زنون(رواقی) و نظم هنجاری طبیعت
در نتيجهی چيرگی مقدونيان بر يونان و در پی آن کشورگشايیهای اسکندر، امتزاج قومی بی‌سابقهای در سرزمینهای تسخیر شده صورت گرفت. با ورود عنصرهای روحی و فکری غيريونانی به درون حيات معنوی يونانيان، صورت‌های انديشه، دانش و هنر، آنگونه که در دنيای يونانی تکوين و تکامل يافته بود، تدريجا اهميت و ارزش «ملی» خود را از دست داد و کمرنگ گردید. به اشاره باید گفت که دورهی پس از کشورگشاییهای اسکندر، عصر «هلنیسم» خوانده میشود. هلنیسم دورهی رواج اندیشههای یونانی و امتزاج آن اندیشهها با بینشهای شرقی است.
به عبارت دیگر، فلسفهی کلاسیک یونان باستان، با ارسطو به پایان میرسد. با مرگ افلاطون و سپس ارسطو، عليرغم اينکه شاگردان آن دو تا مدتهای مديد در مدرسهی افلاطون (آکادمی) و مدرسهی ارسطو در باغ کنار معبد آپولون (لوکی)، انديشههای آنان را تدريس میکردند و بر آنها شرح و تفسير مینوشتند، اما هيچکدام از دو مکتب افلاطونی و ارسطويی نتوانست آنگونه که بايد و شايد رونق يابد و بر فضای فکری آتن حکمفرما گردد. در مقابل آنها، مکتبهای ديگری ظهور کردند که تدريجا انديشههای افلاطون و ارسطو را به حاشيه راندند و به مکاتب عصر هلنیسم معروفاند. مهمترين آنها، مکتبهای رواقی، اپيکوری و شکگرايی بودند. پس برآمد این مکتبهای فلسفی، همزمان عصر افول فلسفهی کلاسیک یونان باستان است.
مکتبهای فلسفی هلنيستی و بويژه رواقيان و اپيکوريان، هر يک منظومهای فکری آفريدند، اما آثار زيادی از آنها باقی نمانده است. آموزههای آنها اگر چه در مقايسه با فلسفهی عصر کلاسيک یونان فاقد نوآوری‌های واقعی بود، اما حوزههای مختلفی اعم از فيزيک، متافيزيک، اخلاق و گاه منطق را در برمی‌گرفت. فراتر از آن، آنها در سير تکامل تاريخی خود مراحل گوناگونی را طی کرده و دچار دگرگونی‌های زيادی در آموزه های خود شدند.
«برتراند راسل» فیلسوف انگلیسی تصریح میکند که در دورهی هلنيستی اگر چه يونانيان در قلمرو علمی و رياضی دارای دستاوردهای عالی بودند، اما در فلسفه، عليرغم اهميت مکتبهای اپيکوری و رواقی و آموزههای شکگرايی، نتوانستند به سطح فکری دورهی افلاطون و ارسطو برسند. وی میافزاید که از سومين سدهی پيش از ميلاد تا ظهور مکتب نوافلاطونی در سومين سدهی ميلادی، در فلسفهی يونانی چيز واقعا تازهای وجود نداشت، اما در همين فاصله، جهان رومی برای پيروزی مسيحيت آماده شده بود. راسل تأکيد میکند که ارسطو واپسين فيلسوف يونانی است که جهان را شاداب میبيند، پس از او هر فلسفهای به اين يا آن صورت، فلسفهای دنياگريز است.
در توضیح این پدیده میتوان گفت که در توفانهای عصر هلنيستی، که بنيادهای حيات دولتها و شهروندان را متزلزل ساخته بود، پرسش از چگونگی زندگی انسان، به پرسش کانونی فلسفه تبديل گرديده بود. از ويژگیهای فلسفهی دورهی هلنيستی، آموختن هنر زندگی در شرايط دشوار بود. آموزههای این مکاتب، نقش مداواگر روان را داشت. برای نمونه اپیکوریان آموزههای خود را «داروی شفابخش» و آغازههای فلسفیشان را «رهايیبخش» و «رستگاریدهنده» میناميدند که بايد انسان را از درد و از قيد و بند دولت و ترس از مرگ آزاد سازد.
فلسفهی رواقی نیز میخواست هنر زندگی باشد و راه درست زندگی کردن را به انسان نشان دهد. مکتب رواقی در دورهی هلنيسم، به تاثيرگذارترين مکتب فلسفی تبديل شد. اين امر را میتوان در تاثيرپذيری آکادمی افلاطونی از انديشههای رواقی از يکسو و به حاشيه راندن انديشههای ارسطويی توسط مکتب رواقی از دیگرسو ديد. مکتب رواقی در دورههای بعدی تکامل خود در عصر امپراتوری روم، به گونهای دين اخلاقی مردم تبديل گردید.
با این مقدمه، ما نیز در بررسی مکاتب فلسفی عصر هلنیسم، با مکتب رواقی و معرفی فشرده و مختصر آرای بنیانگذار آن زنون میآغازیم.
زنون در سال ۳۳۳ پیش از میلاد در کیتیون (قبرس) متولد شد و در سال ۲۶۲ پیش از میلاد در آتن چشم از جهان فروبست. وی قطعا غیریونانی و احتمالا یهودی فنیقی بوده است. حرفهاش در جوانی تجارت بود. احتمالا به دلیل غرق شدن کشتیاش در اثر توفان، در سال ۳۱۲ پیش از میلاد به آتن آمد و در آنجا به سرعت تحت تاثیر اندیشههای فلسفی قرار گرفت. خود او بعدها گفته بود که سرنوشت مرا به آتن کشید و به سوی فلسفه سوق داد. زنون نخست به کلبیان پیوست، اما اخلاقیتر از آن بود که بتواند در مکتب کلبیان باقی بماند.
پس از چندی، تحت تاثیر آموزهی لوگوس هراکلیت قرار گرفت و سرانجام در سال ۳۰۰ پیش از میلاد، مکتب فلسفی خود را بنیاد گذاشت. چون به عنوان غيريونانی اجازه نداشت صاحب ملک شخصی باشد، اهالی محل، رواقی را در نزديکی بازار آتن جهت تدريس فلسفه در اختيار او گذاشتند و به اين ترتيب، هواداران فلسفهی او را که در آغاز زنونيان نام داشتند، رواقیان ناميدند.
زنون فاقد فرهمندی يک فيلسوف يونانی بود، اما گذشت زمان نشان داد که آموزه و رويکرد او به زندگی، به نيازهای زمانهاش پاسخ میدهد. در آغاز، در آتن فلسفهی جديدی را که ریاضتکشی میآموخت مسخره میکردند، اما آموزههای فرسختهی اخلاقی مکتب زنون، آنچنان بر سر زبانها افتاد که وقتی میخواستند آدمی را اخلاقی معرفی کنند میگفتند: آن شخص از زنون هم اخلاقیتر است.
به عقیدهی زنون، غایتمندی و زیبایی جهان شگفتآور و پرهیبت است. زنون باور عمیق داشت که نظم پرشکوه جهان نمیتواند تصادفی باشد، بلکه این نظم محصول نقشهی پرمعنای لوگوس است. لوگوس در فلسفهی رواقی فقط به معنی خرد یا گفتگو نیست، بلکه بیش از هر چیز به معنی «خرد جهانی آفریننده» و هم معنی با خدا، زئوس، نیروی اولیه، آتش آغازین، قانون جهان، مشیت خدایی و سرنوشت است. به عقیدهی زنون، وظیفهی فلسفه پژوهش در این باره است که لوگوس چگونه جهان را اداره می-کند و کدام اهداف از آن برای زندگی عملی قابل دریافت است. پس میتوان گفت که مکتب رواقی، فلسفهی لوگوس است.
برای رواقیان خدا و طبیعت یکی است و آنها دو نامی هستند که بر یک واقعیت اطلاق میشوند. به روایت دیوگنس لائرتیوس، زنون بر این باوربود که کل جهان و آسمان جوهر خدا هستند. همهچیز خداست، همهچیز لوگوس است و همه چیز در حد امکان خوب است. جهان ارگانیسمی واحد و دارای روح است، موجود زندهای که عقل دارد و یک انسان بزرگ خدایی به صورت یک گلوله.
برای رواقیان همه چیز ماده است. حتا لوگوس یعنی خرد جهانی خدایی نیز یک ذات روحی ناب نیست، بلکه بیشتر به مثابه آتشی مادی اندیشیده میشود. خدا برای رواقیان فراتر از جهان نیست، بلکه جهان، کالبد خداست.
زنون معتقد بود که خرد جهانی، همهی اشیا و رویدادها را برای همهی زمانها بصورتی قانونمند بر هم منطبق کرده است، به گونهای که آینده هیچ چیز تازهای در بر ندارد. به نظر رواقیان در روند جهان، پیشرفتی وجود ندارد و همهچیز بازگشت یکسان است. همه چیز مطابق سرنوشت صورت میپذیرد. سرنوشت، زنجیرهی علیت همهی هستندههاست.
در فلسفهی زنون، وحدت پایدار ذات خدایی جهان، از طریق آموزهی بازگشت جاویدان استوار و مستدل میگردد. به نظر او، جهان بصورت ادواری و از طریق آتشی هستیسوز نابود میشود و از نو در هیئت پیشین هستی میپذیرد. هر انسانی زندگی را بصورت پیشین و با همان دوستانی که داشت، با همان شادیها و رنجهای پیشین از سر میگیرد. این بازگشت و تکرار به نظر رواقیان نه یک بار، بلکه بارها و تا ابد ادامه خواهد یافت.
زنون با تقدیر و سرنوشت، با آرامش و تسلیم درونی و اعتمادی مومنانه به غایت برتر مشیت خدایی روبرو میشد. به نظر رواقیان، انسان نمیتواند چیزی را در فرآیند بیرونی جهان تغییر دهد، اما با رویکردی درونی میتواند نسبت به این فرآیند مواضع گوناگونی اتخاذ کند و از این طریق تصمیم بگیرد که آیا میخواهد در هماهنگی با خود و طبیعت زندگی کند یا در گسست رنجآور از آن. زیرا تقدیر و سرنوشت، کسی را که آن را میپذیرد هدایت میکند و کسی را که در مقابل آن میایستد وادار میسازد. رواقیان تقدیر را به یک ارابه و انسان را به سگی تشبیه میکردند که او را به پشت این ارابه بستهاند. اگر سگ هوشمند باشد و با حرکت ارابه به دنبال آن بدود، داوطلبانه دویده است و از این کار نشاط هم به او دست میدهد. اما اگر مقاومت کند، ارابه او را به دنبال خود بر روی زمین خواهد کشید و موجب رنج و درد او خواهد گردید.
برای رواقیان، اتفاق قابل پذيرش نبود و بزرگی انسان در آن بود که آنچه را که سرنوشت برايش رقم زده، داوطلبانه به امری تحمل پذير تبديل کند. چنين رويکردی را در انديشهی اپيکتت فيلسوف رواقی روم که خود زمانی برده بود میتوان مشاهده کرد در آنجا که زندگی را به صحنهی نمايشی تشبيه میکند و میگويد: «تو بايد نقشی در يک نمايش بازی کنی که صحنهگردان آن را از پیش تعيين کرده است. اگر او نقش کوتاه يا بلندی برايت در نظر گرفته باشد، بايد آن را بپذيری. اگر نقش يک گدا باشد، بايد آن را مطابق شخصيت يک گدا بازی کنی. اگر نقش يک معلول يا يک سلطان يا شهروندی عادی را برايت در نظر گرفته باشد، وظيفهی توست که اين نقش را به خوبی ايفا کنی. اما در هر حال، انتخاب نقش بر عهده ی ديگريست».
به این ترتیب باید گفت که رواقیان تقديرگرا و خدمتگزار و ستايشگر لوگوس یعنی قانون اجتناب ناپذير جهانی بودند. هدف فلسفهی رواقی، در هماهنگی زیستن با لوگوس است. یک زندگی با آرامش روحی، آزاد از عواطف و انفعالات نفس، با فضیلت و در انطباق کامل با لوگوس، حتا در زمان رنج و بدبختی.
لوگوس به مفهوم رواقی آن، نه تنها خاستگاه همه چيز، بلکه بنياد قانونمندی رويدادهاست. در يک قانونمندی عمومی، نه تنها اشياء، بلکه شناسندهی آنها نيز مستتر است. به اين ترتيب، ساختارهای تفکر مفهومی و واقعيت بر هم منطبقاند. بنابراين، درک لوگوس به مثابه اصل يک نظم کيهانی، نه تنها کارکرد معرفتشناختی و متافيزيکی مهمی دارد، بلکه اين آموزه فراتر از آن اين امکان را نيز پديد میآورد که روندهای طبيعت هم علّی و هم غايتمندانه فهم شوند. آنجا که غايتها تاثيرگذارند، اهدافی نيز وجود دارند که میبايست متحقق گردند و اين به اين معناست که طبيعت، مطابق درک غايتشناختی، نظمی هنجاری نيز به حساب میآيد. خصلت هنجاری مفهوم رواقی طبيعت، بر شالودهی کارکرد آن در فلسفهی اخلاق استوار است که واجد خصلتی با حق طبيعی است.
در نتيجهی چيرگی مقدونيان بر يونان و در پی آن کشورگشايیهای اسکندر، امتزاج قومی بی‌سابقهای در سرزمینهای تسخیر شده صورت گرفت. با ورود عنصرهای روحی و فکری غيريونانی به درون حيات معنوی يونانيان، صورت‌های انديشه، دانش و هنر، آنگونه که در دنيای يونانی تکوين و تکامل يافته بود، تدريجا اهميت و ارزش «ملی» خود را از دست داد و کمرنگ گردید. به اشاره باید گفت که دورهی پس از کشورگشاییهای اسکندر، عصر «هلنیسم» خوانده میشود. هلنیسم دورهی رواج اندیشههای یونانی و امتزاج آن اندیشهها با بینشهای شرقی است.
به عبارت دیگر، فلسفهی کلاسیک یونان باستان، با ارسطو به پایان میرسد. با مرگ افلاطون و سپس ارسطو، عليرغم اينکه شاگردان آن دو تا مدتهای مديد در مدرسهی افلاطون (آکادمی) و مدرسهی ارسطو در باغ کنار معبد آپولون (لوکی)، انديشههای آنان را تدريس میکردند و بر آنها شرح و تفسير مینوشتند، اما هيچکدام از دو مکتب افلاطونی و ارسطويی نتوانست آنگونه که بايد و شايد رونق يابد و بر فضای فکری آتن حکمفرما گردد. در مقابل آنها، مکتبهای ديگری ظهور کردند که تدريجا انديشههای افلاطون و ارسطو را به حاشيه راندند و به مکاتب عصر هلنیسم معروفاند. مهمترين آنها، مکتبهای رواقی، اپيکوری و شکگرايی بودند. پس برآمد این مکتبهای فلسفی، همزمان عصر افول فلسفهی کلاسیک یونان باستان است.
مکتبهای فلسفی هلنيستی و بويژه رواقيان و اپيکوريان، هر يک منظومهای فکری آفريدند، اما آثار زيادی از آنها باقی نمانده است. آموزههای آنها اگر چه در مقايسه با فلسفهی عصر کلاسيک یونان فاقد نوآوری‌های واقعی بود، اما حوزههای مختلفی اعم از فيزيک، متافيزيک، اخلاق و گاه منطق را در برمی‌گرفت. فراتر از آن، آنها در سير تکامل تاريخی خود مراحل گوناگونی را طی کرده و دچار دگرگونی‌های زيادی در آموزه های خود شدند.
«برتراند راسل» فیلسوف انگلیسی تصریح میکند که در دورهی هلنيستی اگر چه يونانيان در قلمرو علمی و رياضی دارای دستاوردهای عالی بودند، اما در فلسفه، عليرغم اهميت مکتبهای اپيکوری و رواقی و آموزههای شکگرايی، نتوانستند به سطح فکری دورهی افلاطون و ارسطو برسند. وی میافزاید که از سومين سدهی پيش از ميلاد تا ظهور مکتب نوافلاطونی در سومين سدهی ميلادی، در فلسفهی يونانی چيز واقعا تازهای وجود نداشت، اما در همين فاصله، جهان رومی برای پيروزی مسيحيت آماده شده بود. راسل تأکيد میکند که ارسطو واپسين فيلسوف يونانی است که جهان را شاداب میبيند، پس از او هر فلسفهای به اين يا آن صورت، فلسفهای دنياگريز است.
در توضیح این پدیده میتوان گفت که در توفانهای عصر هلنيستی، که بنيادهای حيات دولتها و شهروندان را متزلزل ساخته بود، پرسش از چگونگی زندگی انسان، به پرسش کانونی فلسفه تبديل گرديده بود. از ويژگیهای فلسفهی دورهی هلنيستی، آموختن هنر زندگی در شرايط دشوار بود. آموزههای این مکاتب، نقش مداواگر روان را داشت. برای نمونه اپیکوریان آموزههای خود را «داروی شفابخش» و آغازههای فلسفیشان را «رهايیبخش» و «رستگاریدهنده» میناميدند که بايد انسان را از درد و از قيد و بند دولت و ترس از مرگ آزاد سازد.
فلسفهی رواقی نیز میخواست هنر زندگی باشد و راه درست زندگی کردن را به انسان نشان دهد. مکتب رواقی در دورهی هلنيسم، به تاثيرگذارترين مکتب فلسفی تبديل شد. اين امر را میتوان در تاثيرپذيری آکادمی افلاطونی از انديشههای رواقی از يکسو و به حاشيه راندن انديشههای ارسطويی توسط مکتب رواقی از دیگرسو ديد. مکتب رواقی در دورههای بعدی تکامل خود در عصر امپراتوری روم، به گونهای دين اخلاقی مردم تبديل گردید.
با این مقدمه، ما نیز در بررسی مکاتب فلسفی عصر هلنیسم، با مکتب رواقی و معرفی فشرده و مختصر آرای بنیانگذار آن زنون میآغازیم.
زنون در سال ۳۳۳ پیش از میلاد در کیتیون (قبرس) متولد شد و در سال ۲۶۲ پیش از میلاد در آتن چشم از جهان فروبست. وی قطعا غیریونانی و احتمالا یهودی فنیقی بوده است. حرفهاش در جوانی تجارت بود. احتمالا به دلیل غرق شدن کشتیاش در اثر توفان، در سال ۳۱۲ پیش از میلاد به آتن آمد و در آنجا به سرعت تحت تاثیر اندیشههای فلسفی قرار گرفت. خود او بعدها گفته بود که سرنوشت مرا به آتن کشید و به سوی فلسفه سوق داد. زنون نخست به کلبیان پیوست، اما اخلاقیتر از آن بود که بتواند در مکتب کلبیان باقی بماند.
پس از چندی، تحت تاثیر آموزهی لوگوس هراکلیت قرار گرفت و سرانجام در سال ۳۰۰ پیش از میلاد، مکتب فلسفی خود را بنیاد گذاشت. چون به عنوان غيريونانی اجازه نداشت صاحب ملک شخصی باشد، اهالی محل، رواقی را در نزديکی بازار آتن جهت تدريس فلسفه در اختيار او گذاشتند و به اين ترتيب، هواداران فلسفهی او را که در آغاز زنونيان نام داشتند، رواقیان ناميدند.
زنون فاقد فرهمندی يک فيلسوف يونانی بود، اما گذشت زمان نشان داد که آموزه و رويکرد او به زندگی، به نيازهای زمانهاش پاسخ میدهد. در آغاز، در آتن فلسفهی جديدی را که ریاضتکشی میآموخت مسخره میکردند، اما آموزههای فرسختهی اخلاقی مکتب زنون، آنچنان بر سر زبانها افتاد که وقتی میخواستند آدمی را اخلاقی معرفی کنند میگفتند: آن شخص از زنون هم اخلاقیتر است.
به عقیدهی زنون، غایتمندی و زیبایی جهان شگفتآور و پرهیبت است. زنون باور عمیق داشت که نظم پرشکوه جهان نمیتواند تصادفی باشد، بلکه این نظم محصول نقشهی پرمعنای لوگوس است. لوگوس در فلسفهی رواقی فقط به معنی خرد یا گفتگو نیست، بلکه بیش از هر چیز به معنی «خرد جهانی آفریننده» و هم معنی با خدا، زئوس، نیروی اولیه، آتش آغازین، قانون جهان، مشیت خدایی و سرنوشت است. به عقیدهی زنون، وظیفهی فلسفه پژوهش در این باره است که لوگوس چگونه جهان را اداره می-کند و کدام اهداف از آن برای زندگی عملی قابل دریافت است. پس میتوان گفت که مکتب رواقی، فلسفهی لوگوس است.
برای رواقیان خدا و طبیعت یکی است و آنها دو نامی هستند که بر یک واقعیت اطلاق میشوند. به روایت دیوگنس لائرتیوس، زنون بر این باوربود که کل جهان و آسمان جوهر خدا هستند. همهچیز خداست، همهچیز لوگوس است و همه چیز در حد امکان خوب است. جهان ارگانیسمی واحد و دارای روح است، موجود زندهای که عقل دارد و یک انسان بزرگ خدایی به صورت یک گلوله.
برای رواقیان همه چیز ماده است. حتا لوگوس یعنی خرد جهانی خدایی نیز یک ذات روحی ناب نیست، بلکه بیشتر به مثابه آتشی مادی اندیشیده میشود. خدا برای رواقیان فراتر از جهان نیست، بلکه جهان، کالبد خداست.
زنون معتقد بود که خرد جهانی، همهی اشیا و رویدادها را برای همهی زمانها بصورتی قانونمند بر هم منطبق کرده است، به گونهای که آینده هیچ چیز تازهای در بر ندارد. به نظر رواقیان در روند جهان، پیشرفتی وجود ندارد و همهچیز بازگشت یکسان است. همه چیز مطابق سرنوشت صورت میپذیرد. سرنوشت، زنجیرهی علیت همهی هستندههاست.
در فلسفهی زنون، وحدت پایدار ذات خدایی جهان، از طریق آموزهی بازگشت جاویدان استوار و مستدل میگردد. به نظر او، جهان بصورت ادواری و از طریق آتشی هستیسوز نابود میشود و از نو در هیئت پیشین هستی میپذیرد. هر انسانی زندگی را بصورت پیشین و با همان دوستانی که داشت، با همان شادیها و رنجهای پیشین از سر میگیرد. این بازگشت و تکرار به نظر رواقیان نه یک بار، بلکه بارها و تا ابد ادامه خواهد یافت.
زنون با تقدیر و سرنوشت، با آرامش و تسلیم درونی و اعتمادی مومنانه به غایت برتر مشیت خدایی روبرو میشد. به نظر رواقیان، انسان نمیتواند چیزی را در فرآیند بیرونی جهان تغییر دهد، اما با رویکردی درونی میتواند نسبت به این فرآیند مواضع گوناگونی اتخاذ کند و از این طریق تصمیم بگیرد که آیا میخواهد در هماهنگی با خود و طبیعت زندگی کند یا در گسست رنجآور از آن. زیرا تقدیر و سرنوشت، کسی را که آن را میپذیرد هدایت میکند و کسی را که در مقابل آن میایستد وادار میسازد. رواقیان تقدیر را به یک ارابه و انسان را به سگی تشبیه میکردند که او را به پشت این ارابه بستهاند. اگر سگ هوشمند باشد و با حرکت ارابه به دنبال آن بدود، داوطلبانه دویده است و از این کار نشاط هم به او دست میدهد. اما اگر مقاومت کند، ارابه او را به دنبال خود بر روی زمین خواهد کشید و موجب رنج و درد او خواهد گردید.
برای رواقیان، اتفاق قابل پذيرش نبود و بزرگی انسان در آن بود که آنچه را که سرنوشت برايش رقم زده، داوطلبانه به امری تحمل پذير تبديل کند. چنين رويکردی را در انديشهی اپيکتت فيلسوف رواقی روم که خود زمانی برده بود میتوان مشاهده کرد در آنجا که زندگی را به صحنهی نمايشی تشبيه میکند و میگويد: «تو بايد نقشی در يک نمايش بازی کنی که صحنهگردان آن را از پیش تعيين کرده است. اگر او نقش کوتاه يا بلندی برايت در نظر گرفته باشد، بايد آن را بپذيری. اگر نقش يک گدا باشد، بايد آن را مطابق شخصيت يک گدا بازی کنی. اگر نقش يک معلول يا يک سلطان يا شهروندی عادی را برايت در نظر گرفته باشد، وظيفهی توست که اين نقش را به خوبی ايفا کنی. اما در هر حال، انتخاب نقش بر عهده ی ديگريست».
به این ترتیب باید گفت که رواقیان تقديرگرا و خدمتگزار و ستايشگر لوگوس یعنی قانون اجتناب ناپذير جهانی بودند. هدف فلسفهی رواقی، در هماهنگی زیستن با لوگوس است. یک زندگی با آرامش روحی، آزاد از عواطف و انفعالات نفس، با فضیلت و در انطباق کامل با لوگوس، حتا در زمان رنج و بدبختی.
لوگوس به مفهوم رواقی آن، نه تنها خاستگاه همه چيز، بلکه بنياد قانونمندی رويدادهاست. در يک قانونمندی عمومی، نه تنها اشياء، بلکه شناسندهی آنها نيز مستتر است. به اين ترتيب، ساختارهای تفکر مفهومی و واقعيت بر هم منطبقاند. بنابراين، درک لوگوس به مثابه اصل يک نظم کيهانی، نه تنها کارکرد معرفتشناختی و متافيزيکی مهمی دارد، بلکه اين آموزه فراتر از آن اين امکان را نيز پديد میآورد که روندهای طبيعت هم علّی و هم غايتمندانه فهم شوند. آنجا که غايتها تاثيرگذارند، اهدافی نيز وجود دارند که میبايست متحقق گردند و اين به اين معناست که طبيعت، مطابق درک غايتشناختی، نظمی هنجاری نيز به حساب میآيد. خصلت هنجاری مفهوم رواقی طبيعت، بر شالودهی کارکرد آن در فلسفهی اخلاق استوار است که واجد خصلتی با حق طبيعی است.
