[سبک معماری ایرانی]:شیوه خراسانی
[سبک معماری ایرانی]:شیوه خراسانی
شیوه خراسانی
به طور کلی می توان معماری ایران را به شش سبک تقسیم بندی کرد:
1. پارسی
2. پارتی
3. خراسانی
4. رازی
5. آذری
6. اصفهانی
با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها درخراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است.
این سبک معماری از قرن اول هجری آغاز و تا قرن چهارم هجری قمری ادامه داشت. در این سبک که از بناهای مساجد صدر اسلام الگو گرفته شده، مساجد به صورت شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رقم، تنها به معنای حضور ستون‌های متعددی است که گرداگرد حیاط مرکزی قرار می گیرند و شبستان‌ها یا رواق‌ها را می سازند.
قوس‌های به کار رفته در شیوه خراسانی، به صورت بیضی و تخم مرغی است که از نمونه‌های پیشین آن، می توان کاخ‌های ساسانی فیروزآباد و طاق کسری اشاره کرد. اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت.گروهی آن را ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد ، به نام سبک شبستانی می شناسند.
مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد النبی در یک فضای چهار گوش ، با شبستانی درجهت قبله به وجود آمده است و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایه بان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شده است.
ویژگی معماری
1- پلان مستطیل شکل
2- فضای شبستانی یا چهل ستونی
3- ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
4- مصالح اولیه خشت خام و آجر
5- فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاه گل
6- استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
7- قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری
8- در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
9- مردم واری بناها
10- دور شدن از تزیینات چه در داخل و چه در خارج
11- اندک تزیینات موجود هم ادامه ساسانی است اما بسیار کم رنگ‌تر
12- استفاده از گنبد ( به خاطر ارتفاع زیاد کم تر مصرف می شده است )
13- بوم آورد بودن مصالح
مهمترین بناهایی که در حال حاضر در این سبک در دسترس هستند به شرح زیر می باشند :
1- مسجد جامع فهرج
2- مسجد تاریخانه دامغان ( تاری در زبان ترکی به معنی خدا است)
3- اصل مسجد جامع اصفهان ( مسجد اولیه)
4- مسجد جامع ابرقو
5- مسجد جامع نائین
6- مسجد جامع میبد
7- اصل مسجد جامع اردستان
8- اصل مسجد جامع نیریز
مسجد جامع فهرج :
این مسجد در 22 کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج، سر راه قدیم یزد به کرمان است و تک مناره گلی آن از فاصله دور دیده می شود.
بنای این مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام و دارای طراحی بسیار ساده و بی پیرایه و جزء نادر مساجدی است که تا کنون در ایران شناخته شده است.
سبک و شیوه معماری آن را به شیوه پارتی و خراسانی می دانند. بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارهاکاه گل است.
مسجد شبستانی است و سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ تر از دو دهانه چپ و راست است. قوس ناری و طاق آهنگ است و در قسمت شمالی مسجد که در حال ویرانی بود، مرمت شده است.
ویژگی های مسجد فهرج :
پوشش طاق آهنگ
در قسمت های شمالی پوشش نیم گنبد
منار در دوره سلجوقی اضافه شد
نما از سیم گل(ماسه+خاک رس سرند شده+خاک کاه تمیز)
چفدهای دالبری و شکنجی
ارتفاع نسبت به طول و عرض کمی بیشتر است ( بر عکس صدر اسلام که ارتفاع زیاد نیست)
چفدهای هلالی و مازه دار
تک مناره گلی - قرن اول هجری - ساده و بی پیرایه - پارتی و خراسانی - تماماً خشت خام
پوشش کاه گل
مسجد فهرج را اولین بنایی می دانند که به قصد مسجد ساخته شده است، زیرا تا این زمان مساجد اکثراً بناهای تغییر کاربری یافته بوده اند، مانند آتشکده های زمان ساسانی که با ورود اسلام به ایران، با تغییراتی چند در ساختارشان به مسجد تبدیل شده اند. اما ظاهراً مسجد فهرج خود بدین منظور شناخته شده است. تا این زمان عناصر و تأثیرات معماری ساسانی بخوبی در ساخت این بنا قابل مشاهده است. پلان این مسجد همانند سایر مساجد ساخته شده در این دوره، بسیار شبیه پلان مساجد شاخته شده در قرون اولیه اسلام در کشورهای عربی بوده است، و در مجامع علمی مغرب زمین، این سبک به نام سبک عربی مشهور است.
مسجد تاریخانه دامغان
اول قرن 4 ه. ق
چفدها به مرور تغییر کرده و اکنون جناغی
به شبک پارتی آجرچینی شده
ستون ها قطور و گرد 1.5 تا 2 متر و ارتفاع 3 متر
منار در دوره سلجوقی ، فاصله دار تا مسجد
دهانه میانی شبستان اصلی بلندتر و بزرگتر
ستون ها از نما جلوتر است و تا بام ادامه می یابد
مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران و قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام است در وجه تسمیه این بنا گفته‌اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عده‌ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناری‌خانه خوانده‌اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
این مسجد یکی دیگر از مساجد اولیه اسلامی ( قرن دوم هجری ) و با شیوه خراسانی بنا شده است . بخشی ازاین مسجد چندین بار دوباره سازی شده است . صحن بزرگ آن تقریبا چهار گوش می باشد و دراطراف آن رواق هایی با طاق ضربی روی پایه هایی مدور قرار دارد.
نقشه کلی مسجد ساده و بی پیرایه و شبیه یک حیاط اندرونی است. ساختار کلی این مسجد و مصالح آن در حین سادگی شبیه طرح بناهای دوران ساسانی است و نوع آجر چینی آن و ابعاد آجرهای آن قرمز رنگ و ستون ها بیشتر شبیه طرح بناهای دوران ساسانی نیز می باشد. در رواق های اطراف حیاط دهانه وسط نسبت به دهانه های دیگر ارتفاع بیشتری دارد.
در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری، به جای طاقهای مازه‌دار (بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند، طاقهای نوک‌تیز جناغی بنا شدند، هر چند که در بخش‌هایی از بنا، نمونه‌هایی از طاقهای مازه‌دار اولیه به چشم می‌خورد.
مسجد جامع اصفهان
این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. لیکن بنیان آن از سلجوقیان نیست و هنوز بخش هایی از عهد آل بویه در آن پا برجاست، اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است. حیاط مسجد به ابعاد 60 ×70 متر، با چهار ایوان که، بوسیله رواق های دو طبقه و کاشی کاری شده بهم پیوسته اند. در وسط هر یک از اضلاع چهارگانه صحن جامع، ایوان های بلند عظیمی قرار داد که بزرگترین آنها ایوان قبله است که با کاشی کاری آذین شده است و به یک شبستان گنبدار باز می شود که این گنبدها به شکل طاقهای جناغی سبک ایرانی دیده می شود.
مسجد جامع نائین ( شیوه خراسانی )
مسجد جامع نایین به شیوه رازی نزدیک است مسجد اولیه شبستانی بوده حیاط کوچک کاملا مربع آجرکاری زیبا در نماگچ بری در نزدیکی محراب ستون ظریف و باریک اولین منار داخل مسجد/ دوره سلجوقی اولین بار مقصوره در اینجا شکل می گیرد(تزیینات نزدیک محراب) بعدها کمرپوش اضافه می شود اولین تبدیل هلالی به جناغی تکمیل تزیینات در دوره سلجوقی گچ بری الوان یکی از بناهای شیوه خراسانی ( شبستانی ) است. قدیمی ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است.
تغییرات زیادی در دوره های بعد از جمله در زمان آل بویه در آن دیده شده، لذا مسجد ترکیبی است از شیوه خراسانی و رازی را نشان می دهد.
مسجد جامع اردستان :
بنایی تاریخی در شهر
اردستان واقع در شمال استان
اصفهان است.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می توان به سه دوره تقسیم کرد :
دوره نخست- قرن سوم ه.ق ‚مسجد به صورت گنبدی ساخته شد
دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه.ق از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد
دوره سوم - در قرن ششم ه.ق در عهد سلجو قیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده است.
مسجد جامع نیریز ( شیوه خراسانی ) :
یک ایوان عمیق
طاق آهنگ به مرور تغییر کرده
اکنون 2 ایوانی
این مسجد در اصل شیوه خراسانی داشته، بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه این مسجد شبستانی در جنوب، و ایوانی در مقابل شبستان داشته است. گروهی از کارشناسان عقیده دارند که قبل از آن، این مسجد آتشکده بوده است.
مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانیان ساخته شده است.
