آلودگي هوا يا به طور كلي آلودگي محيط زيست، ديرزماني است كه به پديده اي جهانشمول تبديل شده و بشر را گريزي از آن نيست. سخن از ياس و نااميدي و پندارهاي گوناگون نيست، سخن برسر نابودي تنها سياره مسكون منظومه شمسي و كهكشان راه شيري است كه توسط ساكنان آن به تدريج رو به نيستي مي رود. آنچه كه ديگر اكنون ملموس و انكارناپذير شده، برون رفت از چنين مخمصه اي است كه دشوارتر از هميشه به نظر مي رسد. در يك نگاه، اكنون جهان به پا خاسته تا به ياري دانش و هزينه هاي كلان و نشست و برخاست هاي كوچك و بزرگ، چاره انديشي كند. اين گزارش كه به مناسبت روز هواي پاك تهيه شده، نيم نگاهي به گوشه هايي از آلودگي هوا در كشورمان و كوشش هاي جهاني مبارزه با آن در سطح جهان دارد.
بررسي آلودگي هوا در سطح جهان را مي توان از هرنقطه اعم از قاره ها، كشورها، كلانشهرها و يا حتي يك كارخانه كوچك صنعتي و از منظرهاي گوناگون مورد مطالعه و بررسي قرار داد، زيرا هيچ نقطه اي از عالم خاك بدون آلودگي يا مصون از آن نيست. حتي اگر شهر كوچك يا منطقه اي ظاهراً عاري از آلودگي به نظر برسد، يقيناً از آلودگي ساير نقاط دور و نزديك اش در امان نخواهد بود. اين پديده در حقيقت به منزله چتر سياهي است به وسعت پيرامون كره زمين كه تا لايه هاي اتمسفر و جو زمين پيشروي كرده است. به همين دليل مثال آلودگي كلانشهري مانند تهران، نمونه و سمبلي از صدها، بلكه هزاران نمونه آلودگي در ساير شهرها و مناطق آلوده جهانست كه موارد بي شمار آنرا در وسايل ارتباط جمعي جهان شاهد هستيم.
هشدار جدي نخستين هشدار جدي درباره آلودگي هواي تهران در سال1374 در قالب بيانه اي موسوم به (هواي تهران74) منتشر شد. در اين بيانه پيامدهاي آلودگي هواي تهران در حد يك »فاجعه ملي« ارزيابي شده بود و كارشناسان با تاكيد بر اينكه آلودگي هوا هر ساله جان هزاران نفر از شهروندان را به مخاطره مي اندازد، بروز اين فاجعه را تا90 درصد به بخش حمل و نقل مرتبط دانستند. حمل و نقلي كه تا آن زمان بخش عمده آن، را خودروهاي غيراستاندارد و آلاينده تشكيل مي دادند و هنوز هم بعد از گذشت سه سال از توقف خط توليد نوعي از خودرو، خودروهايي توليد مي شود كه تنها تفاوت آنها با خودرو قبلي در شكل و ظاهر اتاقك آن است و اين خود گواهي بر زنده بودن بحران آلودگي هوا در دهه هاي آتي در كشور است، ويژگي مشترك بيشتر خودروهاي داخلي پرمصرف بودن و آلايندگي بالاي آنها حتي چندين برابر خودروهاي اروپايي است. در فاصله سال1374 تا سال1378 كه نقطه اوج فعاليت هاي زيست محيطي ايران بود، بحران آلودگي هوا ابعاد وسيعي در كشور يافت. پاييز سال1377، آلودگي هوا به قدري در تهران تشديد شد كه حتي به مدت يك هفته طرح تردد نوبتي خودروها براساس زوج و فرد بودن شماره اتومبيل ها به اجرا درآمد در سال1378 تلاش براي تدوين طرح جامع كاهش آلودگي هواي تهران آغاز شد و يك سال بعد، كميته اجرايي طرح جامع كاهش آلودگي هوا تشكيل شد.
طرح جامع كاهش آلودگي هواي تهران در آن زمان با هفت محور آغاز به كار كرد؛ استاندارد كردن خودروهاي نو، خروج خودروهاي مستعمل و فرسوده از چرخه حمل و نقل، توسعه حمل و نقل عمومي، جايگزيني سوخت هاي مناسب، معاينه فني، مديريت ترافيك و آموزش هفت محور عمده اين طرح بود، اما متاسفانه، طرح جامع كاهش آلودگي هواي تهران و اجراي اهداف آن به تدريج به دست فراموشي سپرده شد. كميته اجرايي كاهش آلودگي هوا در مدت سه سال گذشته مصوبه قابل اجرايي نداشته و شواهد جملگي نشان مي دهد كه عزم جدي براي كاهش آلودگي هواي تهران وجود نداشته است.
هشدار بانك جهاني كم توجهي يا بي توجهي به گسترش حمل و نقل عمومي به عنوان مهمترين راهكار كاهش آلودگي هوا، در مجموع- امروز باعث شده تا رتبه ايران در پاكي هوا در بين133 كشور، 117 باشد. براساس گزارش شاخصه هاي عملكرد زيست محيطي PILOT كه سال2007 توسط برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد منتشر شد، ايران در جدول شاخصه »هوا« با كسب نمره31/1 در ميان133 كشور جهان- رتبه117 را به خود اختصاص داد. از سوي ديگر، در گزارش بانك جهاني نيز رقم قابل توجهي از خسارات ناشي از آلودگي هوا به خسارات ناشي از مرگ و مير افراد و خسارت ناشي از بيماري مردم معطوف شده است. براي امثال از مجموع هشت ميليارد دلار خسارت آلودگي هواي ايران در سال2006، تنها1/8 ميليارد دلار مربوط به خسارات ناشي از آلودگي هوا در پايتخت است. در اين ميان، مرگ و مير ناشي از آلودگي هوا در تهران سالانه معادل640 ميليون و بيماري هاي ناشي از آن520 ميليون دلار در سال به اقتصاد ايران خسارت مي زند. براساس گزارش سال2007 بانك جهاني، كشور ايران سالانه2/8 برابر جهان از آلودگي هوا خسارت مي بيند. در اين ميان به مقايسه آلودگي هواي ايران با برخي كشورهاي اروپايي توجه كنيد: »خسارت آلودگي هوا در ايران26 برابر سوئد و فرانسه است.« چرا كه فقط در شهر تهران، شهروندان تهراني هر ساله2/7 ميليون تن سم از طريق هوا استشاق مي كنند كه جملگي در ريه تهراني ها رسوب مي كند. به عبارت ديگر در هر روز معادل هفت هزار و400 تن آلاينده در هواي تهران منتشر مي شود كه بدين ترتيب سهم هر تهراني از آلاينده هاي هوا در هر روز، با احتساب حداقل10 ميليون نفر جمعيت ساكن شهر تهران700 گرم است! شايد به همين دليل است كه بنا به اظهار مسوولان بهداشت، در تهران امكان ابتلاي كودكان به سرطان خون طي10 سال گذشته هشت برابر افزايش يافته است. از سوي ديگر گزارش ها نشان مي دهد نرخ بيماري هاي مزمن همچون سرطان، آسم، بيماري هاي قلبي و عروقي و . . . در تهران رو به افزايش است و در كنار همه اين موارد، اين را هم اضافه كنيد كه از هر پنج نفر تهراني يك نفر به آلرژي حاصل از غلظت بالاي ذرات معلق در هواي دچار است! براساس گزارش مسئولان كنترل كيفيت هواي تهران، هر ساله حدود 2 ميليون و290 هزار تن آلاينده تنها از منابع متحرك به هواي تهران وارد مي شود كه از اين رقم حدود يك ميليون و976 هزار تن آلاينده منوكسيدكربن، حدود21 هزار تن آلاينده ذرات معلق، بيش از 105هزار تن اكسيدهاي ازت و180 هزار تن هيدروكربن هاي نفتي است. در حال حاضر در شهر تهران بيش از شش ميليون خودرو و بالغ برچهار ميليون و500 هزار موتورسيكلت در حال تردد است. آلاينده هاي ناشي از اين تعداد خودرو در وهله اول كودكان تهراني را به سرطان خون تهديد مي كند كه ناشي از تاثير همان هيدروكربن هاي حلقوي از جمله بنزن است كه خودروهاي منبع عمده انتشار آن هستند.
خسارت آلودگي ها براساس اعلام بانك جهاني خسارت آلودگي هوا در ايران از7/1 ميليارد دلار در سال2001 به هشت ميليارد دلار در سال2006 رسيده كه اين رقم تا10 سال آينده به16 ميليارد دلار افزايش مي يابد. اين گزارش در حالي منتشر شد كه تنها چند روز قبل از آن نيز سازمان بازرسي كل كشور از وضعيت آلودگي هواي تهران اظهار نگراني كرده بود. اين سازمان اعلام كرد: بررسي ها نشان مي دهد عدم جديت دستگاه هاي ذيربط و عملكرد ضعيف آنها در انجام وظايف قانوني در خصوص پيشگيري و مقابله با عوامل آلايندگي هوا، روند رو به تزايد اين پديده مخاطره آميز را تشديد كرده است. از سوي ديگر فقدان متولي مشخص در امر مديريت و كنترل آلودگي هوا و عوامل متعدد ديگر منجر به تشديد وضعيت نگران كننده كنوني شده است.
شهروندان تهراني هرساله 7/2 ميليون تن سم از طريق هوا استنشاق مي ك نن كه جملگي در ريه آنها رسوب مي كند
گزارش كارشناسان شامل تمامي كوتاهي هاي صورت گرفته طي دو دهه اخير فقط منتشر شد، در حاليكه مفاد آن مي توانست به اجرا درآيد و بسياري از معضلات را حداقل كاهش دهد. امروز با گذشت3 سال از انتشار اين گزارش، پيگيري عمده اي صورت نگرفته است.
در حال حاضر ميزان واقعي مرگ و ميرهاي ناشي از آلودگي هوا در تهران به طور دقيق مشخص نيست و تنها هر از گاهي شمار مرگ و مير ناشي از بيماري هاي قلبي و ريوي در ماه هاي پاييزي كه بحران آلودگي هوا، پايتخت را فرا مي گيرد اعلام مي شود و واكنش مناسب و مثبتي در پيگيري با تعديل آن مشاهده نمي شود. مرگ سه هزار و600 نفر در طول يك ماه طي سه سال گذشته نشان مي دهد كه شمار تلفات در طول سال در تهران بسيار بيشتر از رقم سال74 يعني هشت هزار نفر است. از سوي ديگر برخي از كارشناسان مسئول، با احتساب نرخ هشت هزار كشته در سال، شمار مرگ و ميرهاي ناشي از آلودگي هوا را چهار برابر بيش از نرخ مرگ و مير ناشي از ايدز عنوان مي كنند اين رقم2/6 برابر نرخ ناشي از سرطان خون و1/5 برابر تلفات ناشي از تصادفات رانندگي در تهران برآورد شده است. بر اين اساس تنها بر اثر آلودگي ناشي از ذرات معلق هوا سالانه چهار هزار نفر در تهران جان خود را از دست مي دهند.
بدين ترتيب بايد گفت آيا استنشاق هواي پاك در تهران و ساير كلان شهرها تنها يك رويا است!
