدد مهره تازه ساخته شده و آنها را سوراخ کرده در بشقاب تختی که ته آن آمیخته ای از جوهر شیشه و اکسید پاشیده اند می گذارند . مهره ها را تکان می دهند و در کاسه می گردانند و این گرد لعاب روی آنها را به خوبی می پوشاند . پس از پختن ، همه این مهره ها به رنگ فیروزه ای درمی آیند . استادکاران قم نمی خواستند جزییات بیشتری در این مورد بدهند و بگویند مثلاً چگونه مهره را با گرد خشک لعاب می پزند . شاید از رقابت می ترسیدند زیرا ساختن این مهره ها انحصار قم است و از آنجا به همه ایران فرستاده می شود و به همین مناسبت هم اطلاعات من درباره طرز پختن آن ناقص است .
خواستگاه این هنر
از این قبیل ظروف در اصفهان، نطنز، کاشان و قم ساخته میشود و بیشتر آن در شهر قم ساخته شده و به زواری که برای زیارت حضرت معصومه به آن شهرستان می آیند فروخته میشود و این خود جزو سنتها شده که زوار با گلدان یا کاسه ای را از قم خریداری و با خود ببرند و البته نباید فراموش کرد مهره های فیروزه ای خمیری(خرمهره) را نیز برای شکون خریداری میکنند. گل از 70 تا 80 درصد در کوهی سفید یا چخماخ، ده تا 20 درصد خاک بسیار نرم به نام گل بوته و گل سفید(این گل سفید آنقدر نرم است که سفالسازان آن را گل نرم مینامند) و 10 درصد خمیر شیشه با همان ترکیباتی که در مورد لعابسازی گفتیم، ساخته میشود. بهترین گل چاه ریسه است که از دهاتی در حدود 80 کیلومتری اصفهان که معادن فراوانی دارد بدست می آید. پس از آنکه این خاک را کندند مقداری آب روی آن میریزند و بدین ترتیب دوغابی تهیه میشود که آن را به وسیله ی پارچه ای صاف میکنند تا ذرات زبر و درشت آن جدا شود. با سنگ چخماخ و خمیر شیشه به همان طریق که در لعاب سازی گفتیم عمل میکنند. تمام ترکیبات به دقت وزن و آمیخته شده و سپس با پا آن را مالش میدهند گلی که بدست می آید کشش گل خاک رس معمولی را ندارد ولی میتوانند آن را روی چرخ بسازند. کوزه گر معمولی تمام ظرفهای خودش را به صورت یک تکه یا یک فصلی چرخ میکند در صورتی که سنگینه ساز برایش آسانتر است که آن را دو تکه یا دو فصلی چرخ کند(تصویر 248) و حتی شاید هم سه فصلی. یا هر فصل را جداگانه روی چرخ کشیده و میگذارد تا بخشکد. وقتی که به اندازه ی کافی خشک شد گوشه های آن را مرطوب میکنند و آنها را با خمیر اضافی به یکدیگر میچسبانند. پس از اینکه بیشتر خشک شد محل اتصال آنها را با کارد تراش صاف میکنند برای اینکه رویه ی آن همواره و متراکم شود تمام ظرف را داخل دوغاب فرو میبرند این کار را لایه ور کردن میگویند، و یا اینکه از کاسه ی کوچک روی آن دوغاب میریزند. این لایه رویی شامل 90 درصد در کوهی سفید بسیار نرم و 7 تا 9 درصد خاک نرم و یک درصد کتیرا است. برای تزیین آن خطوط اساسی طرح را با قلم مو رسم میکنند(تصویر 249) رنگیزه ی آن شامل کرومیت، منگنز و سیلیکات منیزنم است که از معدن نزدیک نطنز بدست می آید و آن را سیاه قلم میگویند. وقتی که خطوط کامل شد لعاب مینایی با رنگهای مختلف بین خطوط سیاه، رنگ آمیزی میشود و سرانجام همه آن را در لعاب قلیایی که نود درصد آن از جوهر شیشه، نه درصد از شیشه شکسته و یک درصد کتیراست فرو میبرند. پس از اینکه ظرف خوب خشک شد آن را در کوره ی لوله ای آتش میدهند. گداز لعاب(صاف شدن لعاب) را میتوان از سوراخ کوچکی که در بالای آتشخانه است دید و پس از آن به تدریخ در ظرف سه روز کوره را خنک میکنند تا آنکه لعاب خرد نشود. با رعایت احتیاطات لازم، لعاب به خوبی روی سطح ظرف میچسبد و این ظاهرا به علت جوهر شیشه ای است که در تنه و لعاب موجود است. نوع دیگر این کار کندن برجسته(گل برجسته) روی سطح ظرف است که با ابزار حکاکی انجام میشود. برای برجسته کاری، در نطنز روش عجیبی به کار میبرند. در آنجا نقاش چسب شکر درست کرده و آن را با قلم مو روی خطوط سیاه رنگ علامت گلها و سایر نقشهاست میزند. شکر روی سطح آن خشک میشود بطوریکه وقتی تمام سطح آن را برس بزنند زمینه ی آن که شکر روی آن نیست و سفت نشده است به تدریج ساییده شده و از بین میرود. اینقدر برس میزنند تا اینکه زمینه در حدود 0.15 سانتیمتر فرو رفتگی پیدا کند سپس لعاب مینا روی گلها کشیده میشود و همه ی آن را در لعاب فیروزه ای فرو میبرند. پس از پختن لعابی که در روی زمینه برس زده شده است قدری سیرتر نشان میدهد در صورتی که رنگهای مینایی تحت تاثیر لعاب قرار نگرفته اند. سنگینه ساز به استثنای ظروف، لعابی، کاشی هم درست میکند و اخیرا مقره ها برق را هم تولید میکند.
http://blog.ka2sara.com
http://www.aftabir.com
http://www.qommiras.ir
