کاجها
کاجها
کاجها گروه بزرگی از سوزنی برگان هستند که به شکل گسترده در فضاهای سبز شهری مورد استفاده قرار میگیرند. این گیاهان انواع بسیار متنوعی دارند که دامنه وسیعی از شرایط آب و هوایی را از آب وهوای معتدل تا منطقه بسیار سرد سیبری در روسیه و یا مناطق گرم و نیمه بیابانی را تحمل می‌کنند. در این پست ابتدا اطلاعات عمومی در رابطه با توصیف ظاهر این گیاهان را مشاهده می کنید و سپس برخی از متداولترین انواع کاج را که در محیط زندگی ما و در کشور ایران مورد استفاده قرار میگیرند ، همراه با تصاویر معرفی شده اند که شناسایی این گیاهان آسانتر شود. لازم به یادآوری است که این پست فقط در رابطه با معرفی این گیاهان است و نیازهای محیطی و مشکلات آنان مورد بررسی قرار نگرفته است.
کاجها درختانی از جنس pinus و خانواده Pinaceae و راسته Pinales هستند. تعداد جنسهای موجود در خانواده این گیاهان بین 105 الی 125 عدد و به شکل میانگین حدود 115 معرفی شده است.به دلیل تنوع این گیاهان، جنس Pinus با توجه به خصوصیات میوه مخروطی ، بذر و برگها به سه زیر جنس تقسیم می شود:
- Pinus گروه کاجهای معمولی
- Ducampopinus گروه کاجهایی که بر روی مخروط ماده تیغ دارند
- Strobus گروه کاجهای سفید و یا کاجهای نرم
منطقه زندگی کاج ها
کاجها در اغلب مناطق معتدله و نیمه گرمسیری نیمکره شمالی یافت می شوند و طیف گسترده آب و هوایی را تحمل می کنند . به عنوان مثال یک گونه که با نام کاج سوماترایی Sumatran pine شناخته می شود ، در کشور سوماترا و در نزدیکی خط استوا رشد می کند در حالیکه گونه هایی همانند Siberian dwarf pine(pinus pumila) ,mountain pine(Pinus mugo),whitebark(Pinus albicaulis) pine و Bristlecone pine نیز وجود دارند که در آمریکای شمالی و در نزدیکی نواحی قطب شمال می رویند و شرایط سخت آب و هوایی این مناطق را به خوبی تحمل می کنند.از طرفی نمونه هایی مانند pinyon pine, turkish pine(Pinus brutia) و gray pine(Pinus sabiniana) وجود دارند که در شرایط گرم و خشک مناطق نیمه صحرایی دوام می آورند.توضیح:منظور از واژه Pinyon pine گروهی از کاجها هستند که هشت جنس مختلف در این گروه قرار دارند و بومی نواحی جنوب غربی ایالات متحده و مکزیک می باشند و دانه های خوراکی تولید می کنند..
خصوصیات ظاهری کاجها
کاجها درختانی همیشه سبز و بلند قامت به طول 80-3 متر هستند و به ندرت آنها را می توان به فرم و شکل بوته ای یافت.نمونه هایی که به شکل رایج وجود دارند و مورد کشت و کار قرار می گیرند ارتفاعی بین 15 الی 45 متر دارند. کوتاه ترین کاجها کاج کوتاه قامت سیبری Siberian dwarf pine با طول 3-1 متر و Potosi pinyon ( Pinus culminicola با ارتفاع 5-1.5 متر )و بلندترین آنان Ponderosa pine ( Pinus ponderosa ) به ارتفاع حدود 82 متر است که در جنگلهای واقع در جنوب ایالت ارگان وجود دارد. پوسته رویین اغلب کاجها ضخیم است اما در گروهی از آنان نیز پوست نازک می باشد. گیاه یک تنه اصلی دارد که از آن ساقه ها منشعب می شوند. اگر از قسمت زیرین یک درخت کاج به طرز قرار گیری ساقه ها نگاه کنیم خواهیم دید که ساقه ها نسبت به هم در یک امتداد ( بر روی هم ) قرار ندارند بلکه هر ساقه نسبت به جایگاه ساقه قبلی خود با چند درجه اختلاف می روید و به اصطلاح شاخه ها به شکل چرخشی در حول تنه اصلی که در واقع محور اصلی است قرار می گیرند سرعت رشد کاجها نیز بسیار متفاوت است برخی تعداد ساقه های کمتر و عده ای تعداد ساقه های بیشترین تولید می‌کنند. عمر درختان کاج زیاد است و بین 1000-100 و حتی بیشتر می توانند رشد کنند . بیشترین عمر را گونه Pinus longaeva دارد که برخط از ارقام آن از جمله قدیمی ترین موجودات زنده شناخته شده هستند که حدود 4600 سال عمر دارد!برگهای درختان کاج در چهار گروه مخلتف قرار میگیرند: 1- برگهای بذری که بعد از رویش بذر قابل مشاهده است. 2-برگهای دوران جوانی که 6-2 سانتیمتر طول دارند و بین 6 ماه تا 5 سال عمر اولیه گیاه تولید می شوند. 3-برگهای فلسی که شبیه فلسهای روی جوانه ها هستند تا برگ. زیرا کوچک و قهوه ای رنگ بوده و عمل فتوسنتز و غذاسازی را نیز انجام نمی‌دهند و 4- برگهای اصلی گیاه که به برگهای سوزنی معروف هستند. این برگها سبز رنگ بوده و در دسته های 6-1 تایی وجود دارند . هر یک از دسته های برگهای سوزنی از جوانه ای که در کنار برگهای فلسی قرار دارد، زاده می شوند. عمر برگهای سوزنی بسیار متغیر و از 1.5 سال تا 40 سال است. گلهای درختان کاج در دو جنس نر و ماده وجود دارند که به شکل مخروط بر روی گیاه رشد می کنند . در واقع کاجها دارای مخروطهای نر و ماده هستند که مخروط ماده بعد از بارور شدن و رشد همان جسمی است که ما با نام میوه کاج می شناسیم . مخروطهای نر معمولا بسیار کوچک و به طول 5-1 سانتیمتر هستند و برای مدت کوتاهی بخصوص در بهار (و البته در برخی از کاجها در پاییز) ظاهر می شوند و بعد از گرده افشانی ریزش می کند. اما مخروط ماده بعد از گرده افشانی بر روی گیاه باقی می ماند تا بالغ شود و بسته به گونه کاج مخروطهای ماده در حدود 3-1.5 سال می تواند بر روی درخت باقی بماند. مخلوط ماده بالغ در کاجهای مختلف 60-3 سانتیمتر طول دارد. بر روی محور مرکزی مخلوط، فلسهایی وجود دارند که بر روی هر فلس دو عدد بذر قرار دارد. البته فلسهای موجود در بالاترین و پایین ترین قسمت مخلوط، بدون بذر هستند. بذرها کوچک و زائده ای همانند بال دارند که به پخش شدن آنان کمک می کند. فلسهای مخروط بسته هستند و با بالغ شدن میوه، این فلسها باز می شوند و بذرها را آزاد می کنند. البته گاهی برای باز شدن فلسها، تغییر در شرایط محیطی مورد نیاز است مثلا در انواعی از کاج Bishop pine ( Pinus muricata ) به دلیل وجود رزین فلسها همیشه بسته باقی می مانند و فقط گرمای آتش است که می تواند این رزینها را آب کرده فلسها باز شوند و بذرها را آزاد کنند.بنابراین آتش سوزی در جنگلهایی که چنین کاجی در آنجا وجود دارد ممکن است تمامی گیاهان را از بین ببرد اما به تکثیر و تولید مثل این گیاه کمک می کند!
موارد استفاده از کاجها
کاجها به شکل گسترده در فضاهای سبز شهری مورد استفاده قرار می گیرند .همچنین چوب برخی از انواع کاج همانند Pinus panderosa و Pinus sylvestris در صنایع چوبی از اهمیت فراوانی برخوردار هستند البته چوب کاج در برابر پوسیدن با آب مقاوم نیست و در طراحی وسایلی که در داخل فضای خانه استفاده می شود کاربرد دارد و در شرایط مرطوب و خیس شدن ، تنها 18-12 ماه دوام می آورد و بعد از آن پوسیدگی آن شروع می شود. به همین دلیل از پوسته درختان کاج برای تولید تراشه هایی به عنوان پوشش سطح خاک استفاده می شود. زیرا این پوشش به تدریج پوسیده شده و به طبیعت باز می گردد. از میوه درخت کاج به شکل گسترده ای در صنایع دستی و هنرهای تزئینی نیز استفاده می شود همچنین برخی از کاجها بذرهای بزرگی تولید می کنند که در صنایع غذایی (همانند دانه های خوراکی و یا در دستورالعمل پخت برخی از غذاها) مورد استفاده قرار میگرد . دانه های خوراکی کاج علاوه بر طعم مطبوعی که دارند سرشار از ویتامینهای A و C هستند .
تکثیر کاجها
کاشت بذر کاج از جمله آسانترین راه های تکثیر این گیاه است. ابتدا باید میوه کاج مناسب را که حاوی بذر است انتخاب کرد. باید میوه هایی را انتخاب کنید که پوسته ای قهوه ای رنگ پیدا کرده اند و فلسهای آنان بسته و یا تقریبا بسته است و هنوز بذرهای خود را آزاد نکرده اند. میوه هایی که اکثر فلسهایش باز شده است و یا میوه هایی که هنوز سبز و نارس هستند را انتخاب نکنید. میوه ها را بعد از جداسازی از درخت در مکانی خشک و گرم و یا حتی در مکانی که نور آفتاب دارد قرار دهید. این شرایط به کاهش رطوبت اضافه میوه و باز شدن فلسها کمک می کند. با تکان دادن میوه می توان بذرها را از میان فلسها بیرون آورد . گاهی برخی پرورش دهندگان برای بالاتر بردن میزان جوانه زنی بذرها ابتدا آنان را به همراه مقداری کمپوست که تا حدودی مرطوب است در کیسه ای نایلونی مثل کیسه فریزر قرار داده و سپس در کیسه را می بندند و به مدت 4-3 هفته در یخچال قرار می دهند و اعتقاد دارند که به کار بردن عملیات سرمادهی مرطوب به افزایش جوانه زنی بذرها کمک می کند. البته مراقب عدم یخ زدگی و همچین جمع شدن رطوبت بیش از اندازه در کیسه نایلونی باشید . بعد از این مدت ، بذرها را در آورید و به مدت 24 ساعت در آب (ترجیحا آب مقطر) بخیسانید. سپس بذرها را در میان دستمال مرطوب (مثل دستمال کاغذی مرطوب) قرار دهید و آنان را در مکانی روشن اما به دور از نور مسقتیم آفتاب بگذراید و مراقب باشید که دستمالها رطوبت خود را در طی این مدت از دست ندهند. اگر به مدت 30-5 روز بذرها جوانه نزدند مجددا باقیمانده بذرها را به مدت دو هفته دیگر در شرایط سرد و مرطوب یخچال قرار دهید تا به جوانه زنی آنان کمک بیشتری شود و مجددا مراحل کاشت را به شکل که توضیح داده شد انجام دهید. زمانی که بذرها جوانه زدند آنان را به عمق حدود 2 سانتیمتر و در مخلوطی از یک قسمت شن یک قسمت پیت موس و یک قسمت کمپوست بکارید. محیط را مرطوب و به دور از نور مستقیم آفتاب نگهدارید تا رشد و جوانه زنی بذرها ادامه یابد.استفاده از قلمه از دیگر راه های معمول تکثیر کاجها است. می توان چند هفته بعد از شروع رشد در فصل بهار، قلمه ها را از ساقه های جدید و جوان که تازه رشد کرده اند تهیه کرد. قلمه ها به طول 25-20 سانتیمتر و قسمت انتهایی ساقه گرفته می شوند. حدود 5 سانتیمتر از چوب قسمتی که قرار است داخل بستر کاشت قرار گیرد را جدا می کنیم. اگر امکان استفاده از هورمونهای ریشه زایی را داشته باشیم ، نتایج بهتری از ریشه زایی قلمه ها حاصل می شود. آن قسمتی را که پوست آنرا گرفته ایم داخل هورمون می زنیم و بعد قلمه را می کاریم. مخلطو یک قسمت شن و یک قسمت پیت ماس برای کاشت قلمه ها مناسب است. مخلوط را قبل از کاشتن قلمه ها به خوبی خیس کنید و بگذارید تا آب اضافی آن به خوبی خارج شود. حدود 8-7 سانتیمتر از قلمه باید حتما در بستر کاشت قرار گیرد. گلدان محتوی قلمه ها را در مکانی بدور از نور مستقیم آفتاب و همچنین مرطوب قرار دهید تا قلمه ها به تدریج ریشه بدهند. زمان دیگری که برای قلمه گیری از کاجها مناسب است در اواخر پاییز و یا اواخر زمستان است البته در چنین زمانی می بایست از چوبهای رسیده این گیاه قلمه تهیه کرد و اصطلاحا قلمه چوب سخت مورد استفاده قرار می گیرد. البته این نوع قلمه به کندی ریشه می دهد و حتی چند ماه ممکن است ریشه زایی آنان طول بکشد و در طی این مدت باید مراقب بود تا بستر خاک هرگز رطوبت خود را از دست ندهد. قلمه ها را می توان به طول 20-10 سانتیمتر تهیه کرد و قسمت پایین آنان را عاری از برگ کرد . جدا کردن پوست خدود 5 سانتیمتر از انتهای قلمه که در زیر خاک قرار می گیرد به ریشه زایی قلمه های کاج کمک می کند.وجود محیط روشن به همراه رطوبت مناسب در هوا و همچنین استفاده از هورمونهای ریشه زایی قبل از کاشتن قلمه ها در بستر کاشت از جمله راه کارهای افزایش ریشه زایی این گیاه است.همچنین در گلخانه هایی که به شکل تجاری عمل ازدیاد کاجها را از طریق قلمه انجام می دهند با استفاده از کابلهای حرارتی که از زیر بستر کاشت رد می شود، محیط زیرین قلمه ها را به میزان 26-24 درجه گرم می کنند. این گرما که اصطلاحا پاگرما نامیده می شود در ریشه زایی قلمه ها اثر مثبتی دارد.
نمونه‌های متداول کاج در محیط ما
انواع کاج بسیار بیشتر از آنچیزی است که بتوان تمامی آنان را معرفی کرد و اگرچه تقریبا تمامی گونه های کاج را می توان پرورش داد ولی نمونه هایی بیش از انواع دیگر تا کنون در محیط ما مورد توجه قرار گرفته اند که سعی می کنم نمونه های از متداولترین آنان را به همراه تصویر به شما معرفی کنم.
