رودخانه

[mousa mp]

مردم ما هر روز 1700 میلیارد لیتر آب مصرف می کنند. 97% آبهای کره زمین درون اقیانوسها است و 2% آن یخ زده است. ما آب مورد نیاز خود را از 1% باقیمانده تهیه می‌کنیم که از یکی از دو منبع زیر بدست می آید: سطح زمین (رودخانه‌ها ، دریاچه‌ها و نهرها) و یا از آبهای زیرزمینی. امروز حدود 117 میلیون نفر ، یعنی بیش از نیمی از جمعیت آمریکا متکی به آبهای زیرزمینی به عنوان منبع آب آشامیدنی هستند. جای تعجب نیست که کشف آلودگی آبهای زیرزمینی در تمام دنیا موجب بروز نگرانیهای شدیدی شده است.

آب زیرزمینی آبی است که در زیر سطح زمین ، درزه‌ها و فضاهای حفره‌ای را در صخره‌ها و رسوبات پر می‌کند. اکثر آبهای زیرزمینی بطور طبیعی خالص هستند. اکثر اوقات ، آبهای زیرزمینی سالها حتی قرنها قبل از مصرف دست نخورده باقی می‌مانند. بیش از 90% آب آشامیدنی کل جهان از آب زیرزمینی است.

سفره آب به لایه یا منطقه قابل نفوذی در زیر سطح زمین گفته می‌شود که آب در آن می‌تواند جریان یابد. سفره آب همچنین باید قابلیت آبدهی خوبی داشته‌باشد. سطح فوقانی سفره آب ، یا سطح ایستایی همواره افقی نیست و به‌طور طبیعی از منطقه تغذیه آن ، یعنی محل و منطقه‌ای که آب زیرزمینی را تامین می‌کند، به طرف محل تخلیه دارای شیب است. بطور کلی شکل سطح استیابی غالبا از شکل سطح زمین پیروی می‌کند. ولی برآمدگیهای آن هموارتر است. بنابراین ایستایی در نواحی پست در نزدیک سطح زمین و در تپه‌ها و کوه‌ها در عمق زیادتر قرار دارد.

بطور معمول در مناطق پرباران و در دشتها سطح ایستایی بالا و در مناطق خشک و کوهستانی پایین است. در مناطق مرطوب سطح ایستایی ممکن است تا نزدیک سطح زمین بالا بیاید. در گودیهای چنین نقاطی ، ممکن است «آبگیر» و در صورت وجود پوشش گیاهی ، «باتلاق» بوجود آید. تغییرات ارتفاع سطح ایستایی را بر حسب زمان به صورت نمودارهایی به نام هیدروگراف نشان می‌دهند.

سفره‌های دارای بازدهی قابل توجه اغلب در رسوبات ناپیوسته شنی و ماسه‌ای تشکیل می‌شوند. آبرفتها ، یعنی رسوباتی که توسط رودها در دره‌ها و دشتها برجای گذارده می‌شوند، معمولا سفره‌های آب زیرزمینی خوبی تشکیل می‌دهند. رسوبات رسی گرچه از تخلخل زیادی برخوردارند، ولی چون قابلیت نفوذ کمی دارند، با وجود حجم آب زیادی که ممکن است در خود ذخیره کرده‌باشند، سفره آب زیرزمینی تشکیل نمی‌دهند و به عنوان مواد غیر قابل نفوذ در نظر گرفته می‌شوند. در سنگهای متراکم نیز آب معمولا در نمونه‌هایی ایجاد می‌شود که از تخلخل ثانوی قابل توجه برخوردار باشند. در این میان بهترین سفره آبها معمولا در سنگهای آهکی درز و شکافدار ایجاد می‌شود.

سفره‌های آزاد
در سفره‌های آزاد سطح ایستایی ، همان سطح فوقانی منطقه اشباع است. مقدار فشار در سطح ایستایی سفره‌های آزاد برابر فشار اتمسفر است. سطح ایستایی بسته به‌مقدار تغذیه یا تخلیه آن ، آزادانه نوسان می‌کند، زیرا لایه غیر قابل نفوذی در بالای ان قرار ندارد. حالت خاصی از سفره‌های آزاد «سفره‌های معلق» هستند. این سفره‌ها معمولا در داخل منطقه تهویه یا منطقه اشباع نشده خاک و در روی لایه‌های نفوذ ناپذیری که گسترش محدودی دارند، مثلا عدسیهای رسی ، تشکیل می‌شوند. از این سفره‌های مقدار کمی آب و آن هم بطور موقت می‌توان بدست آورد.
سفره‌های تحت فشار
سفره‌های تحت فشار یا محصور یا آرتزین در محلی تشکیل می‌شود که آب زیرزمینی بوسیله لایه‌ای نسبتا نفوذناپذیر از بالا محدود شود و در نتیجه تحت فشاری بیش از اتمسفر است. علت آنکه در سفره‌های تحت فشار آب از محل خود بالاتر می‌آید آن است که محل تغذیه سفره ، یعنی منطقه‌ای که از طریق آن آب سفره تامین می‌شود، در ارتفاعی بالاتر از سطح فوقانی منطقه اشباع در محل حفر چاه قرار دارد.

در سفره‌های تحت فشار به‌جای سطح ایستایی سطح پیرومتریک را در نظر می‌گیرند و آن عبارت از سطحی فرضی است که در هر منطقه با ارتفاع فشار هیدروستاتیک آب در سفره تحت فشار مطابقت دارد. به زبان ساده‌تر منظور سطحی است که اگر چاهی در هر نقطه از سفره تحت فشار حفر کنیم ارتفاع صعود یا فوران آب چاه را در آن نقطه نشان می‌دهد.

به دلیل عدم شناخت صحیح و یا عدم درک میزان آسیب پذیری سریع آبهای زیرزمینی ، سهل‌انگاری های زیادی صورت گرفته است. اجازه داده‌ایم که بنزین و سایر مایعات مضر از مخازی زیرزمینی به درون سفره‌های آبهای زیرزمینی نفوذ کند. آلاینده‌ها ، از محل‌های دفن زباله یا سیستم های فاضلاب که بطور غلطی ساخته شده‌اند، به داخل آن تراوش می‌‌کنند. آبهای زیرزمینی از طریق زهاب حاصله از مزارع کشاورزی کود داده شده و مناطق صنعتی ، آلوده می‌شوند. صاحبان خانه‌ها با ریختن مواد شیمیایی به داخل فاضلاب یا روی زمین ، آبهای زیرزمینی را آلوده می‌کنند.

هرگاه آبهای زیرزمینی از راههای طبیعی به خارج راه پیدا کنند چشمه‌ها را تشکیل می‌دهند. بعضی از چشمه‌ها برای چشمه با تمام سال و بعضی‌ها برای مدت کوتاه و یا بطور متناوب جاری هستند.

دید کلی
مقدار آب چشمه‌ها مخصوصا آنهایی که در تمام سال جاری می‌گردند در فصول سال متغیر می‌باشد و بستگی به آب و هوا و بخصوص شرایط زمین شناسی ناحیه دارد. غالب چشمه‌ها دارای مواد معدنی محلول در آب بوده و این مواد محلول در آب پس از رسیدن به مظهر چشمه در کنارهای آن رسوب می‌کند. چشمه‌های آهکی ، گوگردی و غیره در اطراف چشمه رسوبی این مواد را بر جا می‌گذارند.


به ظهور طبیعی آب زیرزمینی در سطح زمین كه بدون واسطه یا با واسطه انجام گیرد، چشمه می گویند. به عبارت دیگر وقتی كه سطح آب زیرزمینی توسط دره یا گسل قطع گردد، آب زیر زمینی به صورت چشمه ظاهر می شود. افزون بر این ممكن است در اثر ایجاد بریدگی و یا حفر تونل چشمه ظاهر شود.
چشمه ها از این نظر حایز اهمیت هستند كه مقدار معتنابهی از آب زیرزمینی را زه كش می نمایند و بدون صرف انرژی در اختیار بشر قرار می دهند. به علاوه چون اغلب چشمه ها به طور پراكنده در دامنة ارتفاعات ظاهر می شوند، امكان استفاده از آنها برای مصارف كشاورزی بیشتر است. یكی از علل مهم پراكندگی انسانها در گذشته در سطح یك كشور وجود و پراكندگی چشمه ها بوده است. به همین دلیل است كه در كنار هر چشمه بزرگی ، در صورت مساعد بودن سایر عوامل ، یك روستا وجود دارد.
هر چشمه دارای یك حوضة آبریز و یك حوضة آبگیر زیرزمینی است. در بعضی نقاط این دو حوضه بر یكدیگر منطبق نیستند. برای تعیین حوضة آبریز سطحی ، روی نقشة توپوگرافی محل ظهور چشمه را تعیین می كنند و سپس خط الرأس حوضه را از محل ظهور ، به یكدیگر وصل می نمایند. حوضة آبگیر زیر زمینی محدوده ای است كه آب زیر زمینی از آن محدوه به سمت محل ظهور آب یا دهانة چشمه حركت می كند.

معمولا چشمه‌ها وقتی تشکیل می‌شوند که رسوبات نفوذپذیر مانند قلوه سنگ ، شن و ماسه ، ماسه سنگ ، کنگلومرا و غیره روی رسوبات غیر قابل نفوذ قرار گرفته باشد و همچنین آبهای زیرزمینی از محلهایی که دارای مقاومت کمتری بوده مانند درز ، شکاف و یا گسل‌ها خارج می‌شوند. و البته نوع گسل و وضع زمین شناسی در تعیین این مسیر اهمیت خیلی زیادی دارد.

اکثر چشمه‌ها در دامنه کوهها و یا در کف دره‌ها تشکیل می‌شوند. گاهی اوقات ممکن است چشمه‌هایی که دارای فشار خیلی زیادی هستند در کف دریاها ظاهر شوند و قبل از اینکه آب این چشمه‌ها با آب شور دریا مخلوط می‌شود به سطح دریا می‌رسد. بدین طریق یک محوطه آب شیرین در داخل آب دریا بوجود می‌آید. در سواحل یونان در فاصله خلیج آراگوس (Argos) چنین آب شیرین به قطر 15 متر دیده می‌شود.

چشمه ها را در رابطه با نحوة پیدایش در سطح زمین به انواع مختلف تقسیم می كنند كه مهمترین آنها به شرح زیر بررسی می شوند:

چشمه های كنتاكتی یا لایه ای:
این نوع چشمه ها در جایی یافت می شوند كه یك آكیفر یا لایة هادی آب ، به صورت افقی یا مایل روی لایه غیر قابل نفوذ واقع و آب در محل تماس این دو لایه در سطح زمین ظاهر شود.
چشمه های گسلی:
چنانچه یك یا چند گسل به نحوی عمل نمایند كه یك لایه هادی آب زیرزمینی در برابر یك لایة غیر قابل نفوذ واقع شود، آب در سفره بالا آمده و در محلی به نام چشمه ظاهر می شود.
چشمه های سرریزی یا لبریزی:
وقتی كه یك سفره آب از پایین و اطراف توسط لایه های غیر قابل نفوذ محدود شود، در نتیجه آب موجود در لایة هادی از اطراف (در مرز بین لایة هادی آب و لایة غیر قابل نفوذ) در سطح زمین ظاهر می شود. در چنین حالتی اغلب افقی از چشمه های كوچك و بزرگ پدیدار می شود.
چشمه های جهشی یا آرتزین:
این نوع چشمه ها ، آبهای زیرزمینی تحت فشار را در سطح زمین ظاهر می سازند. حركت جریان آب در این نوع چشمه ها از دورن سفره ای صورت میگیرد كه روی آن یك یا چند لایة غیر قابل نفوذ واقع است. حوضة آبگیر ایم چشمه ها در محلی دور دست و خارج از لایة غیر قابل نفوذ واقع می باشد.

چشمه های كارستی:
چشمه های كارستی آب زیرزمینی یك منطقه كارستی را زه كش می نمایند. زه كشی آب از راه عوارض كارستی از قبیل مجاری ، شكافهای باز ، دولین و یا غار صورت می گیرد.
چشمه های كف بستری و زیر دریایی:
علاوه بر چشمه هایی كه در سطوح خشك زمین ظاهر می شوند چشمه هایی هستند كه در كف بستر رودخانه و دریاها ظاهر می گردند. به این گونه چشمه ها ، چشمه های كف بستری و یا زیردریایی می گویند.
طبقه بندی چشمه ها از نظر رفتار هیدرولوژیكی:
چشمه ها را از نظر آبدهی به چشمه های دائمی ، فصلی و تناوبی تقسیم می نمایند:
چشمه های دائمی:
چشمه های دائمی چشمه هایی هستند كه در تمام طول سال ، حتی در دوره های خشكسالی آبدهی دارند.
چشمه های فصلی:
این گونه چشمه ها تنها در موافع پر باران سال ،بویژه از اواخر اسفند تا اواسط تابستان زاینده هستند و در بقیه فصول سال خشك می شوند.
چشمه های تناوبی:
این چشمه ها فقط به طور متناوب ،وقتی كه باران شدید نازل می شود ، به مدت كوتاهی آب دارند و در بقیه اوقات خشك هستند.

 

[iman_majd]

آب زیرزمینی آبی است که در زیر سطح زمین ، درزه‌ها و فضاهای حفره‌ای را در صخره‌ها و رسوبات پر می‌کند. اکثر آبهای زیرزمینی بطور طبیعی خالص هستند. اکثر اوقات ، آبهای زیرزمینی سالها حتی قرنها قبل از مصرف دست نخورده باقی می‌مانند. بیش از 90% آب آشامیدنی کل جهان از آب زیرزمینی است.

آب زیرزمینی
وضعیت آب در کره زمین

مردم ما هر روز 1700 میلیارد لیتر آب مصرف می کنند. 97% آبهای کره زمین درون اقیانوسها است و 2% آن یخ زده است. ما آب مورد نیاز خود را از 1% باقیمانده تهیه می‌کنیم که از یکی از دو منبع زیر بدست می آید: سطح زمین (رودخانه‌ها ، دریاچه‌ها و نهرها) و یا از آبهای زیرزمینی. امروز حدود 117 میلیون نفر ، یعنی بیش از نیمی از جمعیت آمریکا متکی به آبهای زیرزمینی به عنوان منبع آب آشامیدنی هستند. جای تعجب نیست که کشف آلودگی آبهای زیرزمینی در تمام دنیا موجب بروز نگرانیهای شدیدی شده است.


سفره آب زیرزمینی

سفره آب به لایه یا منطقه قابل نفوذی در زیر سطح زمین گفته می‌شود که آب در آن می‌تواند جریان یابد. سفره آب همچنین باید قابلیت آبدهی خوبی داشته‌باشد. سطح فوقانی سفره آب ، یا سطح ایستایی همواره افقی نیست و به‌طور طبیعی از منطقه تغذیه آن ، یعنی محل و منطقه‌ای که آب زیرزمینی را تامین می‌کند، به طرف محل تخلیه دارای شیب است. بطور کلی شکل سطح استیابی غالبا از شکل سطح زمین پیروی می‌کند. ولی برآمدگیهای آن هموارتر است. بنابراین ایستایی در نواحی پست در نزدیک سطح زمین و در تپه‌ها و کوه‌ها در عمق زیادتر قرار دارد.

بطور معمول در مناطق پرباران و در دشتها سطح ایستایی بالا و در مناطق خشک و کوهستانی پایین است. در مناطق مرطوب سطح ایستایی ممکن است تا نزدیک سطح زمین بالا بیاید. در گودیهای چنین نقاطی ، ممکن است «آبگیر» و در صورت وجود پوشش گیاهی ، «باتلاق» بوجود آید. تغییرات ارتفاع سطح ایستایی را بر حسب زمان به صورت نمودارهایی به نام هیدروگراف نشان می‌دهند.

سفره‌های دارای بازدهی قابل توجه اغلب در رسوبات ناپیوسته شنی و ماسه‌ای تشکیل می‌شوند. آبرفتها ، یعنی رسوباتی که توسط رودها در دره‌ها و دشتها برجای گذارده می‌شوند، معمولا سفره‌های آب زیرزمینی خوبی تشکیل می‌دهند. رسوبات رسی گرچه از تخلخل زیادی برخوردارند، ولی چون قابلیت نفوذ کمی دارند، با وجود حجم آب زیادی که ممکن است در خود ذخیره کرده‌باشند، سفره آب زیرزمینی تشکیل نمی‌دهند و به عنوان مواد غیر قابل نفوذ در نظر گرفته می‌شوند. در سنگهای متراکم نیز آب معمولا در نمونه‌هایی ایجاد می‌شود که از تخلخل ثانوی قابل توجه برخوردار باشند. در این میان بهترین سفره آبها معمولا در سنگهای آهکی درز و شکافدار ایجاد می‌شود.

تقسیم بندی سفره‌های آب زیرزمینی

سفره‌های آزاد

در سفره‌های آزاد سطح ایستایی ، همان سطح فوقانی منطقه اشباع است. مقدار فشار در سطح ایستایی سفره‌های آزاد برابر فشار اتمسفر است. سطح ایستایی بسته به‌مقدار تغذیه یا تخلیه آن ، آزادانه نوسان می‌کند، زیرا لایه غیر قابل نفوذی در بالای ان قرار ندارد. حالت خاصی از سفره‌های آزاد «سفره‌های معلق» هستند. این سفره‌ها معمولا در داخل منطقه تهویه یا منطقه اشباع نشده خاک و در روی لایه‌های نفوذ ناپذیری که گسترش محدودی دارند، مثلا عدسیهای رسی ، تشکیل می‌شوند. از این سفره‌های مقدار کمی آب و آن هم بطور موقت می‌توان بدست آورد.

سفره‌های تحت فشار

سفره‌های تحت فشار یا محصور یا آرتزین در محلی تشکیل می‌شود که آب زیرزمینی بوسیله لایه‌ای نسبتا نفوذناپذیر از بالا محدود شود و در نتیجه تحت فشاری بیش از اتمسفر است. علت آنکه در سفره‌های تحت فشار آب از محل خود بالاتر می‌آید آن است که محل تغذیه سفره ، یعنی منطقه‌ای که از طریق آن آب سفره تامین می‌شود، در ارتفاعی بالاتر از سطح فوقانی منطقه اشباع در محل حفر چاه قرار دارد.

در سفره‌های تحت فشار به‌جای سطح ایستایی سطح پیرومتریک را در نظر می‌گیرند و آن عبارت از سطحی فرضی است که در هر منطقه با ارتفاع فشار هیدروستاتیک آب در سفره تحت فشار مطابقت دارد. به زبان ساده‌تر منظور سطحی است که اگر چاهی در هر نقطه از سفره تحت فشار حفر کنیم ارتفاع صعود یا فوران آب چاه را در آن نقطه نشان می‌دهد.

مشکلات و آلودگی آبهای زیرزمینی

به دلیل عدم شناخت صحیح و یا عدم درک میزان آسیب پذیری سریع آبهای زیرزمینی ، سهل‌انگاری های زیادی صورت گرفته است. اجازه داده‌ایم که بنزین و سایر مایعات مضر از مخازی زیرزمینی به درون سفره‌های آبهای زیرزمینی نفوذ کند. آلاینده‌ها ، از محل‌های دفن زباله یا سیستم های فاضلاب که بطور غلطی ساخته شده‌اند، به داخل آن تراوش می‌‌کنند. آبهای زیرزمینی از طریق زهاب حاصله از مزارع کشاورزی کود داده شده و مناطق صنعتی ، آلوده می‌شوند. صاحبان خانه‌ها با ریختن مواد شیمیایی به داخل فاضلاب یا روی زمین ، آبهای زیرزمینی را آلوده می‌کنند.

منبع:http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=آب+زیرزمینی&SSOReturnPage=Check&Rand=0

آبهایزیرزمینی​

​

آبهای زیرزمینی بطور طبیعی ، و بطور کلی تحتاثر وزن خود از نقاط مرتفع به سوی نقاط پست حرکت می کنند.


​

​

آبهای زیرزمینی بطور طبیعی ، و بطور کلی تحت اثر وزن خود ازنقاط مرتفع به سوی نقاط پست حرکت می کنند. حرکت افقی آب در زیر زمین اغلب بسیارآهسته تر از رودخانه هاست، به نحوی که سرعت آب در رودخانه ها را با متر در ثانیه میسنجند در حالی که سرعت آبهای زیرزمینی با سانتیمتر در روز و حتی متر در سال سنجیدهمی شود.


● جابجایی آب در زیر زمین


در تجزیه و تحلیل حرکت آب زیرزمینی ، مسیر واقعی پرپیچ و خممولکولهای آب از خلال منافذ رسوبات و درز و شکاف سنگها را به صورت مسیرها صافی درنظر می گیرند، بطوری که گویی مولکولهای آب مستقیما از درون ذرات جامد عبور می کند. خطوط صاف مسیر حرکت مولکولهای آب را اصطلاحا «خط جریان» می گویند. جریان آبزیرزمینی معمولا به صورت یکنواخت و ماندگار است. با استفاده از ارتفاع سطح آب درچاههایی که در یک سفره حفر شده اند می توان «نقشه خطوط تراز ایستایی» را تهیه کرد.


این گونه نقشه ها از نظر مطالعه حرکت آب در زیر زمین و کسباطلاعات در مورد سفره آب زیرزمینی بسیار مفید است. خطوط تراز ابهای زیرزمینی راخطوط هم پتانسیل نیز می گویند. جهت جریان آب زیرزمینی و نحوه ارتباط آب زیرزمینی بارودخانه ها و دریاچه ها را مشخص کرد، جهت و سرعت حرکت آب زیرزمینی را همچنین میتوان بوسیله «رویابها» نیز مشخص کرد. به این منظور مقداری مواد رنگی ، مواد نمکی یامواد رادیواکتیو را به آب چاه افزوده و زمان دریافتشان را در چند چاه مجاور مشخص میکنند. به این وسیله ، با در دست داشتن فاصله چاهها از یکدیگر جهت و سرعت حرکت آبزیرزمینی معلوم می شود.


● عوامل موثر در سرعت آب زیرزمینی


▪ شیب آبی :


شیب آبی یا گرادیان هیدرولیک بین دو نقطه از سطح ایستایی عبارتاز نسبت بین اختلاف ارتفاع دو نقطه به فاصله بین آن دو نقطه است و منعکس کننده کاهشبار ناشی از اصطکاک در طول حرکت آب بین آن دو نقطه می باشد


▪ نفوذپذیری :


نفوذپذیری به معنی قابلیت عبور آب از زمین است. نفوذپذیری علاوهبر اندازه فضاهای خالی سنگ و خاک به ارتباط بین آن فضاهای خالی با یکدیگر نیز بستگیدارد. سنگی که تخلخل زیادی دارد، اگر منافذ آن به هم ، راه نداشته باشند، غیر قابلنفوذ خواهد بود. نفوذپذیری خاک و سنگ را به روشهای مختلفی در صحرا و آزمایشگاه میتوان تعیین کرد.


رایجترین روش صحرایی تعیین نفوذپذیری استفاده از آزمایش پمپاژ ودر آزمایشگاه بکارگیری آزمایشهای «بار ثابت» ، «بارافتادن» یا «بارخیزان» است. درخاکها ، یکنواخت نبودن و حالت لایه لایه تاثیر مهمی بر نفوذپذیری دارد. به نحوی کهمعمولا نفوذپذیری افقی مصالح به مراتب بیشتر از نفوذپذیری قائم در آنهاست


در اغلب شرایط ، نفوذپذیری سنگها تابعی از وضعیت درزها وشکستگیهایشان ، از جمله فاصله آنها از یکدیگر ، مقدار باز شدگی و پر شدگی آنها وبالاخره اندازه حفرات و نحوه توزیع آنها است. به دلیل نامنظم بودن این اشکال و عدمتداومشان در سنگ ، اغلب ممکن است برآورد نفوذپذیری سنگ با خطای قابل ملاحظه ایهمراه شود. نفوذپذیری یکی از مهمترین پارامترهای تعیین کننده ویژگیهای مصالح است. بالارفتن آب به خلاف نیروی گرانشی و بر اثر نیروی موئینه ، شسته شدن رسوبات ریز ازمیان رسوبات درشت و ایجاد پدیده رکاب و بالاخره از دست رفتن مقاومت برخی خاکها براثر بارگذاری ناگهانی به روی آنها ، هم در ارتباط با نفوذپذیری مصالح ایجاد می شود.


● تخلیه طبیعی آب از زیر زمین


آبی که در زیر زمین حرکت می کند سرانجام بطور طبیعی از زیر زمینخارج می شود. با نزدیک شدن سطح ایستایی به سطح زمین ، آب زیرزمینی مستقیما از طریقخاک تبخیر می شود یا جذب گیاهان شده و بر اثر عمل تفریق به اتمسفر باز می گردد. درپاره ای از نقاط ، با نزدیک شدن سطح ایستایی به سطح زمین و تبخیر آب یک منطقهتبخیری و شوره زار بوجود می آید. بخش مهمی از آبهای زیرزمینی مستقیما وارد آبهایسطحی ، یعنی رودخانه ها ، دریاچه ها و دریاها می شود. رودخانه هایی که آب زیرزمینیرا زهکشی می کنند «رود زاینده» یا آبزا نامیده می شوند.


▪ چشمه


هر جا که سطح ایستایی ، سطح زمین را قطع نماید، آب به صورتجریان سطحی تخلیه می شود. اگر مقدار تخلیه کم یا در سطح وسیعی پخش شده باشد «سطحتراوش» ایجاد می شود. آبهای زیرزمینی بصورت «چشمه» نیز از زمین خارج می شوند. چشمهنوعی تخلیه طبیعی آب زیرزمینی است که بصورتی متمرکز رخ می دهد.


ـ تقسیم بندی چشمه ها


۱) چشمه های ثقلی :


آنهایی هستند که در شرایط مناسب ، بر اثر جریان آب بوسیله نیرویگرانشی ، در سطح زمین ظاهر می شوند.

​

۲) چشمه های غیر ثقلی :


یا چشمه های آرتزین آنهایی هستند که آبشان با فشاری بجز فشارهیدرواستاتیک به خارج رانده می شود. منبع تامین فشار در این چشمه ها معمولافرآیندهای درونی زمین است. آب این نوع چشمه ها معمولا گرمتر از چشمه های معمولی وحاوی مواد معدنی بیشتر است. به همین جهت به «چشمه های آب گرم» یا «چشمه های معدنی» نیز معروفند. چشمه های آب معدنی در ایران فراوان اند. نوعی از چشمه های آب گرم بهآبفشان معروف اند. آب آبفشانها به تناوب و با نیروی زیاد به بیرون می جهد.


●منبع:http://www.aftab.ir/articles/science_education/geology/c3c1170254670_groundwater_p1.php​

​

 

[iman_majd]

معمولا چشمه‌ها وقتی تشکیل می‌شوند که رسوبات نفوذپذیر مانند قلوه سنگ ، شن و ماسه ، ماسه سنگ ، کنگلومرا و غیره روی رسوبات غیر قابل نفوذ قرار گرفته باشد و همچنین آبهای زیرزمینی از محلهایی که دارای مقاومت کمتری بوده مانند درز ، شکاف و یا گسل‌ها خارج می‌شوند. و البته نوع گسل و وضع زمین شناسی در تعیین این مسیر اهمیت خیلی زیادی دارد.

اکثر چشمه‌ها در دامنه کوهها و یا در کف دره‌ها تشکیل می‌شوند. گاهی اوقات ممکن است چشمه‌هایی که دارای فشار خیلی زیادی هستند در کف دریاها ظاهر شوند و قبل از اینکه آب این چشمه‌ها با آب شور دریا مخلوط می‌شود به سطح دریا می‌رسد. بدین طریق یک محوطه آب شیرین در داخل آب دریا بوجود می‌آید. در سواحل یونان در فاصله خلیج آراگوس (Argos) چنین آب شیرین به قطر 15 متر دیده می‌شود.

هرگاه آبهای زیرزمینی از راههای طبیعی به خارج راه پیدا کنند چشمه‌ها را تشکیل می‌دهند. بعضی از چشمه‌ها برای چشمه با تمام سال و بعضی‌ها برای مدت کوتاه و یا بطور متناوب جاری هستند.
مقدار آب چشمه‌ها مخصوصا آنهایی که در تمام سال جاری می‌گردند در فصول سال متغیر می‌باشد و بستگی به آب و هوا و بخصوص شرایط زمین شناسی ناحیه دارد. غالب چشمه‌ها دارای مواد معدنی محلول در آب بوده و این مواد محلول در آب پس از رسیدن به مظهر چشمه در کنارهای آن رسوب می‌کند. چشمه‌های آهکی ، گوگردی و غیره در اطراف چشمه رسوبی این مواد را بر جا می‌گذارند.
● تشکیل چشمه‌ها
معمولا چشمه‌ها وقتی تشکیل می‌شوند که رسوبات نفوذپذیر مانند قلوه سنگ ، شن و ماسه ، ماسه سنگ ، کنگلومرا و غیره روی رسوبات غیر قابل نفوذ قرار گرفته باشد و همچنین آبهای زیرزمینی از محلهایی که دارای مقاومت کمتری بوده مانند درز ، شکاف و یا گسل‌ها خارج می‌شوند. و البته نوع گسل و وضع زمین شناسی در تعیین این مسیر اهمیت خیلی زیادی دارد.
اکثر چشمه‌ها در دامنه کوهها و یا در کف دره‌ها تشکیل می‌شوند. گاهی اوقات ممکن است چشمه‌هایی که دارای فشار خیلی زیادی هستند در کف دریاها ظاهر شوند و قبل از اینکه آب این چشمه‌ها با آب شور دریا مخلوط می‌شود به سطح دریا می‌رسد. بدین طریق یک محوطه آب شیرین در داخل آب دریا بوجود می‌آید. در سواحل یونان در فاصله خلیج آراگوس (Argos) چنین آب شیرین به قطر ۱۵ متر دیده می‌شود.
● انواع چشمه‌ها
چشمه‌ها انواع مختلفی دارند که آنها را بطور کلی می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد.
۱) چشمه‌هایی که در جهت امتداد دامنه کوه به طرف پایین جریان دارند و دارای انواع مختلفی هستند که عبارتند از:
▪ در این نوع چشمه‌ها که بیشتر از انواع دیگر دیده می‌شود آب از طبقات سست رسوبی خارج می‌گردد. این طبقات رسوبی ممکن است به صورت افقی یا درای شیب کمی باشند.
▪ نوع دیگر از این چشمه‌ها ، چشمه‌های مطبق می‌باشد یعنی اینکه چشمه های متعددی در فصل مشترک دو سری از طبقات نفوذپذیر ظاهر می‌شوند.
▪ چشمه‌هایی که در آب آنها در اثر زیاد شدن و یا بالا آمدن سطح آب به خارج راه پیدا می‌کنند و اکثرا در محلهایی که ناودیس شکل بوده و در ضمن سنگهای زیرین غیر قابل نفوذ باشند بوجود می‌آیند. در اینجا آب تا سطح ناودیس بالا آمده و سپس به صورت چشمه ظاهر می‌گردد.
▪ چشمه‌هایی که در اثر وقوع گسل بوجود می آیند. در نتیجه وقوع گسلهای عمودی و یا کمی زاویه‌دار که باعث قرار گرفتن لایه‌های نفوذپذیر در مقابل لایه‌های نفوذ ناپذیر می‌شود. در جاهایی که طبقات دارای شیب هستند و اختلاف ارتفاع نیز کافی می‌باشد آب وارد گسل شده و از آن خارج می‌گردد.
▪ چشمه‌هایی که از درزها و یا شکافها خارج می‌گردند، در سنگهای غیر قابل نفوذ که دارای شکاف می‌باشند آب از بین این شکافها عبور کرده و از یک نقطه به صورت چشمه ظاهر می‌گردد.
▪ آنهایی که در اثر فشار ایستایی (Hydrostatic) به طرف بالا حرکت می‌کنند، یعنی در حقیقت از نوع آرتزین می‌باشند.
▪ بالاخره آنهایی که آب با سرعت و فشار زیاد به علت داشتن گاز به خارج فوران می‌کند مانند آبفشانها (Geysers).
۲) چشمه‌های آب گرم (Thermal Springs)
تعداد زیادی از چشمه‌های آب گرم ، با فعالیت‌های آتشفشانی در ارتباط دارند و در بسیاری موارد مقدار زیادی املاح و گازهای مختلف همراه با آب این چشمه‌ها به سطح زمین آورده می‌شود. درجه حرارت این چشمه‌ها متفاوت است و گاهی به حوالی ۱۰۰ درجه سانتیگراد خواهد بود. در نواحی آتشفشانی ، به علت وجود آنومالی های حرارتی ، افزایش حرارت نسبت به عمق از میزان متوسط آن زیادتر است و بنابراین عمق چشمه‌ها در این نواحی کمتر خواهد بود. چشمه‌های آب گرم نیز تا مدتها بعد از فعالیتهای آتشفشانی جریان دارند.
۳) آبفشانها (Geyser)
آبفشانها چشمه‌های آبگرمی هستند که از آنها (در فواصل زمانی معین) آب داغ همره با بخار آب فوران می‌نماید آبفشانها بیشتر در مناطقی که بتازگی فعالیت آتشفشانی داشته‌اند، مشاهده می‌شوند و از جمله این مناطق می‌توان نواحی آتشفشانی ایسلند، ایتالیا و نیوزیلند را نام برد. درجه حرارت آب آبفشانها در نواحی مختلف از ۸۰ تا ۱۰۰ درجه سانتیگراد در تغییر است و ارتفاع فوران آب و بخار گاهی به ۵۰ متر نیز می‌رسد.
مکانیسم آبفشانها بدین ترتیب است که در اعماق زمین ، مجاری و منافذ از آب پر شده و حرارت این آبها در حدود نقطه جوش آب در تحت فشار موجود می‌باشد. هنگامی که فشار به حد معینی می‌رسد، آب از طریق منافذ به بالا حرکت کرده و در نتیجه فشار کاهش می‌یابد و همین کاهش فشار باعث تبخیر مقدار زیادی آب شده و در نتیجه ، فشار حاصله همراه با آب داغ به بیرون فوران می‌کند و بدین ترتیب این سیکل مرتبا تکرار می‌گردد.

منبع:http://forum.p30world.com/archive/index.php/t-128165.html

 

[mousa mp]

معرفی چشمه ها ی تهران

معرفی چشمه ها ی تهران

چشمه علی

تا قبل از سال 1319 که اولین استخر تهران شروع به کار کرد مردم از چشمه علی برای آب تنی استفاده می کردند. بعدها چشمه علی مکانی برای قالیشویی ساکنان اطراف چشمه گردید. این چشمه که در داخل شهرری قرار دارد اکنون با اقدامات شهرداری به صورت فضایی تفریحی درآمده است.

چشمه شور

در انتهای جاده ای منشعب از جاده تهران – قم در ناحیه علی آباد و نزدیک دریاچه حوض سلطان قرار دارد. زمان مناسب برای استفاده از این چشمه آبان ، آذر و نیز اواخر زمستان تا اردیبهشت ماه است . به سبب گرمی هوا در تمام ماه های سال برای سفر و تفریح مناسب است.

چشمه اعلاء

در کنار جاده آبعلی در 51 کیلومتری تهران قرار دارد. آب چشمه سبک ، سرد و قابل نوشیدن است.

چشمه تیزآب

این چشمه در 53 کیلومتری تهران در کنار جاده آبعلی واقع شده است.

چشمه گله گیله

این چشمه در بالاترین نقطه روستای شهرستانک در مسیر جاده کرج- چالوس قرار دارد و فاصله آن تا شهر تهران در حدود 100 کیلومتر است. در فاصله کمی از کاخ شهرستانک، چشمه گله گیله قرار دارد که از پر آب ترین چشمه های منطقه است.

چشمه قلعه دختر

این چشمه در 2 کیلومتری شمال غرب جاده تهران – آمل در محل پل دختر بین گردنه امامزاده هاشم و پلور به فاصله 50 کیلومتری تهران است. آب چشمه که برای بیماری های دستگاه گوارش، کبد و لوزالمعده مفید است در ارتفاعات از زمین خارج و به سوی جاده و سپس رودخانه سرازیر می شود. وجه تسمیه چشمه به خاطر وجود قلعه ای به همین نام است.

چشمه آبعلی هراز

چشمه آب معدنی آبعلی در شمال دهکده آبعلی در 60 کیلومتری شمال شرقی تهران، در کنار بستر رودخانه مبارک آباد از زمین می جوشد. در گذشته مظهر چشمه چندین بار تغییر مکان داده است. در حال حاضر آب چشمه با لوله به کارخانه منتقل می شود و پس از بسته بندی به مصرف خوراکی می رسد.

خواص درمانی این آب در دستگاه گوارش ، کبد ، لوزالمعده و روده و برای تنظیم کلسترول و اسیداوریک است. وجود CO2 در آب این چشمه موجب تنظیم دستگاه گوارش و هضم سریع غذا می شود.

چشمه معدنی البرز – آبعلی

در 60 کیلومتری شمال شرقی تهران در دهکده آبعلی و در کنار جاده تهران – آمل از زمین می جوشد.

چشمه وله – گچسر

این چشمه در جنوب غربی گچسر و در شمال غربی دهکده وله در فاصله دو کیلومتری متل گچسر است.

چشمه شاهدشت – کرج

آب معدنی شاهدشت در 35 کیلومتری جنوب کرج واقع است.

 

[mousa mp]

آب شناسی

آب شناسی

هیدروژئولوژی یا آب شناسی (Hydrologoy)
هیدرولوژی یا آب شناسی از دو کلمه Hydro به معنی آب و Logos به معنی شناسایی گرفته شده است.

دید کلی
هیدرولوژی علمی است که در مورد پیدایش خصوصیات و نحوه توزیع آب در طبیعت بحث می‌کند ولی عملا واژه هیدرولوژی به شاخه‌ای از جغرافیای فیزیکی اطلاق می‌شود که گردش آب در طبیعت را مورد بررسی قرار می‌دهد. انجمن علوم و فنون ایالات متحده تعریف زیر را برای هیدرولوژی برگزیده است:

هیدرولوژی علم مطالعه آب کره زمین است و در مورد پیدایش ، چرخش و توزیع آب در طبیعت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب ، واکنش‌های آب در محیط و ارتباط آن با موجودات زنده بحث می‌کند بنابراین ملاحظه می‌شود که هیدرولوژی در برگیرنده تمامی داستان آب است.


تاریخچه و تکامل آب شناسی
تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد اولین تجارب آب شناسی مربوط به سومریها و مصریها در منطقه خاورمیانه است بطوری که قدمت سد سازی روی رودخانه نیل به 4000 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد در همین زمان فعالیتهای مشابهی در چین نیز وجود داشته است. از بدو تاریخ تا حدود 1400 سال بعد ازمیلاد مسیح فلاسفه و دانشمندان مختلفی از جمله هومر طالس ، افلاطون ، ارسطو و پلنی در مورد سیکل هیدرولوژی اندیشه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند و کم کم مفاهیم فلسفی هیدرولوژی جای خود را به مشاهدات علمی دادند.

سیر تحولی و رشد
شاید بتوان گفت هیدرولوژی جدید از قرن 17 با اندازه گیریهای مختلف آغاز شد در این دوره پرالت ترانست مقدار بارندگی تبخیر و صعود موئینه‌ای را در حوضه آبریز رودخانه سن اندازه گیری کند ماریوت با اندازه گیری سرعت و سطح مقطع جریان دبی رودخانه سن را در پاریس اندازه گیری کرد.

در قرن 18 مطالعات تجربی در زمینه‌های هیدرولوژی شکوفایی خاصی را پیدا کرد. بر اساس این مطالعات بود که بسیاری از اصول هیدرولیکی پایه گذاری گردید. از آن جمله می‌توان وسایلی مانند پیزو ستروبرنولی ، لوله پیتر ، جریان سنج ولت من ، لوله بوردا ، و نظریه‌هایی مانند نظریه برنولی ، (فرمول شزی و قوانین دالامبرت را نام برد. از آن زمان به بعد هیدرولوژی از جنبه کیفی به کمی سوق داده شده و اندازه گیری بسیاری از پدیده‌های هیدرولوژی امکان پذیر گردید.

قرن 19 را می‌توان دوره طلایی هیدرولوژی دانست در این زمان زمین شناسی نیز به عنوان یک علم تکمیل کننده در آبهای زیرزمینی وارد گردید. قانون دارسی و فرمولهای دو پوئی- تیم (Dmpmit-Thiem) نمونه‌ای از پیشرفت‌های آبهای زیرزمینی همراه با هیدرولوژی می‌باشد. در زمینه هیدرولوژی آبهای سطحی نیز بخصوص به هیدرومتری توجه فراوانی مبذول گردید.
نظریه تیس (Thies) در حل مسائل مربوط به هیدرولوژی چاهها و روش پیشنهادی گامبل (Gammble) در سال 1941 برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها و روشهای انیشتین (Einstein) را در مطالعات رسوب رودخانه‌ها نام برد. و از سال 1650 به بعد روشهای نظری در هیدرولوژی بسیار معمولی گردید بطوری که اکثر فرمولها و روشهای تجربی در قالب ریاضی در رد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

زیرشاخه‌های هیدرولوژی

هیدرومتئورولوژی (Hydrometeorology) یا آب و هواشناسی
کاربرد هواشناسی را در مسائل هیدرولوژی مورد بررسی قرار می‌دهد. به عبارت دیگر هیدرومتئورولوژی را می‌توان علمی دانست که درباره مسائل مشترک بین هواشناسی و هیدرولوژی بحث می‌کند.

لیمنولوژی
علم مطالعه آبهای داخل خشکی (دریاچه‌ها و برکه‌ها و ...) را لیمنولوژی (Limnology) گویند. در این رابطه خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، و بیولوژیکی آب توده‌های آب موجود در داخل خشکیها مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

کرایولوژی
یخ شناسی یا کرایولوژی (Cryology) علمی است که در آن خصوصیات مختلف آب در حالت جامد (برف یا یخ) بررسی می‌شود. به زبان دیگر کرایولوژی علم یخ شناسی و بررسی یخچالهاست هرچند یخچال شناسی نیز امروزه خود علم جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهد.

ژئوهیدرولوژی (geohydrology)
به معنی هیدرولوژی آبهای زیرزمینی یا علم مطالعه آبها در زیر زمین است که در مقابل آن علم مطالعه آب در سطح زمین که هیدرولوژی آبهای سطحی گفته می‌شود قرار دارد. غالبا دو واژه ژئوهیدرولوژی و هیدروژئولوژی باهم اشتباه می‌شوند. اما در اولی تکیه بر هیدرولوژی و در دومی تکیه بر زمین شناسی می‌باشد. در فارسی برای مطالعه آب در زیر زمین از واژه هیدروژئولوژی استفاده می‌شود.

پوتامولوژی
رودخانه شناسی یا پوتامولوژی (Potamology) مسائل مربوط به جریان آب در رودخانه را مورد بررسی قرار می‌دهد در این رابطه تاکید بر جنبه‌های فیزیکی موضوع است تا بیولوژیکی آن.

هیدروگرافی
علم مطالعه وضعیت و خصوصیات فیزیکی آب بخصوص در رابطه با مسائل کشتیرانی را هیدروگرافی (Hydrography ) گویند. مطالعه جزر و مد در دریاهای آزاد و نوسانات سطح آب و نیز موج شناسی در قلمرو این علم قرار دارد.

هیدرومتری
آب سنجی که به آن هیدرومتری (Hydrometry) نیز گفته می‌شود. علم اندازه گیری آب و مسائل مربوط به آن می‌باشد، در واقع این علم سنجشهای مختلف مرکز آب ، مقادیر جریان و موارد مشابه به آن را در برمی‌گیرد.

اقیانوس سنجی
در علم اقیانوس سنجی (Oceanolography) خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی ، بیولوژیکی و دیگر ویژگیهای اقیانوس و دریاهای آزاد مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این علم خود بخشی از دانش وسیع اقیانوس شناسی (Oceanology) به شمار می‌آید.

کاربردهای هیدرولوژی
امروزه این علم در طراحی و طرز عمل سازه‌های هیدرولیکی نظیر سدهای ذخیره‌ای و انحرافی ، کانالهای آبیاری و زهکشی و پل ، مهندسی رودخانه و کنترل سیلاب ، آبخیزداری ، جاده سازی ، طراحی تفرجگاه مسائل بهداشتی و فاضلاب شهری و صنعتی و زمینه‌های زیست محیطی بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ضرورت این علم (هیدرولوژی)
هر سال به سطح خشکیهای کره زمین حدود 110000 کیلومتر مکعب آب بصورت نزولات جوی فرو می‌ریزد در عوض 70000 کیلومتر مکعب آن بصورت تبخیر خارج می‌شود. تفاوت این دو رقم 40000 کیلومتر مکعب است که منابع تجدید شونده آب را تشکیل می‌دهند. مقدار سرانه آب تجدید شونده در سطح دنیا رقمی حدود 7400 متر مکعب در سال برای هر نفر است. اما این مقدار بطور یکنواخت تقسیم نشده است. می‌آید.

 

[mousa mp]

رودخانه

دیدکلی
مقدار آب رودخانه‌ها ، در مقایسه با حجم آب کره ، بسیار ناچیز است. با این وجود بسیاری از تغییرات ایجادشده در سطح خشکیهای عالم ناشی از عملکرد آبهای جاری است. رود و بستر آن ، یعنی «رودخانه» نقش مهمی در زندگی بشر دارند.

نحوه تشکیل رود
در ابتدای هر بارندگی آب باران بر اثر تبخیر به اتمسفر باز می‌گردد. یا به داخل زمین نفوذ می‌نماید. ولی با افزایش سرعت و مدت بارندگی به تدریج در صدد تبخیر کاهش می‌یابد و بارش بیش از مقداری می‌شود که زمین قادر است جذب کند. در این موقع آب در سطح زمین جاری می‌شود. این آبها ابتدا بصورت قشر نازکی از آب و یا تعداد زیادی از جویبارهای بسیار کوچک و درهم جریان می‌یابند و سپس در مجاری معینی متمرکز می‌شوند. این مجاری شاخه‌های اولیه رود هستند. این شاخه‌ها مرتبا به هم می‌پیوندند و رودخانه اصلی را بوجود می‌آورند.

حوضه آبریز
به تمام منطقه‌ای که آب آن وارد یک رودخانه می‌شود، یا به عبارت دیگر به تمامی منطقهای که بوسیله یک رودخانه و شاخه‌های آن «زهکشی» می‌شود، «حوضه آبریز» می‌گویند. خطی که حوضه‌های آبریز مجاور را از یکدیگر جدا می‌کند خط تقسیم نامیده می‌شود. در یک حوضه آبریز ، که یک سیستم زهکشی طبیعی است، مجاری زهکشی ، یا به عبارتی آبراهه‌های فراوان ، وجود دارد.

جریان رود
شکل جریان آب در رودخانه به دو صورت است. در بستر هموار و مستقیم و در سرعتهای کم ، مسیر هر ذره آب یک خط مستقیم است که به آن «جریان ورقه‌ای» یا خطی گفته می‌شود. در مقابل ، در بسترهای ناهموار و غیر مستقیم و در سرعتهای زیاد که ذرات آب در همه جهات با سرعتهای مختلف حرکت نموده و در هم تداخل می‌کنند، حرکت آب بصورت «جریان آشفته» است. در نزدیکی دیوارها و بستر رود ، به دلیل نیروی اصطکاک ، جریان آشفته‌تر است.

جریان متلاطم در تخریب دیواره و حمل ذرات نقش مهمی ایفا می‌کند. سرعت آب ، یعنی فاصله‌ای که هر ذره آب در واحد زمان طی می‌کند، در نقاط مختلف یک رودخانه در طول یا عرض و عمق آن متغیر است.

دبی رود
حجم آبی که در واحد زمان از مقطع عرضی یک رودخانه عبور می‌کند «دبی» رود خوانده می‌شود که معمولا آن را به متر مکعب در ثانیه بیان می‌کنند. مقدار دبی در واقع برابر است با حاصلضرب سرعت جریان آب در سطح مقطع رودخانه. دبی یک رودخانه در طول سال تغییر می‌کند و معمولا در بهار ، به علت ذوب یخ و زیاد شدن بارندگی و جاری شدن سیلاب ، افزایش می‌یابد. در ایام گرما سال دبی رودخانه به حداقل می‌رسد.

برای اندازه‌گیری دبی جریانهایی مثل رودخانه ، قنات و چشمه ، راههای مختلفی وجود دارد ولی معمولیترین آنها استفاده از «پروانه آبی» است. تعیین دبی عامل مهم در بررسی‌های آب شناسی از جمله برآورد زمان پر شدن یک سد یا مخزن ، تعیین احتمال وقوع سیل جهت طراحی سازههای مهارکننده و ارزیابی میزان فرسایش سطحی است.

رودهای دائمی و فصلی
رودخانه‌ها را از نظر تغییر مقدار آب در طول سال به دو دسته «دائمی» و «فصلی» تقسیم میکنند. در اقلیمهای مرطوب که مقدار بارندگی زیاد و تبخیر کم است رودخانه‌ها از نوع دائمی هستند. آب این رودخانه‌ها در زمانی که بارندگی نیست از ذوب برف و یخ نواحی مرتفع و یا از ورود آبهای زیرزمینی به داخل آنها تامین می‌شود. در مقابل در مناطق خشک که مقدار بارندگی کم و تبخیر زیاد است رودخانه‌ها بیشتر موقتی و فصلی‌اند.

این رودخانه‌ها بنابه شرایط ممکن است فقط در خلال بارندگی و کمی بعد از آن یا فقط در طول فصول مرطوب سال آب داشته باشند. معمولا در این مناطق سطح آب زیرزمینی پایینتر از آن است که بتواند رودخانه را تغذیه کند. دبی نه تنها در طول یک سال ، بلکه از سالی به سال دیگر ، نیز تغییر می‌کند و علت آن تغییر میزان بارندگی سالیانه است. هرچند سال یک بار ممکن است بر اثر سیلی عظیم و غیر متعارف دبی رود به مقدار بسیار زیاد افزایش یابد. در رابطه بین بارندگی و مقدار آب رودخانه و همچنین در تغییر مقدار آب در طول زمان ، عوامل متعددی دخالت دارند.
عوامل موثر در تغییر مقدار آب رودخانه در طول زمان

شرایط اقلیمی :
در آب و هوای گرم ، به علت بالا بودن دما ، مقدار تبخیر بیشتر است و بنابراین مقدار کمتری از بارش در رودخانه‌ها جریان می‌یابند. به علاوه ، شدت بارندگی ، طول مدت بارش ، و نوع آن در مقدار آب رودخانه موثر است.

جنس زمین :
وضع زمین شناسی ، به خصوص نوع مواد تشکیل دهنده زمین ، نیز بر مقدار آب رود تاثیر می‌گذارد. نفوذ آب به داخل زمین از تغییرات شدید دبی رودخانه جلوگیری می‌کند.

توپوگرافی :
شکل پستی و بلندیهای سطح زمین نیز در مقدار آب رودخانه تاثیر دارد. واضح است که در شیبهای تند ، جریان آب سریعتر از شیبهای ملایم است. در زمینهای هموار نیز تودههای آب ساکن ایجاد می‌شود که تبخیر و نفوذ بیشتر را به همراه دارند.

پوشش گیاهی :
مقدار پوشش گیاهی در یک حوضه آبریز نیز در مقدار آب و تغییر آن در طول زمان موثر است. شاخ و برگ درختان ، قسمتی از آب باران را در خود نگه می‌دارد و باعث

می‌شود که باران قبل از رسیدن به زمین به تدریج تبخیر شود. به همین جهت ریزش بارانهای خفیف و کوتاه در یک منطقه جنگلی ممکن است اصولا آبی را به رودخانه وارد نکند. به علاوه گیاهان باعث می‌شوند که آب باران فرصت و امکان بیشتری برای نفوذ به داخل زمین داشته باشد.

 

[mousa mp]

حوضه آبریز

حوضه آبریز

رودها توده آبهایی است که در مجراهای طبیعی به سوی حوضه‌های آبگیر مختلف در حرکت می‌باشند. آبگیر یا حوضه انتهایی رودهای بزرگ اقیانوسهاست و بعضی رودها به دریاچه‌ها و یا باتلاقها می‌ریزند. رودها جریان خطی ساده‌ای نیستند. یک رود ، شاخه‌ها و انشعاباتی دارد که هر یک از آنها نیز دارای شاخه‌ای فرعی است و به این ترتیب یک سیستم یا یک شبکه تشکیل می‌دهند.

پهنه‌ای از زمین که توسط یک سیستم رودخانه‌ای واحد زهکشی می‌شود، حوضه آبریز آن رود می‌باشد. و خط فرضی که کرانه‌های یک حوضه را از حدید کلی
در چرخه جهانی آب ، آن مقدار آبی که از طریق برف و باران بر روی خشکیها انتقال می‌یابد، در جریان برگشت به سوی اقیانوسها به شکلهای مختلف در دسترس انسان قرار می‌گیرد، در این میان از نظر تامین آب معدنی انسانها در مناطق خشک و نیمه خشک و حتی مرطوب آبهای زیرزمینی نقش عمده‌ای دارد، از طرف دیگر می‌دانیم که رودها زودتر از آبهای زیرزمینی در دسترس انسان بوده و تمدنهای بزرگ قدیمی تماما در کنار رودهای بزرگ توسعه یافته‌اند.وضه‌های مجاور جدا می‌کند.

شکل حوضه
با ترسیم خط تقسیم آب حوضه ، شکل آن را می‌توان بطور کیفی بیان کرد. حالت کلی شکل حوضه‌های تکامل یافته به شکل دایره شبیه است. بعضی‌ها شکلی کشیده و بعضی دیگر به شکل پهن هستند. شکل حوضه در زمان تمرکز آبها در شاخه اصلی موثر است و در نتیجه حالت سیلابی یا آرام بودن جریان و مدت تداوم جریان آب را در آبراهه اصلی حوضه تعیین می‌کند.

در حوضه‌های گرد (که به شکل دایره نزدیک است) به هنگام بارشهای تند ، سطح آب سریع بالا آمده و به زودی نیز فروکش می‌کند. برعکس در حوضه‌های کشیده بالا آمدن سطح آب تدریجی ، قله سیلاب کوتاهتر ، ولی مداومت آن بیشتر است.خط تقسیم آبها نامیده می‌شود.

وسعت حوضه
خط تقسیم آبها در طول زمان ثابت باقی نمی‌ماند. شاخه‌های هر رود با فرسایش قهقرایی همیشه در توسعه حوضه آبریز خود هستند. بدین ترتیب بین دو حوضه مجاور برای تصاحب فضای بیشتر یک مبارزه دائمی وجود دارد. به همین سبب وسعت و شکل حوضه‌های رودخانه‌ای خیلی متفاوت است. وسعت هر حوضه عبارت است از مساحت تصویر افقی آن که در روی نقشه‌های توپوگرافی با پلانیمتر اندازه گیری می‌شود. حجم آب رودها با مساحت حوضه آبریز آنها رابطه مستقیم دارد.

در مقایسه حوضه‌های رودخانه‌ای از نظر وسعت باید در نظر داشت که حوضه‌های وسیع اغلب از زیر حوضه‌های کوچکتر با ویژگیهایی متفاوت (از نظر شکل و جنس سنگها) تشکیل شده که این وضع چگونگی جریان آب را در آبراهه اصلی کنترل می‌کند. حوضه‌های رودخانه‌ای را بر حسب وسعت آنها به حوضه‌های کوچک (کمتر از 40 کیلومترمربع) و حوضه‌های بزرگ (وسیع تر از 40 کیلومترمربع) تقسیم می‌کنند.

ارتفاع متوسط حوضه
ارتفاع متوسط حوضه از سطح دریا در واقع بیانگر شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه است، زیرا در حوضه‌های مرتفع بارندگی بیشتر و تبخیر کمتر از حوضه‌های پست بوده و نزولات نیز به شکل برف می‌باشد. ارتفاع متوسط ، ارتفاعی است که از تقسیم حجم حوضه (از سطح دریا) به سطح آن بدست می‌آید.

الگوی زهکشی حوضه
الگوی زهکشی یک ویژگی کیفی است که چگونگی به هم پیوستن شاخه‌ها و انشعابات شبکه زهکشی را نشان می‌دهد و ارتباط نزدیکی با جنس سنگها و ساختمان زمین دارد. تیپ درختی زمین‌هایی را نشان می‌دهد که از یک نوع سنگ بوده و در موقع تشکیل شبکه ، ساختمان آن افقی و یا شیب خیلی کم داشته است. نوع موازی یا شبه موازی اغلب در ساختمان تک شیب شکل می‌گیرد. الگوی داربستی و مستطیلی نیز به ترتیب ساختمانهای چین خورده و شکسته را نشان می‌دهند. در یک حوضه وسیع ممکن است چند نوع از الگوهای متفاوت دیده شود.

 

[iman_majd]

رودخانه ها، چشمه هاو آبشارهای ایران​

رودخانه های سپید رود, كارون, قزل اوزن, زاینده رود, آبشارهای لردگان, سیمره, آب گرم منطقه سرعین و چشمه های آب گرم واقع در مناطق شمال غرب كشور, از مهم ترین جاذبه های آبی ایران هستند.
​

​

​

ایران به دلیل قرار گرفتن در كمربند خشك جهان از بارندگی و آب های چندان غنی برخوردار نیست. رودخانه های سپید رود, كارون, قزل اوزن, زاینده رود, آبشارهای لردگان, سیمره, آب گرم منطقه سرعین و چشمه های آب گرم واقع در مناطق شمال غرب كشور, از مهم ترین جاذبه های آبی ایران هستند.
شیوه های استفاده از منابع آب های زیرزمینی متفاوت است. آب های زیرزمینی ممكن است به طور طبیعی از زمین خارج شود و جریان یابند (مثل چشمه ها) یا در اثر كندن و حفر قسمتی از زمین آن را خارج كنند و مورد استفاده قرار دهند (مثل چاه و قنات). بنابراین خروج آب های زیرزمینی به سه وسیله چشمه، چاه و قنات امكان پذیر است. تقریبا در تمام شهرها و مناطق ایران چشمه های آب سرد و گرم, چاه ها و كاریزها(قنات ها) وجود دارند كه معماری منحصر به فرد كاریز ها (قنات ها) از جاذبه های دیدنی هستند.
رودخانه های ایران كه تشكیل دهنده بخشی از آب های سطحی هستند, را از نظر مقدار آب آن ها می توان به دو دسته تقسیم كرد: یكی رودهای دایمی كه پیوسته و به طور دایم در بستر آن ها آب جریان داشته ودارای آبگیر مشخص هستند و دیگری رودهای موقت یا فصلی كه فقط در برخی فصول آب دارند و در برخی دیگر از فصل ها، كم آب و خشك اند. آب های سطحی ایران به سه دسته عمده دریاها و دریاچه ها, رودخانه ها و چشمه ها تقسیم می شوند. رودهای ایران را می توان به سه حوزه عمده آب ریز خزر, حوزه آب ریز خلیج فارس و دریای عمان و حوزه آب ریز داخلی تقسیم كرد.
● حوزه آب ریز دریای خزر:
دریای خزر سطح مبنای رودخانه هایی است كه آب های ارتفاعات البرز، كوه های خراسان، كوه های كردستان و بخشی از فلات آذربایجان را از حوزه ای به مساحت تقریبی ۲۰۶۷۵۰ كیلومتر مربع كشیده و به حوزه جنوبی این دریا می رساند. مهم ترین رودخانه های این حوزه از مغرب به مشرق شامل ارس، سفیدرود، چالوس، هراز، گرگان و اترك می شوند.
● حوزه آب ریز خلیج فارس و دریای عمان:
این حوزه وسیع ترین حوزه آب ریز ایران است و از كردستان باختری تا بلوچستان خاوری شامل مجموع ناهمواری های زاگرس و ارتفاعات جنوب جازموریان می شود. الوند و زردكوه دو منبع بزرگ تأمین رودخانه های عظیم این حوزه به شمار می آیند و غالب رودخانه هایی كه در پیچ و خم دره های زاگرس غلتیده و آب های كف آلود را از دره ای به دره دیگر منتقل می كنند ساخته، سپس در جلگه خوزستان گسترش می یابند، از این منابع سرشار سرچشمه می گیرند و مهم ترین رودخانه های این حوزه از مغرب به مشرق عبارتند از: گاماسیاب، كارون جراحی، شور و میناب.
● حوزه آب ریز داخلی:
بین رشته كوه های زاگرس و رشته كوه های مركزی هم چنین میان كوه های مركزی و رشته كوه های شرقی، حوزه های پست داخلی قرار گرفته اند كه همگی ظاهری كاسه مانند (ناودیس) دارند. صفت مشترك رودخانه ها تابع این حوزه های نامنظم و كوچك، یك دوره كوتاه طغیان و كاهش سریع مقدار آن است و هر قدر به طرف مشرق نزدیك شویم، بستر رودخانه ها در فصول گرما خشك شده و وسعت سطوح مبنا كه معمولاً گودال های كوچك و پراكنده هستند، محدودتر می شود. حوزه های آب ریز داخلی با توجه به موقعیت جغرافیایی، تفاوت آب و هوا، اختلاف ارتفاع سطح پایه شبكه آب ها به شرح زیرند:
▪ حوضه آب ریز باختری (دریاچه ارومیه):
دریاچه ارومیه در ارتفاع ۱۲۲۵ متر از سطح دریا واقع شده و وسعت آن به ۶۰۰۰ كیلومتر مربع بالغ می شود. این گودال حوزه وسیعی را تشكیل می دهد كه رود ارس و ارتفاعات سهند و سبلان حد شمال و شرقی، دره سفیدرود و كوه های كردستان حد جنوب خاوری و جنوبی، و كوه های مرزی حد باختری آن را تشكیل می دهند.
آب دریاچه بسیار شور و تلخ و املاح آن در حدود ۲۳% است، به علت زیادی املاح، به جز موجودات ذره بینی محدودی، هیچ نوع ماهی و جانوری در آن زندگی نمی كند. در وسط دریاچه حدود ۵۶ جزیره كوچك بزرگ وجود دارد كه از همه معروف تر جزیره اسلامی (شاهی) است كه قسمت خاوری ان در موقع پس روی آب به شبه جزیره تبدیل می شود.
چشمه های آب معدنی شامل آب های گوگردی و گازدار و قلیایی و نمكی و غیره در ارتفاعات دریاچه وجود دارد كه از نظر بهداشتی و درمانی مفیدند. در فصل تابستان مردم برای استفاده از این چشمه ها و نیز گل و لای و لجن های اطراف دریاچه به بنادر آن روی می آورند. مهم ترین رودهای این حوزه عبارتند از: تلخه رود، زرینه رود و سیمینه رود.
▪ حوزه های آب ریز مركزی:
در فاصله كوه های بینالود و آلاداغ در خراسان دامنه جنوبی البرز در شمال، پیشكوه های داخلی زاگرس در مغرب و جنوب و دامنه های باختری كوه های كرمان و طبس، حوزه های آب ریز پهناور مركزی ایران را تشكیل می دهند كه مساحت آن بیش از ۴۵۵۰۰۰ كیلومتر مربع است.
این حوزه ها عبارتند از:
- حوزه آب ریز دریاچه قم (دریاچه نمك)
- حوزه آب ریز باتلاق گاوخونی
- حوزه آب ریز دریاچه های نیریز، مهارلو، پریشان.
▪ حوزه های آب ریز شرقی:
درمشرق ایران درحد فاصل بین فلات ایران و افغانستان منطقه پستی قرار دارد كه از شمال به جنوب از مجموعه ای از عوارض مركب از دره ها و دشت ها، گودال ها و باتلاق ها تشكیل یافته و منطقه ای طبیعی در حد فاصل این دو فلات ایجاد كرده است.
هریرود كه در سرحد ایران «تجن» نامیده می شود، پس از خروج از افغانستان دره خود را در همین سرزمین پست رو به شمال حفر كرده و بخشی از بستر آن مرز ایران با افغانستان است. رود هیرمند نیز كه قسمت اعظم آب های افغانستان را به سوی جنوب می كشد، در بستر سفلی به قسمت جنوبی این زمین های پست پیوسته و سطح اساس خود را در گودال های وسیع آن به دست می آورد. بزرگ ترین حوزه های آب ریز این منطقه كه مهم ترین حوزه های خاوری ایران نیز به شمار می آیند، دریاچه هامون و باتلاق جازموریان است.


​

 

[mousa mp]

آب هاي زيرزميني

آب هاي زيرزميني

چاه
دو نوع چاه داریم ، عمیق و نیمه عمیق
چاه نیمه عمیق
چاهی است که معمولاٌ با دست آنرا حفر می کنند و مقنی ها در احداث این نوع چاهها از تجربیات زیادی برخوردارند . در مواردی که میزان نیاز به آب اینگونه چاهها بسیار محدود و سطح آب زیرزمینی در نزدیکی سطح زمین قرار دارد از دلو و طناب برای آبکشی استفاده می شده است . اخیراٌ همین چاههای نیمه عمیق را بصورت دهانه گشاد حفاری کرده و سپس آنرا با استفاده از کول های سیمانی یا بتنی ، لوله گذاری نموده و با استفاده از پمپ و موتور ،‌آبکشی می نمایند .
چاه عمیق
چاه عمیق را با دستگاه حفاری حفر می کنند و پس از اتمام حفاری آنرا لوله گذاری می کنند و سپس برای آبکشی از آنها از تجهیزات موتور و پمپ استفاده می کنند .
در زمانی که برداشت آب زیرزمینی بیش از ورود آب نفوذی به مخزن باشد ، رو به کاهش می گذارد و بمرور سطح آب زیرزمینی عمیق تر میشود .
سیستم آبخوان
سفره آب زیرزمینی هم به مانند یک سیستم عمل می کند ، یک تعدادی ورودی دارد و تعدادی هم بعنوان فاکتورهای خروجی آن عمل می کند .
هرگاه میزان ورودی های این سیستم کمتر از میزان خروجی های آن شود ، معادله سیستم به هم خورده و دچار مشکل می شود .
هر گاه میزان ورودی ها بیشتر از میزان خروجی ها گردد نیز مشکل به شکل دیگری بروز می کند . بنابراین بحث تعادل در سیستم آبخوان ، بسیار حائز اهمیت است و هرگونه اخلال در آن موجب دردسر ساکنان و بهره برداران و سازمان های مسئول میشود .
مشکلات سیستم
همانطور که ذکر شد هرگونه خللی که در دو طرف معدله سیستم آب زیرزمینی بروز کند باعث ظهور مشکلاتی میگردد که دو مشکل عمدة آن عبارت از بالا آمدگی سطح آب زیرزمینی و پایین افتادن سطح آب زیرزمینی ، میباشند و هریک از آنان نیز پیامدهای خاص خودشان را دارند .
بالا آمدگی سطح آب زیرزمینی
بشکه ای را در نظر بگیرید که از یک شیر آب در حال پر شدن است ، همچنین بشکه مزبور دارای یک شیر در پایین خود است و آب بشکه از طریق شیر شماره 2 تخلیه میشود . در این مثال تمامی قسمتهای بشکه نفوذناپذیر فرض شده است و معادله این سیستم دارای یک فاکتور ورودی ( شیر شماره 1 ) و یک فاکتور خروجی ( شیر شماره 2 ) می باشد .
سطح آب را در ابتدای آزمایش در میانه ارتفاع بشکه فرض کرده و سپس شیرهای آب 1 و 2 را باز کنید .
چنانچه پس از شروع آزمایش ، مقدار آب ورودی از شیر 1 بیش از مقدار آب شیر خروجی شماره 2 باشد ، چه اتفاقی می افتد ؟ سطح آب درون بشکه بمرور بالا و بالاتر می آید تا جایی که بشکه پر شده و آب آن سرریز نماید . آب سرریز شده ممکن است در مسیر خود موجب خسارت های زیادی گردد .
پایین افتادن سطح آب زیرزمینی
این حالت زمانی اتفاق می افتد که در بشکه فرضی فوق الذکر ، تنها تفاوت در مقدار آب ورودی و خروجی است .
در این حالت مقدار آب خروجی شیر شماره 2 بیش از مقدار آب ورودی از شیر شماره 1 میباشد ، و در اثر باز بودن شیرها ، بمرور سطح آب بشکه پایین و پایینتر می رود تا جایی که سطح آب به کف بشکه برسد و دیگر ، آبی برای خارج شدن وجود نداشته باشد ، الا همان مقداری که از شیر شماره 1 وارد میشود .
دراینصورت دیگر جریان مستقیم شده و فقط مقدار وارده عیناٌ خارج شده و چیزی به حجم آب بشکه اضافه نمیشود .
مثال فوق یک مدل ساده شده از آبخوان را نشان داد و شما را با فاکتورهای ورودی و خروجی این سیستم آشنا نمود .
ووردی های سیستم
اصلی ترین ورودی سیستم ، نفوذ مستقیم آب باران در زمین است .
پس از آن آبهای جاری انهار ،برکه ها و رودخانه ها و مسیل ها نیز در مسیر و بستر خود ، به درون زمین نفوذ می کنند .
آبهای لوله کشی شده شهری و کانالیزه شده کشاورزی نیز مقداری نشتی دارد که بدرون زمین نفوذ می کنند .
آب زراعی مصرف شده در مزارع نیز پس از مشروب نمودن و مصارف گیاهی بدرون زمین نفوذ می کند .
آب لوله کشی شهری و روستایی نیز پس از مصرف ، به صورت فاضلاب شهری و روستایی به درون زمین نفوذ می کنند .
تمامی این آبها ، پس از نفوذ در زمین ، در اثر نیروی ثقل خود به سمت یک هدف و آن پایینترین نقطه و تراز ممکن ، حرکت می کنند تا به لایه نفوذناپذیر برسند. پس از رسیدن به آن لایه نفوذناپذیر است که آبها بر روی هم انباشته شده و آبخوان را تشکیل می دهند .
خروجی های سیستم
آب های خارج شده از مظهر قنوات و دهانه چاههای عمیق و نیمه عمیق ، و آبهای زهکشی شده از اراضی زه دار ، به رودخانه ها و قسمت های خروجی دشت ها و آب های بخار شده از اعماق نزدیک به سطح زمین و ... از فاکت های خروجی سیستم بحساب می آیند .
معادله سیستم
چنانچه خروجی های سیستم را در یک طرف معادله و ورودی های آنرا در طرف دیگر معادله بنویسیم ، حالت های زیر متصور است :
• آب های خروجی مساوی آب های ورودی و سیستم در حالت تعادل است.
• آب های خروجی بیش از آب های ورودی و سیستم در حالت کاهنده و رو به بحران و نابودی است .
• آب های خروجی کمتر از آب های ورودی و سیستم در حالت افزایندگی و رو به بروز خطر زهدار شدن اراضی است .
راه حل
از آنجا که جمعیت رو به افزایش است و نیازهای جمعیت روزافزون میباشد ، لذا قبول اینکه یک سیستم آب زیرزمینی را میتوان در حالت تعادل نگهداشت بسیار مشکل و عملاٌ ناممکن است .
علیرغم سعی و کوشش دائمی مدیریت حفاظت آب زیرزمینی دشت های مختلف وابسته به سازمان های آب مناطق ، همیشه بهره برداران و صاحبان چاهها ، با برداشت بیش از سهمیه تعیین شده و تخطی از میزان قید شده در پروانه های بهره برداری به خروج سیستم از حالت تعادل و حرکت آن به سمت بحران و کاهش ذخیره آبخوان می رود .
در این حالت سیر نزولی سطح آب زیرزمینی سیر نزولی سریعی پیدا کرده و روز به روز حرکت نزولی آن و کسری ذخیره مخزن بیشتر خواهد شد .
مدیران باید مراقب باشند تا کفگیر برداشت آب زیرزمینی به ته دیگ آبخوان برنخورد ، وگرنه صدای آن بسیار گوشخراش خواهد بود .
در صورت بروز چنین حالتی ، خسارتهای جبران ناپذیری ، حیات انسانی و گیاهی را تهدید می کند .
خسارتهای مورد انتظار
پایین رفتن سطح آب زیرزمینی و تخلیه سفره آب زیرزمینی موجب : خشک شدن چاههای نیمه عمیق و قنوات ، کاهش آبدهی چاههای عمیق ، کف شکنی مداوم و تعمیق چاههاعمیق ، افزایش هزینه نصب تجهیزات در اعماق زیادتر، افزایش مصرف سوخت و هزینه های برق مصرفی کشاورزی ، شورشدن آب چاهها در اثر حرکت جبهه آب شور از حاشیه های مخزن به سمت مرکز که پدیده اینترفاز را بدنبال دارد .

علاوه بر آن تخلیه سفره آب زیرزمینی ، موجب خشک شدن چاههای عمیق و نابودی کشاورزی ، نشست اراضی اطراف چاهها ، فرورفتن تجهیزات سرچاهی برون چاه ، تخریب ساختمانهای سرچاهی ، زلزله های القایی کم شدت ، نشست سراسری دشت ها و زلزله های شدید احتمالی و سایر عوارض خواهد بود .

در مواردی نیز که آب ورودی به سیستم بیش از میزان خروجی آنست ، ما با خسارتهای بیشماری مواجه خواهیم بود : بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در دشتها و روستاها و شهرها ، نمناک شدن کف اتاقها ، جمع شدن آب در طویله های روستائیان ، جمع شدن آب در تنورهای زمینی ، نمور وتخریب شدن دیوارها ، نشست ساختمانها و شکستگی حاصل از نشست ، آلوده شدن آب زیرزمینی با فاضلاب خانگی ، افزایش بیماریهای ناشی از آب ، خشک شدن درختان ، کاهش راندمان زراعی و خشک شدن مزارع در اثر زهدار شدن اراضی ، شوری خاکها و... از جمله خسارتهای ممکن در اثر بالا آمدن سطح آب زیرزمینی است .
تغذیه مصنوعی

یکی از راههایی که برای کنترل و جلوگیری از پایین افتادن سطح آب دشتها از قدیم الایام مورد توجه مردم و کشاورزان ایران بوده و در سالهای اخیر نیز مورد توجه متخصصین امر آبهای زیرزمینی قرار گرفته است ، تغذیه مصنوعی سفره است .
در مواردی که تغذیه طبیعی و ورودی های طبیعی سیستم جوابگوی میزان آبهای خروجی از سیستم نباشد ، متخصصین این روش را پیشنهاد می کنند تا با تزریق مداوم آب به داخل یک مخزن ، از نابودی آن جلوگیری کنیم . تغذیه مصنوعی های متنوع دشت گرمسار ، سمنان ، زرتل ، آبگرم ، دامغان ، دریان ، آکسی ، مهماندوست ، دامغان ، ارمیان و نعیم آباد و زیدر و ... از تجربیات نگارنده در پروژه های تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی دشت های مختلف استان سمنان میباشند .
زهکشی
با زهکشی سطحی و زیرزمینی و پمپاوو خارج کردن آبهای مازاد و انتقال آن به دیگر مناطق میتوان از خسارتهای بالا آمدن آب زیرزمینی جلوگیری نمود .
زهکشی روستای مرادآباد و زهکشی جنوب دشت گرمسار و چاههای کاهش سطح اب جنوب تهران از تجربیات نگارنده در استان سمنان و تهران در مواجهه با زهدار بودن اراضی بوده است
روش های تغذیه
تغذیه سفره آب زیرزمینی به دو روش اساسی میسر می شود . روش طبیعی تغذیه بدون هیچگونه دخل و تصرف در طبیعت ، و روش مصنوعی .
تغذیه طبیعی
این روش تغذیه همان روشی است که طبیعت در طول سالیان درازی به نفوذ آب بداخل زمین و تشکیل سفره های آب زیرزمینی پرداخته است . هم منابع آبی طبیعی هستند و هم بسترهای تغذیه کاملاٌ طبیعی هستند .
تغذیه مصنوعی
همچنانکه قبلاٌ ذکر شد در مواردی که تغذیه طبیعی جوابگوی نیازهای روزاقزون بهره برداران نیست ، جوابگوی مصرف نیست ، مصرف بیش از تولید است و مانند آنکسی است که دخلش بود نوزده و خرج بیست ، باید با تغذیه مصنوعی به داد آبخوان رسید .
مانند سرمی که پزشک به بیمارش تزریق می کند ، چونکه تغذیه طبیعی جوابگوی نیازهای بدن بیمارش نیست .
• جانمائی تغذیه
برای جانمایی تغذیه چند شرط بعنوان شروط لازم باید مورد توجه قرار گیرد :
وجود دشت نیازمند به تغذیه
بدون وجود یک بیمار چگونه میتوان درمان را شروع نمود ؟ مگر بر روی مدل های عروسکی و انهم فقط بدرد آموزش میخورد ، پس از آموزش باید آموخته های خود را بر روی مدل های واقعی به مرحله عمل درآوریم و در اینجا به بیمار واقعی نیاز خواهیم داشت .
پس ضروری است دشت های مختلف را قبلاٌ شناسایی کرده و دشتهای نیازمند به تغذیه را شناخته باشیم و تمام توجه خود را به آن دشتها معطوف کنیم .
وجود آب مازاد و قابل تغذیه
داروی واقعی بیمار مورد نظر ما آب است و ما برای درمان به چنین دارویی نیاز داریم ، بنابراین باید منابع آبهای سطحی منطقه را شناسایی کنیم و منابع آبی مازاد را بشناسیم و پس از یافتن منابع آبی که مازاد بر نیاز روز حقابه بران و صاحبان منافع است ، باید به شرایط کمی و کیفی آن نیز بپردازیم .
آیا این منبع آبی کفایت نیاز ما را می کند ؟ از نظر کیفی ، فیزیکی و شیمیایی با نیازهای ما انطباق دارد ؟ وجود یک رودخانه آب شور که دائماٌ جریان دارد نه تنها برای تغذیه مناسب نیست بلکه باعث آلودگی شیمیایی آبخوان نیز می گردد و در صورت توان باید آنرا از محدوده دشت خارج کنیم . آیا تغذیه این آب ، مسایل کیفی جدیدی را به آبخوان تحمیل نخواهد کرد ؟ آبهای سولفاته سبب تلخی آبخوان ( آبگرم سمنان ) و آبهای کلروره سبب شوری آبخوان (آب گندم دره ارادان در شرق گرمسار) می گردند .
آبهای کربناته ، مناسب ترین آبها برای تغذیه میباشد . علاوه بر شرایط شیمیایی آبها ، دقت در پارامترهای فیزیکی آب نیز بسیار حایز اهمیت است و هرچه آب مورد استفاده صاف تر و زلال تر باشد ، شانس نفوذ آن بداخل آبخوان زیادتر و ریسک آن کمتر است .
وجود اراضی مناسب تغذیه
اراضی واقع در ابتدای مخروط افکنه ها ، بدلیل نحوه رسوبگذاری آن در طول سالیان دراز تشکیل بادبزنه های آبرفتی ، مناسب ترین اراضی هستند و از آنجا که بدلیل دانه درشت بودن و سنگلاخی بودن این اراضی ، قابلیت زراعی آن نیز پایین است ، لذا امکان استفاده از این اراضی میسر است . دانه بندی خاکهای این اراضی دانه درشت گردشده اند.
همین دانه درشتی آبرفت و نبود لایه های ریزدانه و بازدارنده رسی در بینابین لایه های آبرفت ، موجب افزایش شانس نفوذ آب به داخل آبخوان میگردد .
اراضی واقع در دامنه کوهها نیز که از واریزه های دامنه کوهها تشکیل شده اند نیز برای تغذیه شرایط مناسبی را دارند ، دانه بندی خاک این اراضی دانه درشت تیز گوشه اند .
منبع آب سطحی
منابع آب سطحی عبارت از آب رودخانه ها ، خشکرود ها ، آبهای سیلابی ، کانالها و انهار طبیعی و کشاورزی هستند که میتوان در فصول غیر زراعی و زراعی از آب مازاد این منابع برای تغذیه مصنوعی استفاده نمود .
منبع آب زیرزمینی
منابع آب زیرزمینی ، آبهای خروجی از چشمه ها ، قنوات و چاههای عمیق و نیمه عمیق است ، که ممکن است از یک ناحیه بنا به دلایلی پمپاو کرده و پس از انتقال به منطقه دیگر به مصرف تغذیه مصنوعی آن دشت برسانیم .
اراضی مناسب
با شناسایی اراضی مناسب تغذیه ، باید بدانیم که آبهای تغذیه شده به چه مصرفی خواهد رسید ، آیا موجب پر آب شدن چاهها و قنوات گردیده و یا باعث زهدار شده اراضی و یا تخریب ساختمانها می شود ؟ اطمینان از مناسب بودن موقعیت و شرایط توپوگرافی و فیزیکوشیمیایی اراضی محل تغذیه از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
تغذیه سطحی
در این روش با پخش کردن آب در روی سطح زمین و توقف در جریان آن موجب نفوذ آب را بداخل زمین فراهم می آوریم .

 

[mousa mp]

آب هاي زيرزميني

آب هاي زيرزميني

پیتینگ
ساده ترین شیوه استفاده از آب باران ، بلافاصله پس از بارش بر روی زمین ، پیتینگ میباشد . در این روش با حفر چاله هایی مانند چاله درخت با عمق کمتر از چاله درخت و در فاصل مشخصی که هر چاله از چاله بعدی حدود 2 متر فاصله پیدا می کند ، موجب میشود که آب باران هایی که در زمین های حدفاصل چاله ها باریده اند ، قبل از بهم پیوستن و ایجاد جریان رگه های آب جاری ، در چاله ها جمع آوری و محبوس شده و چون زمین محل حفر چاله ها ، از نوع خاکهای دانه درشت و واریزه ای است ، سریعاٌ در زمین نفوذ می کنند .
از این نمونه چاله ها که با تراکتور های مجهز به ابزار چاله کنی حفر میشود ، در بیابان های شمال روستای قوشه و بر سر راه جاده تویه دروار به وفور حفاری شده است . جهاد سازندگی مبدع این روش تغذیه بود .
کنتورفارو ، خطی ، نواری
این روشها نیز مبتنی بر ممانعت از ایجاد جریان های سطحی بوده و در اراضی شیبدار واریزه ای احداث میشوند . با استفاده از تراکتور های مجهز به گاوآهن های پنجه غازی و سایر ادوات مناسب ، شیارهای طولی شبیه شخم ، در روی زمین های شیبدار ایجاد می کنند تا آبهای جاری در سراشیبی ها در این شیار ها به تله افتاده و در امتداد شیار جریان یافته و به آرامی در زمین نفوذ کنند . این شیارها غالباٌ موازی با خطوط میزان و کنتور لاینها و خطوط تراز توپوگرافی حفر میشوند و چنانچه این شیارها ازحالت موازی بودن باخطوط تراز خارج شوند ، بلافاصله در اثر تجمیع آب و هجوم آبهای اطراف تخریب میشوند . سازمان جهاد سازندگی و کشاورزی مبدع این روش تغذیه بودند .
گردشی
در اراضی کم شیب تر با ایجاد یکسری خاکریزهایی که به ارتفاع مناسبی خاکریزی و متراکم می شوند زمینه جمع شدن آب در پشت خاکریزها را فراهم می آورند و چون جریان آب بصورت مداوم برقرار است و تجمیع آب موجب تخریب خاکریز میشود ، در انتهای آن با ایجاد یک بستر سنگی آب را در جهت عمود بر شیب به پشت خاکریز پایینی هدایت می کنند . تغذیه مصنوعی زیوان سرخه و مهماندوست دامغان از نمونه های این روش تغذیه بوده که توسط آب منطقه ای در استان سمنان اجرا شده است . نمونه زیوان توسط مشاور ری آب طراحی شده بود .
بستری
کاهش شیب بستر رودخانه ها و مسیل ها و در نتیجه کم کردن سرعت جریان ، موجب نفوذ دادن آب از طریق بستر رود میشود . اگرچه در چنین مواردی با کم شدن سرعت جریان شدن رسوبگذاری سیلابها نیر خود مزید بر علت شده و عامل نفوذناپذیری بستر و مسدود شدن معبر زیر پل ها و غیره می گردد . برای کاهش شیب بستر رودخانه ها از سازه هایی از قبیل سنگریزها و گابیون بندیها و اپی ها استفاده می شد . این سازه های خشک و خشکه چین موجب طولانی شدن مسیر جریان در بستر رود و کاهش شیب طبیعی بستر و نفوذ آب بداخل بستر می گردید . جهاد سازندگی مبدع این روش تغذیه بود .
نمونه های اجرا شده در بستر رودخانه زرتل سمنان نیز یکی از نمونه های تجربیات نگارنده است .
تورکینست
اصطلاح تورکینست به معنی لانه بوقلمون است و از پروژه های اجرایی استرالیا اقتباس شده است . از این نمونه در دشت های استان سمنان بوفور اجرا شده است .
در حاشیه مسیل ها و رودخانه ها حوضچه های منفردی شبیه لانه بوقلمون که بی شباهت به نعل اسب نیست، احداث میشود ، و آب سیلابی یا آب پایه مازاد رودخانه را بدرون این حوضچه هدایت می کنند . دیواره های این حوضچه ها از خاکریز لایه لایه و متراکم است که از طرف دهانه نعل است باز بوده و ارتفاع آن به سطح زمین نزدیک میشود .
از موارد تخریب شده این حوضچه ها ، تورکینست گل رودبار سمنان است و از تورکینست های خوب ، نمونه تورکینست زیوان سرخه را میتوان نام برد وجهاد سازندگی مبدع این روش تغذیه بود .
استخری ، حوضچه ای
در این روش که در اراضی کم شیب بالای دشتها احداث میشود ، سیستم شامل آبگیر و کامال آنتقال و شیب شکنها و تعدادی حوضچه رسوبگیر و چندین حوضچه تغذیه میباشد که در بالادست دشتها و ابتدای مخروط افکنه ها احداث میگردد .
آب وارده به سیستم ابتدا به حوضچه های رسوبگیر که دارای طول زیاد و مسیرهای چرخشی درون حوضچه است وارد شده و پس از طی شدن زمان ماند پیش بینی شده در طراحی ، به سمت قسمت انتهایی حوضچه رفته و از طریق سرریزهای سنگی یا بتنی و یا لوله های تخلیه کننده از آن خارج میگردد.
آب صاف و زلال خارج شده از حوضچه های رسوبگیر بداخل حوضچه های تغذیه که دارای اشکال یکنواختی هستند شده و بمرور در زمین نفوذ می نمودند . ابعاد این حوضچه ها و بویژه شکل و طول حوضچه آبگیر براساس شرایط فیزیکی آب مورد استفاده محاسبه و طراحی می گردد .
تغذیه مصنوعی دامغان در سطح 10 هکتار و گرمسار در سطح 4 هکتار و شمالشرق سمنان در سطح بیش از 10 هکتار، از نمونه تجربیات نگارنده در تغذیه مصنوعی دشت های استان سمنان می باشد .
دریاچه ای
با ایجاد حوضچه های بسیار بزرگی در ابتدای مخروط افکنه ، میتوان آب رودخانه را در فصول غیر زراعی و یا سیلابی بدرون این دریاچه ها هدایت نموده و بمرور امکان صاف شدن و نفوذ آن بداخل زمین را فراهم آورد . نمونه هایی از اینگونه پروژه ها در مخروط افکنه رودخانه حبله رود گرمسار و امامزاده عبدالله سمنان احداث و مورد بهره برداری و استقبال شدید اهالی و صاحبان چاهها قرار گرفته است .
سد نعیم آباد شاهرود نیز نمونه دیگری از این پروژه هاست که در محل تقاطع رودخانه های مجن و تاش شاهرود ، بر روی بستر طبیعی و دانه درشت رودخانه احداث شده و هدف از ایجاد آن فراهم نمودن زمینه تغذیه مصنوعی قنات بسیار پر آب و حیاتی شهرداری شاهرود میباشد که یکی از منابع عمده آب شرب شهر است .
تغذیه عمقی
این روش را شاید بهتر باشد تزریق تلقی کنیم ، زیرا با انجام تمهیداتی آب را تا عمقی پایین می بریم تا با لایه نفوذناپذیر مجاور شده و مستقیماٌ در لایه آبدار تزریق گردد . در این روش بدلیل اینکه آب به جای نفوذ قائم ، در جهت افقی نفوذ می کند ، ریسک برخورد آن با لایه های نازک رسی بازدارنده به حداقل می رسد و در این حالت میزان نفوذ بمراتب بیش از حالت تغذیه سطحی خواهد بود . بنا به بررسی هایی که در زمان اجرای پروژه ها در سمنان انجام شد ، میزان نفوذ افقی 16 برابر میزان نفوذ قائم آب است .
گودالی
در کنار بسیاری از جاده های سراسری با گودال های متعدد شن و ماسه برخورد می کنیم که سازندگان راهها برای تامین شن و ماسه و مصالح مورد نیاز احداث راه ، در اعماق گوناگون و در راس مخروط افکنه دشت ها و مناطق با خاکهای دانه درشت ، ایجاد نموده و پس از خاتمه پروژه ، آنها را به حال خود رها نموده اند .
از این نمونه گودال ها که بعضاٌ بدلیل رها شدن ، به محل تخلیه زباله های شهری و روستایی تبدیل شده بود ، در حاشیه جاده گرمسار- سمنان بوفور دیده می شدند .
در شمال کمربندی شهرسمنان نیز یک گودال بسیار بزرگ که متعلق به محل قرضه مصالح مورد نیاز ساخت جاده کمربندی و سایر راهها بود ، وجود داشت.
استفاده از این گودالها بعنوان محل تغذیه مصنوعی نیز مزایایی را در پی داشت که به جهت صرفه جویی در هزینه خاکبرداری در حجم بسیار زیاد ، و صرف هزینه و زمان از اولویت برخوردار بود و کافی بود تا آب موجود و مازاد را بدرون این حوضچه ها و گودالها هدایت کنیم .
در دشت گرمسار با انحراف آب کانالهای آبیاری در فصول غیر زراعی و انتقال و هدایت آن بداخل این گودالها ، میلیونها مترمکعب آب را بدرون آبخوان تزریق نمودیم ، که میزان دقیق آمار آن در اداره آب شهرستان گرمسار موجود است .
در شهر سمنان نیز از گودال موجود جهت تغذیه آبخوان استفاده شده است .
چاهی
اگر از چاههای عمیقی که در شرایط عادی برای بهره برداری از آب زیرزمینی مورد استفاده قرار می گیرد ، در فصول غیر زراعی و خاموش بودن چاهها ، بنحو معکوس بهره برداری کنیم ، در واقع تزریق مصنوعی کرده ایم .
فرض کنید که شما به منبع آب بسیار صاف و زلال سطحی دسترسی دارید که در فصول غیر زراعی بدون داشتن حقابه و بیمصرف از محدوده خارج می شود .
میتوان با جمع آوری این آبها در حوضچه های ترسیب و آرام بخش ، آب صاف شده را بداخل چاه ریخت .
آب وارده بدرون چاه از طریق درز و شکاف لوله ها بدرون درز و شکاف آبرفت راه یافته و راه خود را به سمت مخزن آب زیرزمینی باز خواهد نمود . این حرکت موجب باز شدن درز و شکافهای بسته شده لوله ها و افزایش آبدهی چاه در سال بعد نیز خواهد شد .
البته میتوان با احداث تعدادی حوضچه رسوبگیر و تغذیه و حفر چاه در میان حوضچه های تغذیه نیز به همین نتیجه رسید و در اینصورت نیازی به استفاده از چاه مالکین و بخش خصوصی نمیباشد ، که ممکن است از اساس با پروژه موافق نبوده و نسبت به عمل ما نیز نظر خوشی نداشته باشند .
سدزیرزمینی
سد های معمولی را در مقابل جریان سطحی رودخانه ها می سازند تا آبها را در مخزن خود در پشت سد جمع آوری نموده و به مصرف برسانند . سد زیرزمینی در حقیقت عکس سدهای معمولی است و ارتفاع آن نیز معمولاٌ بالاتر از سطح بستر رودخانه نخواهند بود .
با خاکبرداری بستر رود و پر کردن محل با خاکها و مواد نفوذ ناپذیر و ایجاد لایه های نفوذ ناپذیر در مقابل جریان ، یک مخزن زیر زمینی ایجاد می کنند . در بالادست نیز کف بستر رودخانه را برداشته و با سنگها و قلوه سنگها بگونه ای سنگ چینی می کنند که قسمت عمده ای از جریان ظاهری رودخانه در بستر نفوذ نموده و به اصطلاح غرق شود و آب غرق شده در حقیقت به آبخوان افزوده گردد .
• تخلیه آبخوان
حتی اگر تمامی شرایط هم برای تغذیه فراهم باشد ولی آبخوان مملو از آب باشد ، هیچ امکانی برای تغذیه باقی نمی ماند ، لذا باید آبخوان فضای خالی برای تغذیه داشته باشد . تا زمانی که آبخوان کاملاٌ پر و مملو از آب باشد ، آبهای جدید وارده مانند جریان سطحی از روی آن عبور نموده و خارج خواهد شد .
• رودخانه تغذیه کننده
در قسمت هایی از رودخانه ، آب رودخانه در بستر فرو می رود و به اصطلاح غرق می شود ، در این بخش ها رودخانه بستر خود را تغذیه می کند و رفته رفته از دبی آن کاسته می شود . در رودخانه حبله رود گرمسار در فاصله بسیار کمی از طول رودخانه ، بخش عمده ای از آب رودخانه در گسل بن کوه فرو می رفت و در واقع رودخانه گسل را تغذیه می نمود .
• رودخانه تغذیه شونده
وقتی رودخانه در طول خود با ورود آب از حاشیه ها و بستر خود مواجه شده و دم به دم به دبی آن افزوده میگردد ، رودخانه را تغذیه شوند می نامند . عمدتاٌ رودخانه ها در قسمت های علیای خود ماهیت تغذیه شنده داشته و در قسمت سفلی به نوع تغذیه کننده تبدیل می شوند .

 

[mousa mp]

كاناليزه كردن رودخانه

كاناليزه كردن رودخانه

در پيچ هاي با درجه چرخش زياد در رودخانه، كه به اين دليل رودخانه دائماً در حال فرسايش مي باشد، كاناليزه كردن رودخانه مي تواند مطرح باشد. در حالت طبيعي اين روند فرسايش آنقدر ادامه مي يابد تا انروي رودخانه مستهلك شود. در نتيجه ي اين فرآيند دو سمت گلوگاه پيچ به مرور زمان به يكديگر نزديك مي شوند تا در نهايت به يكديگر متصل شوند به صورتي كه پيچ به صورت يك مسير نعل اسبي، بيرون از مسير اصلي و جديد رودخانه باقي مي ماند. در چنين پيچ هايي راه حل كاناليزه كردن رودخانه است كه جهت نيل به اهداف زير صورت مي گيرد:

_ جلوگيري از تخريب تاسيساتي كه در كناره بيروني پيچ قرار گرفته اند و تثبيت اين مواضع براي جلوگيري از فعاليت مجدد آنها.

_ كنترل روند طبيعي فرسايش رودخانه جهت كنترل و هدايت درست آن براي رسيدن به اهداف پيش بيني شده.

_ كاهش هزينه تثبيت در آينده چرا كه مسير كاناليزه شده جديد به مراتب كوتاهتر از تمامي طول فرسايش پذير پيچ مي باشد.

_ افزايش بده رودخانه به علت كوتاهتر شدن مسير و افزايش شيب بستر رودخانه.

انواع روش هاي كاناليزه كردن رودخانه به دو صورت زير ممكن است:

روش اول احداث مسير جديد يا مقطع عرضي كامل مي باشد. در اين روش پس از طراحي مسير جديد مقطع عرضي كامل رودخانه با تثبيت متوسط بين رقوم دو گلوگاه پيچ احداث مي شود و سپس دهانه رودخانه در مسير قبلي با خاكريز مسدود مي گردد.

روش دوم به كمك احداث كانال هادي مي باشد. كانال هادي آبراهه كوچكي است كه پس از مسير يابي (طراحي مسير جديد بر روي نقشه ) با مقطع عرضي كه حداقل ده درصد از دبي طراحي را بتواند عبور دهد با خاكبرداري احداث مي شود. در اين حالت با توجه به فعال بودن پيچ رودخانه، مقداري از دبي جريان به مرور زمان وارد كانال هادي شده و با توجه به شيب بستر اين آبراهه به مرور زمان و در اثر فرسايش عريض تر شده و ظرفيت مطلوب را جهت انحراف رودخانه به وجود مي آورد. در دبي هاي كم چون امكان .بسته شدن كانال هادي به علت رسوب گذاري وجود دارد لذا در آغاز، بايد يك سد كوتاه خاكي طراحي شود تا مانع ورود جريان آب با سرعت كم به داخل كانال شود و در عوض در دبي هاي سيلابي با عبور آب از روي آن اين سد كوچك شسته شده و جريان آب، مقطع عرضي واقعي خود را به مرور زمان ايجاد كند.

 

[mousa mp]

مرفولوژي رودخانه

مرفولوژي رودخانه

شناختن شكل و ساختمان رودخانه مرفولوژي رودخانه ناميده مي شود به عبارتي به كمك مرفولوژي رودخانه مي توان اطلاعاتي از شكل هندسي آبراهه، شكل بستر و پروفيل طولي رودخانه به دست آورد. مرفولوژي يك رودخانه تحت تاثير عوامل متفاوتي مثل سرعت جريان فرسايش و نحوه رسوب گذاري قرار دارد از نظر مرفولوژي رودخانه ها به دو طريق زمين شناسي و نوع مسير تقسيم مي شوند:

از نظر زمين شناسي: در اين تقسيم بندي با رودخانه هاي جوان، كامل، مسن مواجه هستيم.

رودخانه هاي جوان : رودخانه هايي هستند كه در شيبهاي تند جريان دارند. دره اين رودخانه ها به شكل و فرسايش در اين رودخانه ها تا هنگامي كه بستر به حالت تعادل نسبي برسد ادامه دارد.

رودخانه هاي كامل : اين نوع رودخانه ها در دره هاي پهن تري جريان داشته و از شيب نسبتاً ملايمي برخوردارند. فرسايش ديواره ها در اين نوع رودخانه ها جايگزين فرسايش بستر گرديده است، چرا كه بستر قبلاً به يك حالت تعادل نسبي رسيده است.

رودخانه هاي مسن : اين رودخانه ها در دره هاي بسيار پهن جريان داشته، بسترشان داراي شيب ملايمي است و در مسير آنها آبشاري وجود ندارد. مسيرهاي نعل اسبي در حاشيه رودخانه حاكي از تغيير مسير پيچ هاي رودخانه در طول زمان مي باشد. رودخانه كارون در ايران مثال خوبي از اين نوع رودخانه هاست.
در تقسيم بندي زمين شناسي با رودخانه هاي جوان، كامل، مسن مواجه هستيم

در رودخانه هاي كامل فرسايش ديواره ها جايگزين فرسايش بستر مي‌گردد، چرا كه بستر قبلاً به يك حالت تعادل نسبي رسيده است.

از لحاظ نوع مسير: رودخانه ها با مسير مستقيم، پيچان، شرياني، از همديگر مشخص مي شوند.

رودخانه ها با مسير مستقيم : بيشتر دربازه هاي كوتاه، رودخانه ها اين شكل را پيدا مي كنند كه خود يك حالت ناپايدار و انتقالي است و پس از برخورد با مانع در مسير رودخانه اين حالت از بين مي رود.

رودخانه ها با مسير پيچان : نماي بالاي اين رودخانه ها شامل يك رشته پيچ هاي پي در پي
مي باشد كه با مسيرهاي مستقيم به يكديگر وصل شده اند. رودخانه هاي پيچان داراي شيب ملايم مي باشند و غالباً ناپايداري در مسير آنها ديده مي شود. در ساحل بيروني پيچ، سرعت جريان زياد شده كه همين امر باعث ايجاد فرسايش در اين سمت و در نتيجه رسوبگذاري در ساحل مقابل مي گردد. اين فعل و انفعالات به مرور زمان باعث پيش روي پيچ به سمت ساحل بيروني و هم زمان با آن به طرف پايين دست رودخانه مي گردد.

رودخانه ها با مسير شرياني : اين رودخانه ها شامل يك تعداد آبراهه مي باشند كه در طول مسير از هم جدا شده و دو مرتبه به يكديگر مي پيوندند.

رودخانه ها با مسير مستقيم، پيچان، شرياني، از همديگر مشخص مي شوند

 

[mousa mp]

آبخيز داري چيست؟

آبخيز داري چيست؟

نظر به اينكه رشته آبخيز داري در ايران قدمت چنداني ندارد و تا به حال كمتر شناخته شده است تصميم بر اين شد كه به مناسبت هفته ي منابع طبيعي هم كه شده باشد توضيحات ساده اي از اين رشته مهره اي در ايران به خدمت جامعه ي علمي و ديگر اقشار جامعه كه در گير اين رشته هستند يا خواهند بود تقديم شود.

آبخيز داري چيست؟
تاكنون در بروشورهاي مختلفي كه اداره ي جهاد كشاورزي وادارات مربوط عرضه نموده اند. اين رشته تا حدود زيادي معرفي شده است و فهرستي از عمليات مختلفي كه در اين رشته انجام مي گيرد به طور مختصر و مفيد ارائه شده اند اما در باب يادآوري اين توضيحات مجدداً ذكر مي شوند. براي معرفي آبخيزداري نخست بايد بستر كار آن را معرفي كرد،

حوضه ی آبخيز.
يك حوضه (حوزه) ي آبخيز (watershed , basin) همانطور كه از نامش پيداست يك محوطه يا يك ناحيه يا يك بخش مشخص و متمايز شده از زميني است كه آبهاي جاري آن توسط يك رود و انشعابات آن زهكشي مي شوند و از يك نقطه به نام خروجي (out let) حوزه خارج مي شوند. اين رود را كه زهكشي اصلي اين منطقه است آبراهه ي اصلي و انشعابات ديگر را كه كار زهكشي سطح حوزه را به آبراهه ي اصلي انجام مي دهند آبراهه هاي فرعي نامند.

آبراهه ي اصلي طويل ترين آبراهه ي حوزه است كه كليه ي آبهاي جاري شده در سطح حوزه را جمع كرده و از خروجي حوزه به بيرون مي فرستد . اين آبهاي جاري ممكن است آب حاصل از بارش باران يا برف باشد يا ديگر آبهاي جاري همچون آب چشمه ها و قنات ها و...

معمولاً هر بارشي كه در سطح زمين صورت مي گيرد مقداري از آن به داخل زمين نفوذ مي كند و مقداري از آن به صورت رواناب در مي آيد و بقیه ی آن نيز از سطوح

مختلف تبخير مي شود يا ممكن است از سطح اندامهاي جانداران

(گياهان و جانوران) بصورت تعرق خارج شود كه اين بخش سوم در مقابل دو بخش ديگر معمولاً نقش كمرنگتري دارد. اين تغيير و تحولات را معمولاً با معادله ي زير كه معادله بيلان هيدرولوژيكي نام دارد بيان مي كنند.

p = et + i + r + s

p precipitation يا ميزان بارش و نزولات

et evapotranspiration تبخير و تعرق

infiltration i ميزان نفوذ يافته

r run off يا رواناب يا هرزاب يا آب جاري شده در سطح

s -یا + كه كاهش يا افزايش ذخاير آبي در چاله هاست كه در بارش هاي قبلي به وجود آمده اند.

حال آبخيزداري اساساً كار كنترل اين معادله را بر عهده دارد.

آبخيزداري يا مديريت آبخيزها، كار كنترل حفره هاي آبخيز را بر عهده دارد. مديريت معاني مختلفي دارد و همه ي اين معاني را بايد در كار آبخيزداري ببينيم تا با موفقيت عمل كرده باشيم. آبخيزداري كار كنترل اجراي يك حوزه آبخيز را بر عهده دارد كه اين اجزا در زير خواهد آمد.

اجزاي يك حوضه ( حوزه ) ی آبخيز:
اگر يك محوطه مشخص را به ما نشان بدهند و به ما بگويند كه اين يك حوضه آبخيز است تنها چيزي كه از آن منطقه مي بينيم چيزي جز سنگ و گودال و چاله و شيار از آن نمي بينيم اما يك حفره ي آبخيز چيزي فراتر از اينهاست . هر حفره ي آبخيز از چند جزء اساسي و عمده تشكيل يافته است :

1- خاك و زمين شناسي آن

2- پوشش گياهي

3- آب 4- اقليم

5- وضعيت آبراهه ها 6- شيب و توپو گرافي


آبخيزداري مديريت و حفاظت از اين سه جزء مهره اي است .

ارتباط آبخيزداري با ساير رشته ها

آبخيزداري به عنوان يكي از اساسي ترين رشته هاي منابع طبيعي ، رشته اي است كه با اكثريت رشته هاي ديگر علمي ارتباط تنگا تنگي دارد واين ارتباط به گونه اي است كه همگي رشته هاي ديگر در حكم مهرهايي هستند كه با كنار هم قرار گردي آنها آبخيز داري پا مي گيرد امروزه آبخيزداري كل در دانشگاههاي كشور تا سطح كارشناسي همرا ه يكي از رشته هاي اساسي شاخه منابع طبيعي يعني مرتعداران تدريس مي شود و كلاً تشكيل رشته اي به نام مهندسي مرتع و آبخيز داري را مي دهد با شاخه هاي مختلف علمي چون زمين شناسي ،هوا شناسي ، فيزيك ، رياضي ،گياه شناسي ، دروس مختلفي از رشته مهندسي عمران همچون مقاومت مصالح استاتيك ونيز هيدرولوژي ، هدرولوژيك ،جغرافيا و سيستم نقشه كشي ومساحي ،عكسهاي هوايي وعكسهايي ماهواره اي و ارتباط تنگاتنگي دارد و به كمك رشته ي مرتعداري در جهت پيشرفت علمي و اقتصادي كشور عمل مي كند.هر آبخيزداروقتي در يك حوزه آبخيزمستقر مي شود از متخصصان مختلفي همچون زمين شناسان ، هيدرولوژيست ها و... اطلاعات خود در را دريافت مي كند وروي اين اطلاعات كار مي كند وبا مدل سازي وكارروی اين اين دادها كار كنترل و مديريت حوزه بدست مي گيرد

اهميت آبخيزداري
رشته ي آبخيزداري رشته اي است كه كه در جند كشور محدود در دنيا كه انگشت شمارند تدريس مي شود.كشورهاي چون آمريكاه، ژاپن ايران وچند كشور ديگر از كشورهاي هستند كه در اين زمينه كار مي كنند .وقتي بشنويم كه رودخانه ي زرد چين سال لانه 1750 تن خاك حمل مي كند وقتي مي شنويم كه گنجاش سد سفيد رود از 8/1 ميليارد متر مكعب پس از 8 سال به 900 ميليون متر مكعب رسيده است به اهميت كار آبخيزداري بيشتر پي مي بريم .سفيد رود در هر دقيقه 60تن خاك وروسوب در پشت اين سد جمع مي كند و اين جز لطمه به عرصه ي سد سازي و عرصه اقتصادي كشور نمي تواند باشد.براي جل.گيري از اين فاجعه ها بايد از فرساش خاك در حوزه هاي آبخيز بالا دست كه آب خود رابه اين رودها مي ريزند جلوگيري كرد.

فرسايش چيست واهميت آن در آبخيزداري تا چه اندازه است

فرسايش يعني هر وقت و از بين رفتن وتخريب خاك . فرسايش توسط عوامل مختلف صورت مي گيرد ازجمله توسط آب باران از جمله توسط باد ، يخچال و…

پوشش گياهي ودر كل پوشش سطح زميني كه ممكن است سنگي و يالاشبرگی هم باشد به صرفه ترين راههاي جلوگيري از اين فرسايش است اما نقش انسان در فرسايش از همين اعمال مي شود ، با تخريب اين پوشش گياهي مخصوصاً با چراي افراطي طو نادرست و نابموقع دامها پوشش هاي طبيعي كه عظيم ترين بخش آنها مراتع هستند نقش انسان آشكار مي شود براي تشكيل هر 25 ميلي ليتر خاك چيزي حدود 300 سال زمان لازم است البته فرسايش تا حدي كه فرسايش مجاز گفته مي شود اجتناب ناپذير و تقريباً غير قابل كنترل است .كه اين حد مجاز در جهان چيزي حدود 5/12 تن در هكتار در سال است كه برابر همان مقدار خاكي است كه در اين سطح در اين مدت توليد مي شود . البته با توجه به به شرايط بستر زمين شناشي ايران كه بسترشهر ضعيفي است 7 الي 8 تن خاك نيز زياد است .پس آنجاست كه اهميت آبخيز داري برجسته تر مي شود .آبخيز داري با كنترل فرساش در حوزه هاي آبخيز از اين معضلات پيشگيري مي كند.