راهنمای کامل گیاه دارویی نعناع

مرتضی فنودی

عضو جدید
مقدمه از دوهزار سال قبل تا کنون از گونه های مختلف نعناع به عنوان ادویه ودارو وهمچنین گیاه معطر و اشتها آور استفاده می شود. اما استفادۂ نعناع به ۲۵۰ سال قبل باز میگردد. از برگها و پیگر رویشی و اسانس این گیاه در اکثر فارماکوپه های معتبر به عنوان دارو یاد شده است . از مواد موثرۂ نعناع در صنایع داروسازی و داروهایی برای مداوای دل درد و نفخ شکم تهیه می شود . عطر و طعم نعناع برای خوش طعم شدن داروهای بدمزه مورد استفاده قرار می گیرد . منتول اسانس نعناع خاصیت ضد باکتریایی دارد و در تهیۂ محلولهایی برای شستشوی دهان و گلو استفاده می شود . منتول همچنین خاصیت ضدخارش دارد . اسانس نعناع در صنایع غذایی ،بهداشتی ،ارایشی و شیرینی سازی ،نوشابه سازی و صنایع ادویه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
بقراط پدر علم طب از نعناع در نوشته های خود یاد کرده است که در قرون وسطی از نعناع در معالجه بیماریها وبرای التیام زخمها ودرمان درد گزیدگی زنبور وسگ استفاده میشود.
مقدار مصرف سالیانۀ اسانس نعناع در جهان به هفت هزار تن می رسد . در این مورد آمریکا در سال ۱۹۹۲ حدود ۳۲۰۰ تن اسانس از ۴۳۰۰۰ هکتار زمین زیر کشت استحصال نمود . مهمترین کشور تولید کننده این گیاه آمریکاست. از کشورهای دیگرتولیدکنندۂ نعناع میتوان به روسیه ،بلغارستان ،برزیل ،فرانسه، ژاپن، آرژانتین و مجارستان اشاره کرد. مشخصات گیاه تا کنون ۵۰ گونه متعلق به جنس نعناع شناسایی شده اند که بین آنها تعداد کمی ارزش دارویی دارند و توسط انسان استفاده می شوند.نعناع گیاهی است دورگ که به صورت خود به خودی در طبیعت به وجود امده است.برخی از محققان معتقدند که نعناع از تلفیق گونه های آکاواتیکا[۱] و اسپیکاتا[۲] (به ویریدیس[۳] نیز معروف است) به وجود آمده است.گونۂ اسپیکاتا نیزگیاهی است دو رگ که از تلفیق گونۂ لانگیفولیا[۴] وگونۂ روتوندیفولیا[۵] حاصل شده است.در میان این گیاهان،وجود منتول تنها در اسانس گونۂ آکواتیکا به اثبات رسیده است.در مورد منشٲ این گیاه اختلاف نظرهایی وجود دارد.عده ای از گیاه شناسان، آسیا را منشٲ نعناع میدانند. در حالی که ،برخی دیگر منشٲ را انگلیس دانسته ومعتقدند که این گیاه در قرن هفدهم،در انگلیس به وجود آمده است. نعناع در نواحی معتدل اروپا،آسیا،شمال امریکا واسترالیا در سطوح وسیعی میروید.این گیاه به دوفرم مختلف نعناع سیاه یا قرمز(واریتۀ افیسینالیس[۶]وفرم روبسنز[۷]،یا میکام[۸]) ونعناع سبز(واریتۂافیسینالیس فرم پالسنس[۹]) یافت میشود.در اکپر کشورها فرم روبسنز(میکام) کشت میگردد.گیاهشناسی نعناع گیاهی علفی و چند ساله است و اندامهای هوایی آن تحت تاثیر سرمای زمستان خشک می شوند ولی اندامهای زیرزمینی (استولون و ریزوم ) زنده بوده و فعالیت خفیفی دارند . ضخامت ریشه های نعناع ۳ تا ۴میلیمتر است . ریشه رستها ( استولون ) و ریزومها دارای گروه های متعددی هستند که محل رویش ریشه های باریک و در نتیجه تشکیل گیاهان کوچک در اطراف پایۂ مادری می باشد . اندامهای زیرزمینی نعناع به رنگ سفید ، نازک و به طول ۵ تا ۲۰ سانتیمترند . ریشه نعناع چندان عمیق نیست و به صورت پراکنده در سطح خاک قرار دارد .ریشه رستها به صورت انشعابات متعدد بلند و سفید رنگ از ریزوم خارج می شوند . ریشه رستها اندامهایی هستند که برای تکثیر گیاه مورد استفاده قرار میگیرند . از رشد ریزومها ، اندامهای هوایی ( ساقه و برگ ) به وجود می آید .نعناع دارای ساقه ای چهار گوش و به واسطۂ وجود آنتوسیانینها در آنها به رنگ بنفش هستند . طول ساقه متفاوت بوده و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد و بین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر است . قسمت بالایی ساقه نسبت به قسمت پایینی ازانشعابات بیشتری برخورداراست .در این گیاه ، برگها بلند ، به طول ۳ تا ۹ و به عرض ۱ تا ۳ سانتیمتر ، بیضی شکل ، پهن ، در کنارهها دندانه دار و به رنگ سبز تیره مشاهده می شوند . رگبرگها به رنگ آبی و در پهنک برگ دارای انشعابهای فراوانی هستند . حفرههای محتوای اسانس در دو طرف برگ وجود دارند .گلهای نعناع ، بنفش روشن و به صورت خوشه های مجتمع روی چرخه هایی قرار دارند که هر چرخه مرکب از ۶ تا ۷ گل است . عمر گلها بسیار کوتاه بوده و مدت کمی پس از تشکیل از گیاه جدا می شوند . میوه کپسولی ، کوچک و به رنگ قرمز تیره است . بذر این گیاه فاقد قوۂ رویشی است . به واسطۂ وجود اسانس در پیکر رویشی ، گیاهان از بوی مطبوع و مزه ای خنک و کمی تند برخورداراند . اسانس در ابتدای رویش گیاهان ،در پیکر رویشی ساخته و ذخیره می گردد .با رشد گیاه ، سرعت سنتز اسانس افزایش می یابد . اسانس در حفرههای زیر کوتیکول ساخته و ذخیره می شود . اندامهای زیر زمینی گیاه سطحی اند و انشعابهای حاصل از آن به اطراف پراکنده می شوند . گلها اوایل تابستان ( تیر ) به وجود می آیند . پس از اولین برداشت ، چنانچه شرایط اقلیمی مناسب باشد ، گیاهان دوباره به گل خواهند نشست . دوره ی رویشی نعناع ( از بدو رویش تا مرحله گلدهی ) ، ۸۰ تا ۱۰۰ روز به طول می انجامد . ابتدا رویش گیاهان به کندی صورت می گیرد ، در حالی که پس از ۲ تا ۳ هفته رشد آنها سرعت می یابد .مواد موثره نعناع حاوی اسانس است که برگها ۲ تا ۷/۲درصد اسانس دارند ،ساقه ها معمولافاقد اسانس می باشند . به طور متوسط ، مقدار اسانس در اندامهای هوایی گیاه ۱ تا ۵/۱ درصد گزارش شده است .ترکیبات تشکیل دهندۂ اسانس به بیش از ۲۰ نوع می رسد که مهمترین آنها منتول ( ۴۰تا۶۰ درصد ) می باشد . بیشترین مقدار منتول ، دراسانس استخراج شده از برگهای جوان وجود دارد .اسانس گلها مقدار کمی منتول دارد و مهمترین ترکیب آن را منتوفوران[۱۰](به مقدار ۱۵ تا ۲۵ درصد ) تشکیل می دهد . از مواد دیگر اسانس نعناع ، می توان از منتون[۱۱](به مقدار ۱۵ تا ۲۵ درصد ) ، پیپریتون [۱۲](به مقدار ۱/۰ تا ۵/۱ درصد ) ، پولگون[۱۳]( بیشتر در برگهای جوان وجود دارد ) ، پینن ، سابینن [۱۴]سینٶل و متیل استات [۱۵]نام برد .نیازهای اکولوژیکی نعناع را در اکثر نقاط می توان کشت کرد اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیست. مواد و عناصر غذایی فراوان و آب کافی برای رویش نعناع ضروری است. چنانچه سطح خاک ازبرف پوشیده شده باشد ، اندامهای زیرزمینی در ۱۷- درجه سانتیگراد زنده مانده وفعالیت بسیار خفیفی خواهند داشت . این اندامها قادراند تا سرمای ۳۰- درجه سانتیگراد راهم برای مدت محدودی تحمل کنند .گیاه در ۲تا۳ درجه سانتیگراد شروع به رویش می نماید ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع ۱۰ درجه سانتیگراد می باشد . در آغاز رشد گیاه و تشکیل ساقه ها وبرگهای جوان سرما مناسب نیست و ممکن است باعث خشک شدن آن شود (اگر چه در این مرحله سرمای ۸- درجه سانتیگراد را می تواند برای مدت کوتاه تحمل کند) .درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس ۱۸ تا۲۰ درجه سانتیگراد است . بعضی از محققان معتقدند که هر چند در درجه حرارتهای بالاتر (۲۲تا۲۵ درجه سانتیگراد) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد ولی در مقدار منتول اسانس تاثیر منفی داشته و باعث کاهش آن می گردد .نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط روز بلند (از نظر تابش نور)، سبب افزایش محصول نعناع شده و در سنتز اسانس آن تٲثیر مثبت دارد . از این رو، همواره توصیه میشود این گیاه در دامنۀ جنوبی تپه ها کشت شود. نعناع دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشند، لذا آبیاری مناسب در طول رویش این گیاه ضرورت دارد. نعناع در طول رویش به حداقل ۷۰۰ تا۸۰۰ میلیمتر بارندگی (آبیاری) نیاز دارد. از این رو، آن را همواره باید در مناطقی که ازنظرآب غنی اند کشت نمود.گیاهان از ۳تا۴ هفته پس از رویش تا قبل از گلدهی به مقادیر مناسبی آب نیازدارند وباید تحت آبیاری منظم قرار بگیرند.مقدار اسانس تولید شده درپیکر رویشی نعناع، با مقدار رطوبت خاک رابطۀ مستقیم دارد. به همین دلیل برای تولید محصولی با کمیت و کیفیت مناسب، رطوبت خاک در طول رویش باید معادل ۸۰٪ باشد. علاوه بر آب و نور کافی، مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک برای کشت نعناع ضروری است و باعث افزایش عملکرد میشود. خاک مناسب برای کشت این گیاه، خاک لومی شنی حاوی مقدار زیادی مواد و ترکیبات هوموسی است. خاکهای چرنوزیوم( خاک سیاه) وپیت با ساختمان مناسب و حاوی مواد و عناصر غذایی کافی، برای کشت نعناع مطلوب میباشد.Phخاک برای نعناع، بین ۵تا۸ مناسب است. باید از کشت نعناع در خاکهای رسی و اشباع ازآب و خاکهایی که Phآنها بالاتراز۵/۸ است، اجتناب نمود. به طور کلی، خاکهای اسیدی و زهکشی شده، خاکهای مناسبی برای کشت نعناع میباشند. اقلیم مناسب نعناع به آب وهوای معتدل مناطق نیمکرۀ شمالی و اراضی روبه آفتاب نیاز دارد، نواحی مدیترانه ای( کرمانشاه، لرستان،…) و نواحی نیمه صحرایی گرم( مناطق خشک کرمانشاه)، مناطقی که تابستانهای نسبتاً خشک دارند نیاز دارد. تناوب کاشت نعناع ۲تا ۳ سال دریک مکان باقی می ماند. ازاین رو، تناوب کشت برای این گیاه مهم است. نعناع را باید با گیاهانی به تناوب کاشت که دورۀ رویشی کوتاهی داشته باشند و مدتی کوتاه پس از کشت،برداشت شوند. به همین دلیل، غلات و گیاهان وجینی برای این کار مناسبند. پس از برداشت این گیاهان، بهتراست زمین برای مدتی به صورت آیش باقی بماند.پس از برداشت نعناع، گیاهانی را باید کشت نمود که باعث کاهش کیفیت خاک نشوند(خاک پس از برداشت نعناع کیفیت خوبی دارد). کشت نعناع را باید در زمین هایی که قابل آبیاری باشند، انجام داد. زیرا کشت نعناع به صورت دیم در مناطق کم آب امکان پذیر نیست.چهار سال پس از برداشت نعناع می توان آن را دوباره در همان زمین کشت نمود. مواد وعناصر غذایی مورد نیاز نعناع در طول رویش و تولید مواد موثره، به مقدار زیادی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد. تحقیقات نشان می دهد که مقادیرمناسب ازت، به میزان قابل توجهی باعث افزایش اسانس نعناع می شود. برای تولید نعناع در سطوح وسیع، وجود عناصری نظیر فسفروپتاس به مقدار کافی نیز ضروری است.گیاهان برای تولید یک تن پیکر رویشی تازه(تا مرحلۀ گلدهی)،۲۵کیلوگرم ازت،۸کیلوگرم اکسید فسفرو ۱۰کیلوگرم اکسید پتاس ازخاک جذب می کنند. از این رو، نیاز غذایی نعناع تا مرحلۀگلدهی بسیارزیاد است. مواد غذایی را می توان به صورت کودهای شیمیایی یا حیوانی به خاک اضافی نمود. اضافه کردن ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کودهای کاملا پوسیدۀ حیوانی در فصل پاییزو قبل از کشت گیاهان، به زمین هایی که نعناع در آنها کشت می شود، نتایج خوبی به همراه خواهد داشت.افزایش کودهای شیمیایی، به شرایط خاک بستگی دارد. به طور کلی، در سال اول قبل از کشت،۵۰تا۹۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و۶۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار کودهای ازت،باید به زمین هایی که برای کشت نعناع اختصاص می یابد اضافه شود. هر سال، اضافه کردن ۹۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار کود ازت به زمینهای زیر کشت نعناع توصیه می شود ( چنانچه خاک خشک بوده و به آبیاری نیاز باشد ، مقدار ازت بیش از رقم ذکر شده خواهد بود ). از این مقدار، دوسوم در فصل بهار، قبل از رویش گیاه و یک سوم بقیه پس از اولین برداشت، به خاک اضافه گردد .از سال دوم رویش ، هر ساله در فصل پاییز افزودن ۵۰تا۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۶۰ تا۸۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک باعث افزایش عملکرد وبهبود کیفیت مواد موثره نعناع می شود . کمبود عناصر نظیر بور، منگنز، مولیبدن و کبالت ، در کاهش عملکرد و همچنین کاهش اسانس نعناع تٲثیر بسزایی دارد . از این رو، خاکهای زمینهایی را که در انها نعناع کشت می شود مورد تجزیه و آزمایش قرار داده، مقدار میکروالمانهای مذکور را مورد بررسی قرار می دهند تا این مواد در صورت کمبود به خاک اضافه شوند.در طول دوره رویش گیاهان، کاربرد مواد غذایی محلول که حاوی میکروالمانهای مناسب می باشند( مانند واکسال ۲٪ ، میکرامید ۱٪ و … که در سطح برگها محلول پاشی می شوند )، باعث افزایش عملکرد می گردد. آماده سازی خاک نعناع گیاهی چند ساله است و به همین دلیل آماده سازی اولیه خاک دارای اهمیت است. چنانچه نعناع با غلات به تناوب کشت شده باشد، در فصل پاییز پس از برداشت غلات و پس از افزودن کودهای حیوانی مورد نیاز گیاه، شخم عمیقی( به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر ) زده می شود، پس از شخم، کودهای شیمیایی مورد نیاز را به خاک پاشیده و آنها را با دیسک به عمق خاک می فرستند .جمع آوری سنگها و قلوه سنگهای درشت، سبب تسهیل در توسعۀ ریشه و افزایش عملکرد می شود. اوایل بهار پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها با دیسک، زمین را برای کشت نعناع تسطیح می کنند. در فصل بهار، باید از کاربرد وسایلی که باعث کاهش رطوبت خاک می گردند، جلوگیری نمود.چنانچه عمل کشت در فصل پاییز انجام گیرد، پس از برداشت محصول سال قبل، در فصل تابستان( شهریور) کودهای حیوانی مورد نیاز را به خاک افزوده، سپس زمین را شخم می زنند، پس از افزودن کودهای شیمایی، زمین را تسطیح و بستر را برای کشت نعناع آماده می کنند.کشت پاییزه بر کشت بهاره ترجیح دارد چون در فصل پاییز خاک دارای رطوبت کافی است و گیاه در فصل بهار زودتر رشدش را شروع می کند. تاریخ و فواصل کاشت نعناع مانند هر گیاه دورگ دیگر بذر تولید نمی کند و تکثیر آن رویشی و توسط ریشه رست، گرفتن قلمه ساقه و یا جدا کردن پاجوش از گیاه مادری، انجام می گیرد.کشت و تکثیر نعناع از طریق اندامهای زیرزمینی را می توان در فصل پاییز یا بهار انجام داد. چون خاک در فصل پاییز از رطوبت کافی برخوردار است و تقریبا به آبیاری نیازی نیست. اوایل این فصل( مهر ماه) را زمان مناسبی برای کشت نعناع می دانند. گیاه پس از گذراندن دورۂ سرما، از اوایل بهار از رشد و نموسریعی برخوردار می شوند.مناسبترین زمان برای کشت بهاره، اواسط بهار( اواخر اردیبهشت-اوایل خرداد) می باشد. برخی از محققان کشت بهاره را مناسب نمی دانند ومعتقدند در این روش نه تنها رویش گیاه با تٲخیرهمراه است ودرسال اول فقط یک بار می توان محصول را برداشت نمود، بلکه در کشت بهاره از اسانس گیاهان نیز کاسته می شود. ولی برخی دیگر از آنان نشان داده اند که زمان کاشت، تاثیری در عملکرد پیکر رویشی و مادۀ موثرۀ نعناع ندارد و هنگامی که کشت پاییزه دراثر نامساعد بودن شرایط آب و هوایی محل امکان پذیر نباشد، می توان از کشت بهاره بهره جست.در تکثیر از طریق ریشه رست، فاصلۀ ردیفها از یکدیگر ۵۰تا۶۰سانتیمتر مکعب خواهد بود. عمق مطلوب برای کاشت ریشه رست، ۱۰ تا۱۲ سانتیمتر است. عمق کاشت نباید از میزان مذکور تجاوز کند، زیرا کشت ریشه رست در اعماق بیشتر، باعث کاهش قدرت رویشی آنها میشود. کشت ریشه رست در اعماق کمتر نیز مناسب نیست، زیرا با بروز هوای سرد، ممکن است آنها دچار سرمازدگی شده و خشک گردند.اواخر بهار(خرداد) زمان مناسبی برای تکثیر نعناع از طزیق قلمه های ساقه است. در این روش، فاصلۀ ردیفها از یکدیگر بین ۵۰ تا ۷۰ سانتیمتر مناسب است.اواخر بهار(خرداد) نیز زمان مناسبی برای جدا کردن پاجوشها از پایۀ مادری و انتقال آنها به زمین مورد نظر است. پاجوشها در ردیفهایی به فاصلۀ ۶۰ سانتیمتری کشت می شوند. فاصلۀ دو بوته در طول ردیف ، ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر مناسب خواهد بود. روش کاشت همان گونه که گفته شد، تکثیر نعناع از طریق رویشی و به روش زیر انجام می گیرد :۱- تکثیر از طریق ریشه رست : این روش، مناسبترین روش برای تکثیر نعناع است و در اکثر کشورها مورد استفاده قرار می گیرد. پس از بارندگی یا آبیاری سبک، پایه های مادری ۲ تا ۳ ساله را از زمین خارج می کنند. پایه های انتخابی باید از هر گونه عوامل بیماریزا قارچی و باکتریایی و علفهای هرز عاری باشند.ریشه رستهای گونه های دیگر نعناع( نظیر منتا اسمیتانا[۱۶])، شباهت زیادی با ریشه رست نعناع دارد. از این رو، دقت در انتخاب ریشه رستهای مورد نظر ضروری است.ریشۀ گیاهانی که برای تکثیر نعناع استفاده می شوند باید دارای مشخصات زیر باشند :الف- ریشه ها سالم و عاری از هر گونه علف هرز باشند.ب- ریشه رستهایی که برای تکثیر نعناع از پایۂ مادری جدا می شوند، باید حداقل ۷۰٪ آن سفید و ۳۰٪ بقیه سبز رنگ باشد که هنگام کاشت، این قسمت سبز رنگ خارج از خاک می ماند.ج- رطوبت ریشه رستها از ۸۰٪ کمتر نباشد.در مرحلۂ گلدهی، باید گونه های دیگر نعناع را که ارزش دارویی ندارند شناسایی و جمع آوری نمود. زیرا هنگام استحصال اسانس وجود گونه های دیگر همراه با نعناع کیفیت مواد موثره را به شدت کاهش می دهد. برای تهیه ریشه رستهای سفید رنگ که برای تکثیر مناسبند، ۱ تا ۵/۱ ماه قبل از خارج کردن پایه های مادری، روی ریشه رستها را با لایه ای به ضخامت ۴ تا ۵ سانتیمتر از خاک می پوشانند. در این مدت، رنگ ریشه رستهای سبز به سفید تغییر می کند و برای تکثیر آماده می شوند. پس از دومین برداشت اندامهای هوایی، ریشه رستها کیفیت مطلوبتری می یابند.ریشه رستها را می توان با دست( در سطح کم ) یا به وسیلۂ ماشین برداشت سیب زمینی ( در سطوح وسیع) جمع آوری نمود.چنانچه رطوبت ریشه رستها کمتر از ۸۰٪ باشد، نیروی رویشی بسیار کمی خواهد داشت. از این رو، اگر پس از جمع آوری ریشه رستها، موقعیت برای کشت آنها مناسب نباشد، اندامهای جمع شده را به گونه ای روی هم قرار می دهند که از تبخیر شدید جلوگیری شود. هر از چند گاهی با پاشیدن آب روی آنها، می توان ریشه ها را شاداب و با طراوت نگه داشت.چنانچه بخواهیم ریشه رستها را برای مدت طولانی نگهداری کنیم و هوا نیز سرد باشد، برای جلوگیری از سرمازدگی احتمالی ریشه ها،توصیه می شود روی آنها به ضخامت ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر با خاک پوشانده شود. با مساعد شدن شرایط محیط ، پس از خارج کردن ریشه ها از خاک، آنها را تمییز نموده، سایر قسمتهای پوسیده و آلوده به قارچ یا باکتریها و علفهای هرز را از آن جدا کنند و ریشه ها را برای کشت در شیارهای به عمق ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر که مدت کمی قبل از کشت ایجاد گردیدهاند، آماده می کنند. شیارها نباید مدت زیادی قبل از کشت ایجاد شوند، زیرا تبخیر آب آنها شدت می یابد و از رطوبت خاک کاسته خواهد شد که تٲثیر نامناسبی بر رویش ریشه رستها خواهد داشت.پس از کاشت، به منظور ایجاد تراکم در خاک، انجام غلتک مناسبی توصیه می شود. اگر زمین خشک باشد، باید بلافاصله آبیاری نمود. برای هر هکتار زمین، به ۴/۱ تا ۶/۱ تن ریشه رست نیاز است.فاصله کشت بین ردیفها ۵۰ سانتیمتر است که فاصلۂ دو بوته بر روی ردیفها ۲۰ تا۳۰ سانتیمتر است.۲- تکثیر از طریق قلمۂ ساقه : در زمان مناسب ( ذکر شده در بالا) از شاخه های جوان و سبز پایۂ مادری، ۲ تا ۳ قلمه که حداقل دو جفت برگ داشته باشند، جدا می کنند (بهتر است از میان گرههای پایینی انتخاب شوند). سپس آنها را در خزانۂ هوای آزاد که بستر آن از خاک نرمی پوشیده و در سایه قرار دارد ( آفتاب شدید مانع از تشکیل ریشه ها در قلمه ها می شود) می کارند.با آبیاری مرتب، قلمه ها پس از ۲ تا۳ هفته دارای ریشه می شوند. سپس آنها را به زمین اصلی منتقل می کنند. تکثیر به روش قلمۂ ساقه، روش چندان مناسبی نیست و تنها در سطوح کوچک کشت مورد استفاده قرار می گیرند.۳- تکثیر از طریق پاجوش : فصل بهار پس از ابیاری گیاهان، از پایۂ مادری، پاجوشهایی را که ارتفاع آنها بین ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است جدا می کنند. انتقال پاجوشها به زمین مورد نظر، با دست (در سطوح کم) یا به وسیلۂ ماشین نشٲ کار( در سطوح انبوه) انجام می گردد. برای هر هکتار زمین، به ۱۱۲ تا ۱۳۴ هزار پاجوش نیاز است. مراقبت و نگهداری مواد غذایی مناسب و آبیاری کافی و مبارزه با علفهای هرزدر طول رویش گیاهان، ضروری است. برای توسعۂ سطح برگ، کاربرد مواد غذایی به صورت محلول پاشی در سطح گیاه توصیه می شود. همان گونه که ذکر گردید، نعناع در طول رویش به مقدار زیادی آب نیاز دارد و بین مقدار اسانس و عناصر تشکیل دهندۂ آن رابطۂ مستقیم وجود دارد. مراحلی گیاه باید تحت آبیاری قرار گیرد، عبارت اند از:- پس از رویش گیاه، وقتی که ارتفاع متوسط آنها به ۸ تا ۱۰ سانتیمتر رسید.- پس از تشکیل شاخه های جدید.- در مرحلۂ جوانه زنی.- پس از برداشت.- پس از رویش مجدد گیاهان، بعد از اولین برداشت، هنگامی که ارتفاع متوسط آن به ۸ تا ۱۰ سانتیمتری رسید.مقدار آبیاری به شرایط آب و هوایی و همچنین نوع خاک بستگی دارد. در هر مرحله، مقدار آبیاری نباید از ۴۰ تا ۶۰ میلیمتر کمتر باشد. علفهای هرز در طول رویش ممکن است اختلالهای در رشد نعناع ایجاد کنند. از این رو، مبارزه با علفهای هرز به دو روش شیمیایی و فیزیکی، باید همواره مد نظر کشتکاران قرار گیرد. اوایل بهار، زمان مناسبی برای برداشت مکانیکی علفهای هرز و برگردان کردن خاک بین ردیفها به منظور تهویۂ ریشه است.برای مبارزه شیمیایی با علفهای هرز، در کشت پاییزه، در فصل بهار، قبل از رویش گیاه و در کشت بهاره، پس از کشت نعناع میتوان از علف کش مرکازین به مقدار ۵/۳ تا ۴ کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. در سال دوم و سوم رویش، اویل بهار، قبل از رویش دوبارۂ گیاهان، کاربرد علف کش مرکازین به مقدار ۴ تا ۵ هکتار و آرزین به مقدار ۳ تا ۴ کیلو گرم در هکتار، نتایج مطلوبی در از بین بردن علفهای هرز به همراه دارد.پس از اولین برداشت، می توان از هر دو علف کش ( مرکازین و آرزین)، به مقدار ۲ تا ۳ کیلو کرم در هکتار از هر یک استفاده نمود. از علف کش سینبار[۱۷]نیز می توان به مقدار ۴ تا ۵ کیلو گرم در هکتار قبل از رویش گیاهان، به صورت محلول پاشی استفاده نمود. در طول رویش گیاهان نیز می توان از علف کش رونستار[۱۸]به مقدار ۳ تا۴ لیتر در هکتار استفاده نمود.نعناع در طول رویش، ممکن است تحت تٲثیر عوامل بیماریزا خطرناک قرار بگیرد و صدمات جبران ناپذیری به محصول وارد آید. از بیماری های قارچی می توان از زنگ نعناع[۱۹]نام برد. برای مبارزه با این قارچ، می توان از ماده ضد قارچ کرزونیت[۲۰]به مقدار ۸ تا۹ کیلوگرم در هکتار پس از رویش گیاه، زمانی که ارتفاع ساقه ها کم است( در حدود ۴ تا ۵ سانتیمتر)، به صورت محلول پاشی استفاده نمود. پس از استفاده از این قارچ کش، ممکن است شاخه های نعناع خشک شوند. این موضوع برای گیاهان خطرناک نیست، زیرا دوباره شاخه های جدید تشکیل خواهند شد. ولی اگر پس از رویش شاخه های جدید، دوباره از قارچ کش مذکور استفاده شود، برای گیاه خطرناک است و منجر به مرگ می گردد.در طول رویش گیاهان، آفات ممکن است خسارتهای زیادی به بار آورند. از این رو، در فصل بهارمی توان از آفت کش و قارچ کشهای مناسب به طور مخلوط و به صورت محلول پاشی استفاده نمود. از آفت کشهای مناسب می توان از محلول یک د رصد گالکرون[۲۱]یا محلول اولتراسید به مقدار ۴/۱ تا ۸/۱ کیلو گرم در هکتار همراه قارچ کش و آفت کش ها، می توان حداکثر ۲ تا ۳ بار تا اولین برداشت و ۱ تا ۲ بار بعد از اولین برداشت محصول، استفاده نمود.در اطراف گیاه، ممکن است گونه های دیگر از نعناع رشد کنند. گاهی نیز ممکن است بذرهایی که دارای قوۂ رویشی اند پس از جدا کردن از گیاه به سرعت روییده و گیاه نامناسبی را تولید کنند. این گیاه در مقایسه با کلون نعناع، دچار تفرق صفات بسیاری میباشد . این خطر هم وجود دارد که نعناع با گونۂ اسمیتیانا که بسیار شبیه به آن است مخلوط شود. در این صورت، بر کیفیت اسانس تٲثیر نامناسبی می گذارد. به طور مثال ترکیب اصلی اسانس گونۂ اسمیتیانا کارون است ولی ترکیب اصلی اسانس گونۂ مورد نظر منتول می باشد. در سطوح کم کاشت می توان گونه های دیگر نعناع را با دست جمع آوری نمود. در صورتی که سطح زیادی از زمین زیر کشت این گیاه رفته باشد، می توان برای از بین بردن آنها ( هنگامی که گیاهان در مرحلۂ گلدهی هستند )، از علف کش استفاده نمود.در سالهای دوم و سوم رویش گیاه، در فصل پاییز، کلتیواتوری به عمق ۱۴ تا ۱۶ سانتیمتر در بین فاصلۂ بین ردیفها زده می شود. سپس مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان را به خاک می افزایند و خاک بین ردیفها را صاف می کنند، سپس غلتک مناسبی زده می شود.در مورد عملیات داشت توصیه می شود هر سال ۹۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته به خاک اضافه شود که دو سوم آن را در فصل بهار قبل از رویش و یک سوم آن پس ازاولین برداشت سالانه به خاک اضافه می کنیم. افزودن سایر عناصر غذایی به آزمایشات خاک و وضع گیاه بستگی دارد. برداشت محصول در سال، ۲ تا ۳ بار محصول را می توان برداشت کرد. روش و زمان برداشت، به چگونگی استفاده از اندامهای جمع آوری شده( استفاده از گیاه به عنوان سبزی یا برای استخراج اسانس) بستگی دارد. در اکثر کشورها، نعناع را برای استخراج اسانس آن کشت می کنند. از این رو، مرحلۂ گلدهی، زمان مناسبی برای برداشت محصول( که دارای حداکثر مقدار اسانس است) می باشد.چنانچه نعناع در سطح وسیع زیرکشت رفته باشد، برداشت اندامهای مورد نظر، از طریق ماشین انجام می گیرد. در این صورت، گیاهان از فاصلۂ ۴ تا ۵ سانتیمتری از سطح زمین بریده می شوند. سپس، برای مدتی روی زمین می مانند تا حدود ۲۵ تا ۴۰ درصد رطوبت آنها تبخیر شود. در صورتی که گیاهان در پاییز برداشت شوند، گذاشتن آنها روی زمین امکان پذیر نیست و برای استخراج اسانس باید مستقیم به کارخانه مورد نظر منتقل شود.باقی گذاشتن گیاهان بر روی زمین به منظور تبخیر آب آنها، بر اسانس این گیاهان تٲثیر منفی دارد و سبب کاهش آن می شود. ولی از آنجا که ۲۵ تا ۴۰ درصد رطوبت آنها کاسته می شود و حجم آنها نیز به طور قابل ملاحظه ای کاهش می یابد، این امر سبب صرفه جویی در امر حمل و نقل خواهد گردید، زیرا حجم بیشتری از گیاه را می توان انتقال داد. به همین علت، این شیوه در بعضی از کشورها مورد استفاده قرار می گیرد.در روش جدید، پس از برداشت، ابتدا گیاهان را داخل جعبه های مخصوصی( بانکه های بزرگ) می ریزند. سپس انتقال به خشک کنها( که از محل مزرعه زیاد دور نیستند) انتقال یافته و خشک می شوند.محققان اظهار دارند که تا قبل از خرداد نباید محصول را برداشت کرد ، زیرا اسانس در این مرحله کیفیت چندان مطلوبی ندارد و حاوی مقدار زیادی منتون است. همچنین معتقدند کهزمان مناسب برای اولین برداشت، آخر خرداد تا ۲۵ تیر ، دومین مرحله ۱۰ مرداد تا ۱۵مهر،سومین و آخرین مرحلۂ برداشت تا ۱۵ آذر می باشد. در این صورت، سالانه ۵۵ تا ۵۸کیلوگرم اسانس از هر هکتار زمین استحصال می شود که ۶۶٪ آن در اولین مرحلۂ برداشتبدست می آید.عملکرد سالیانۂ وزن تازه گیاه، ۱۲ تا ۲۰ تن در هکتار است که از آن ۳۰ تا ۶۰ کیلوگرم اسانس استحصال میشود. در اولین برداشت، مقدار ۸ تا ۱۴ تن در هکتار وزن تازه است. که مقدار اسانس ۲ تا ۴ کیلوگرم به ازای هر تن است. در دومین برداشت، بازده پیکر رویشی و اسانس کمتر از مرحلۂ اول است، یعنی عملکرد وزن تازه گیاه ۴ تا ۸ تن در هکتار میباشد که به ازای هر تن ۱ تا ۲ کیلوگرم اسانس استحصال می شود.چنانچه گیاهان را به منظور استفاده از پیکر رویشی آنها و به عنوان استفاده از سبزی یا ادویه کشت کنند، می توان ۳ تا ۴ بار در سال، محصول را برداشت نمود. اولین برداشت قبل از گلدهی انجام می گیرد و ۵/۲ تا ۳ تن در هکتار وزن خشک گیاه( برگ و ساقه) حاصل می آید.اگر هدف از کاشت گیاه فقط استفاده از برگها باشد، برداشت آنها تنها با دست امکان پذیر است و انرژی و کار زیادی صرف آن می شود. بدین منظور( قبل از گلدهی)، صبح زود برگها را با دست جمع آوری نموده ، سپس خشک می کنند. عملکرد برگ خشک، ۲/۱ تا ۸/۱ تن در هکتار است.

کلیاتی در مورد گونه های مختلف نعناع

منتااسپیکاتا[۲۲]واریتۀ کریسپا[۲۳]این گونۀ نعناع دو رگ است. برگها[۲۴]وپیکر رویشی[۲۵]وهمچنین اسانس[۲۶]آن از زمان های گذشته توسط مردم مورد استفاده قرار می گرفته است. همه ساله، مناطق وسیعی از زمین های زراعی امریکا، برزیل و اسپانیا زیر کشت این گیاه می رود. ریشه ها شباهت زیادی با ریشه های پیپریتا دارد.ارتفاع ساقه ۴۰تا۸۰ سانتیمتر و رنگ آن سبز روشن است. برگها کمی بوی رازیانه می دهند. پیکر رویشی این گیاه به عنوان سبزی مورد استفاده قرار می گیرد.مقدار اسانس پیکر رویشی این گیاه ،۵/۰ تا ۱٪ است که مادۀ اصلی آن را کارون(مقدار۴۰ تا۶۰٪) تشکیل می دهد. این گونه نعناع،به دو شکل صاف و کرکدار مشاهده می شود. برگها در فرم صاف، نسبت به فرم کرکدار ارزش بیشتری( از نظر کیفیت مواد موثره) دارند.این گیاه از نظر نیازهای اکولوژیک، شباهت زیادی به نعناع دارد. منتاآرونزیس واریتۀ پیپرسنس[۲۷]این گونۀ نعناع دو رگ است و عمدتاً در هند،برزیل،ژاپن و آرژانتین کشت می شود. مقدار اسانس[۲۸]پیکر رویشی[۲۹]این گیاه ۵/۱-۱ درصد است وترکیب اصلی آن را تنها منتول(به مقدار۸۰تا ۸۵٪)تشکیل می دهد. برگهای این گونه از نعناع با گونۀ پیپریتا تفاوت دارند وبسیار درشت و کرکدار می باشند.این گیاه به خشکی حساس است و در طول رویش به مقدار زیادی آب نیاز دارد. منتاآرونزیس واریتۀ ساکالنزس[۳۰] اسانس این گونه نعناع حاوی منتول است، از این رو در اکثر کشورها کشت می گردد. مقدار اسانس[۳۱] در پیکر رویشی[۳۲] این گیاه ۷/۱- ۵/۱ درصد و مقدار منتول آن ۸۲ تا۸۶ درصد گزارش شده است. احتمال می رود که این گونه نیز دو رگ باشد.رشد این گیاه نسبت به گونۀ پیپریتا سریعتر است و ارتفاع ساقه به ۶۰تا۱۶۰ سانتیمتر می رسد. عملکرد سالانه بین ۲۵تا۴۵ تن در هکتار( پیکر رویشی تازه) است. پیکر گیاه به رنگ سبز روشن و کرکدار است. برگها درشت،بیضی شگل و با کناره های دندانه دار هستند. این گیاه به کم آبی حساس است و قادر به تحمل خشکی نیست. منتاپولگیوم[۳۳]در کشورهای پرتقال،مراکش و اسپانیا کشت می شود. اسانس این گونه گیاه حاوی پولگون است. از برگهای خشک[۳۴]این گیاه به عنوان ادویه استفاده می شود. منتاپولگیوم را می توان به وسیلۀ بذر تکثیر نمود.سابقه تاریخی در استفاده از نعناع از روغن نعناع در نواحی مختلف دنیا به عنوان دارو ویک ماده ضدعفونی کننده استفاده می شود. سرخ پوستان موهگان چای علف گربه را برای سرماخوردگی وگاوداران بخشهایی از غرب مرکزی ایالات متحده از روغن نعناع معمولی جهت شستشوی تجهیزات شیردوشی استفاده می کنند. به عنوان یک نتیجه مطلوب ورم پستان که یکی از بیماری های شایع در گاوهای شیرده می باشد به ندرت در میان گاوهای آنها مشاهده می شود.گندنای کوهی یک نعناع متداول در اروپاست و در قاره های دیگر نیز بومی شده است و در فرانسه پرورش داده می شود. عصارۀ برگ این گیاه در آبنبات گندنای کوهی و داروی سرفه به کار می رود. در انگلستان گندنای کوهی عنصر اصلی آبجو گندنایی است.علف ونیگار گیاه پاییزی غرب آمریکای شمالی است. بومیان این نواحی از امریکا از آن برای درمان سرماخوردگی،کاهش دندان درد، و به صورت شستشو در مداوای آبله استفاده می کردند. این گیاه همچنین برای بیهوش کردن ماهی به کار رفته استمنتول،فراوان ترین جزﺀ روغن پونه، امروز به طور وسیعی در خمیر دندان، آبنباتها ،آدامسها،نوشابه ها و سیگارها استفاده می شود. منبع اولیه امریکایی منتول در حوزه های رودخانۀ کلمبیا در ارگان واشنگتن می باشند که به صورت تجاری کشت می شود.نعناع های زینتی مانند سالوی (مریم گلی) و حسن یوسف برگ رنگی هیچ کدام دارای روغن نعناع خوبی نیستند.نعناع غیر معطر دیگربه نام چیا(salvia columbariae) است که زیستگاههای آن محدود به نواحی خشکتر غرب امریکای شمالی می شود.بومیان امریکا دانه های چیا را بریان کرده و در فرنی به کار می بردند. از دانه ها که هنگام رطوبت موسیلاژی می شوند خمیری تهیه می شد که در بیرون آوردن ذرات آلوده از چشم مورد استفاده قرار می گرفت. این خمیر همچنین به عنوان مرهم در جراحتهای حاصل از گلوله استفاده می شد. کالیفرنیایی های اسپانیایی از دانه های آسیاب شده چیا و آبلیمو و شکر برای تهیۀ یک نوشیدنی نشاط بخش استفاده می کردند. قبل از شروع قرن حاضر یک پزشک به نام بارد مدعی بود که یک قاشق سوپ خوری دانه های چیا برای تقویت انسان جهت تحمل ۲۴ساعت راهپیمایی کافیست. از آن زمان راهپیمایان صحرایی که دانه ها را آزمایش کردند نتایج آن ادعا را تقویت نمودند، ولی یک پژوهش علمی دقیقتر در این مورد لازم است.موارد استفاده و خواص درمانی نعناع در حال حاضر به صورت وسیعی در اغلب کشورها کاشته می شود، البته کاشت آن هنوز در ایران توسعه نیافته است. نعناع از نظر طبیعت به نسبت گرم و خشک است و در عین حال خشکی آن زیاد نیست و آثاری از رطوبت نیز در آن وجود دارد و از نظر خواص داریی از پونه قویتر است.روغن نعناع در اصل برای معطر کردن خمیردندان، فرآوردهای بهداشتی دهان و آدامس، شکلاتهای نعناعی و مقدار کمی نیز در صنعت شیرینی پزی بکار می رود.در مورد خواص نعناع می توان گفت که در طب سنتی استفادۀ فراوان داشته است. نعناع به طور کلی :۱- بادشکن است وگاز معده و روده را از بین می برد.۲- نعناع تقویت کننده معده و بدن است.۳- نعناع ضد تشنج و ضد سرفه است.۴- یک فنجان چای گرم نعناع سینه را آرام می کند.۵- نعناع مسکن،آرام بخش است.۶- استفاده از نعناع درد شکم را برطرف میکند.۷- نعناع درمان کننده سرما خوردگی و آنفولانزا است.۸- نعناع نارحتی های عصبی را برطرف می کند.۹- نعناع خاصیت گرم کنندگی،تقویت دل و رقیق کنندگی خون غلیظ را دارد.۱۰- برای تسکین درد دندان نعناع را بردهان قرار داده و جویده شود.۱۱-آشامیدن چای نعناع یا عصارۀ آن خونریزی سینه را قطع می کند.۱۲- نعناع کرمهای روده و معده را برمی کشد.۱۳- کمپرس نعناع درد سینه و پهلو را از بین می برد.۱۴- نعناع معرق است بنابراین تب را پایین می آورد.۱۵- خوردن جوشاندۀ آن با پرسیاوشان برای دردهای قلب و خفقان معدی و تقویت معده و افزایش نیروی ماسکه و هاضمه و تحلیل و دفع بادهایی که در معده جمع می شوند بسیار نافع است. ۱۶- نعناع تنفس را سریع می کند.داروهایی نیزاز نعناع ساخته شده است که داروهای رسمی موجود در ایران که با استفاده از این گیاه ساخته شده است عبارتند از: پودر کارامین، کارمیناتیف و محلول خوراکی گریپ واتر که همگی بر طرف کننده نفخ و درد ناشی از آن می باشند. از دیگر داروهایی که گیاه نعناع در آن کاربرد دارد قرص جویدنی ماسومنت است که در رفع حساسیت و خارش گلو، سرفه و نفخ معده به کار می رود و همچنین قرص جویدنی منتازین ضد حساسیت و خارش گلو، سرفه و ضد نفخ است.قطره آلتادین از دیگر داروهایی است که در آن گیاه دارویی نعناع کاربرد دارد این قطره در درمان التهاب و تحریک مخاط گلو، خلط آور در سرفه های تحریکی ناشی از افزایش ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تٲثیر گذار است.

منابع۱- امید بیگی، رضا :تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد دوم، چاپ چهارم، انتشارات آستان قدس رضوی، سال ۱۳۸۶٫۲- ک-ار-استرن، مبانی بیولوژی گیاهی،ترجمه دکترهرمز دیارکیان مهر با همکاری پرهام جبارزاده.۳- مجله تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران ، ۱۳۷۹، صفحۀ ۱۲ تا ۲۷ .۴- دکتر حسینی و دوازده امامی : زراعت و تولید برخی گیاهان دارویی و ادویه ای،انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۸۶٫۵- www.mdplant.blogfa

[1] -Mentha aquatica

[2] - Menthe spicata

[3] -Mentha viridis

-[4] Menthe longifolia

[5] -Mentha rutondifolia

[6] -Officinalis

[7] –Rubescens

[8] -Mitcham

[9] -f-pallescens

[10] - Menthofuran

[11] - Menthone

[12] -Piperiton

[13] -Pulegon

[14] -Sabinen

[15] -Methyl actate

[16] -Mentha smithana GRAHAM

[17] - Sinbar

[18] - Ronstar

[19] -Puccinia mentha

[20] -Krezonit

[21] -Galecron

[22] - Spearmint(M.spicata)

[23] -Var.crispa BENTLS.MANSF

[24] -Menthae crispae folium

[25] -Menthae crispae herba

[26] -Aetheroleum manthae crispae

[27] -Japanese mint(M.arvensis var.piperascens MALINVAUD)

[28] -Aetheroleum menthae arvensae

[29] -Menthae arvensae herba

[30] -Sakhalin mint(M.arvensis var.sachalinensis BRIQ)

[31] -Aetheroleum manthae sachalinenscae

[32] -Menthae sashlinenscae herba

[33] -Pennyroyal(menthe pulegium L.)

[34] -Pulegii herba


 

Similar threads

بالا