حوزه آبخیز عرصه‌ای است که روان آب ناشی از بارش بر روی آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، در یاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوزه آبخیز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.
حوزه آبخیز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از باران و ذوب برف یا یخ به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً آن نقطه خروجی حوضه است، که درآنجا آبها به یک توده آب مثل یک رودخانه، دریاچه، مخزن سد، پای‌رود، تالاب، دریا و یا اقیانوس می‌پیوندند. دیگر اصطلاحات انگلیسی برای توصیف حوزه آبخیز (drainage basin) عبارتند از: catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin. در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای حوزه آبخیز بکار می‌رود (اگرچه در سایر کشورهای انگلیسی زبان، فقط برای رساندن معنی اصلی آن یعنی خط تقسیم آب به کار می‌رود. حوزه‌های آبخیز به دیگر حوزه‌های آبخیز با یک الگوی سلسله مراتبی زهکش می‌شوند، به این ترتیب که زیرحوضه‌های کوچکتر، ترکیب حوضه‌های بزرگتر را می‌دهند. در حوزه‌های آبخیز بسته، آب به یک نقطه در داخل حوضه جمع می‌شود، که به اسم Sink شناخته می‌شوند، که ممکن است یک دریاچه دائمی باشد، یا کویر (dry lake)، و یا یک نقطه که درآن آب سطحی به زیر زمین فرورفته و از دست می‌رود، باشد.
عرصه حوزه‌های آبخیز کشور شامل ۶ ابرحوزه (بر اساس تقسیمات تمآب، وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوزه‌ها خود به حوزه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچکتر تقسیم می‌شوند. این شش ابر حوزه عبارتند از:
۱- حوزه آبخیز دریای خزر با ۷ حوزه کوچکتر،
۲- حوزه آبخیز خلیج فارس و دریای عمان با ۹ حوزه کوچکتر،
۳- حوزه آبخیز دریاچه ارومیه،
۴- حوزه آبخیز فلات مرکزی با ۹ حوزه کوچکتر،
۵- حوزه آبخیز مرزی شرق با ۳ حوزه کوچکتر،
۶- حوزه آبخیز قره‌قوم. بر اساس تقسیمات آبخیزداری، عرصه حوزه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، باتلاق‌ها، دریاچه‌ها، شهرها و . . . تشکیل داده است.
مطالعات پیرامون حوضه آبخیز دو ارزیابی توان سرزمین به منظور تعیین کاربری هر منطقه یا زیر حوضه کاربرد فراوانی دارد. به طوریکه بر اساس حجم آب و تاثیر آن بر سایر پارامترها نظیر پوشش و....و تاثیر آن بر عوامل مرتبط نوع کاربری اراضی منطقه تعیین می گردد.
[h=1]شکل حوضه[/h]با ترسیم خط تقسیم آب حوضه ، شکل آن را می‌توان بطور کیفی بیان کرد. حالت کلی شکل حوضه‌های تکامل یافته به شکل دایره شبیه است. بعضی‌ها شکلی کشیده و بعضی دیگر به شکل پهن هستند. شکل حوضه در زمان تمرکز آبها در شاخه اصلی موثر است و در نتیجه حالت سیلابی یا آرام بودن جریان و مدت تداوم جریان آب را در آبراهه اصلی حوضه تعیین می‌کند.
در حوضه‌های گرد (که به شکل دایره نزدیک است) به هنگام بارشهای تند ، سطح آب سریع بالا آمده و به زودی نیز فروکش می‌کند. برعکس در حوضه‌های کشیده بالا آمدن سطح آب تدریجی ، قله سیلاب کوتاهتر ، ولی مداومت آن بیشتر است.
[h=1]وسعت حوضه[/h]خط تقسیم آبها در طول زمان ثابت باقی نمی‌ماند. شاخه‌های هر رود با فرسایش قهقرایی همیشه در توسعه حوضه آبریز خود هستند. بدین ترتیب بین دو حوضه مجاور برای تصاحب فضای بیشتر یک مبارزه دائمی وجود دارد. به همین سبب وسعت و شکل حوضه‌های رودخانه‌ای خیلی متفاوت است. وسعت هر حوضه عبارت است از مساحت تصویر افقی آن که در روی نقشه‌های توپوگرافی با پلانیمتر اندازه گیری می‌شود. حجم آب رودها با مساحت حوضه آبریز آنها رابطه مستقیم دارد.
در مقایسه حوضه‌های رودخانه‌ای از نظر وسعت باید در نظر داشت که حوضه‌های وسیع اغلب از زیر حوضه‌های کوچکتر با ویژگیهایی متفاوت (از نظر شکل و جنس سنگها) تشکیل شده که این وضع چگونگی جریان آب را در آبراهه اصلی کنترل می‌کند. حوضه‌های رودخانه‌ای را بر حسب وسعت آنها به حوضه‌های کوچک (کمتر از 40 کیلومترمربع) و حوضه‌های بزرگ (وسیع تر از 40 کیلومترمربع) تقسیم می‌کنند.
[h=1]ارتفاع متوسط حوضه[/h]ارتفاع متوسط حوضه از سطح دریا در واقع بیانگر شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه است، زیرا در حوضه‌های مرتفع بارندگی بیشتر و تبخیر کمتر از حوضه‌های پست بوده و نزولات نیز به شکل برف می‌باشد. ارتفاع متوسط ، ارتفاعی است که از تقسیم حجم حوضه (از سطح دریا) به سطح آن بدست می‌آید.
[h=1]الگوی زهکشی حوضه[/h]الگوی زهکشی یک ویژگی کیفی است که چگونگی به هم پیوستن شاخه‌ها و انشعابات شبکه زهکشی را نشان می‌دهد و ارتباط نزدیکی با جنس سنگها و ساختمان زمین دارد. تیپ درختی زمین‌هایی را نشان می‌دهد که از یک نوع سنگ بوده و در موقع تشکیل شبکه ، ساختمان آن افقی و یا شیب خیلی کم داشته است. نوع موازی یا شبه موازی اغلب در ساختمان تک شیب شکل می‌گیرد. الگوی داربستی و مستطیلی نیز به ترتیب ساختمانهای چین خورده و شکسته را نشان می‌دهند. در یک حوضه وسیع ممکن است چند نوع از الگوهای متفاوت دیده شود.
حوزه آبخیز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از باران و ذوب برف یا یخ به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً آن نقطه خروجی حوضه است، که درآنجا آبها به یک توده آب مثل یک رودخانه، دریاچه، مخزن سد، پای‌رود، تالاب، دریا و یا اقیانوس می‌پیوندند. دیگر اصطلاحات انگلیسی برای توصیف حوزه آبخیز (drainage basin) عبارتند از: catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin. در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای حوزه آبخیز بکار می‌رود (اگرچه در سایر کشورهای انگلیسی زبان، فقط برای رساندن معنی اصلی آن یعنی خط تقسیم آب به کار می‌رود. حوزه‌های آبخیز به دیگر حوزه‌های آبخیز با یک الگوی سلسله مراتبی زهکش می‌شوند، به این ترتیب که زیرحوضه‌های کوچکتر، ترکیب حوضه‌های بزرگتر را می‌دهند. در حوزه‌های آبخیز بسته، آب به یک نقطه در داخل حوضه جمع می‌شود، که به اسم Sink شناخته می‌شوند، که ممکن است یک دریاچه دائمی باشد، یا کویر (dry lake)، و یا یک نقطه که درآن آب سطحی به زیر زمین فرورفته و از دست می‌رود، باشد.
عرصه حوزه‌های آبخیز کشور شامل ۶ ابرحوزه (بر اساس تقسیمات تمآب، وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوزه‌ها خود به حوزه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچکتر تقسیم می‌شوند. این شش ابر حوزه عبارتند از:
۱- حوزه آبخیز دریای خزر با ۷ حوزه کوچکتر،
۲- حوزه آبخیز خلیج فارس و دریای عمان با ۹ حوزه کوچکتر،
۳- حوزه آبخیز دریاچه ارومیه،
۴- حوزه آبخیز فلات مرکزی با ۹ حوزه کوچکتر،
۵- حوزه آبخیز مرزی شرق با ۳ حوزه کوچکتر،
۶- حوزه آبخیز قره‌قوم. بر اساس تقسیمات آبخیزداری، عرصه حوزه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، باتلاق‌ها، دریاچه‌ها، شهرها و . . . تشکیل داده است.
مطالعات پیرامون حوضه آبخیز دو ارزیابی توان سرزمین به منظور تعیین کاربری هر منطقه یا زیر حوضه کاربرد فراوانی دارد. به طوریکه بر اساس حجم آب و تاثیر آن بر سایر پارامترها نظیر پوشش و....و تاثیر آن بر عوامل مرتبط نوع کاربری اراضی منطقه تعیین می گردد.
[h=1]شکل حوضه[/h]با ترسیم خط تقسیم آب حوضه ، شکل آن را می‌توان بطور کیفی بیان کرد. حالت کلی شکل حوضه‌های تکامل یافته به شکل دایره شبیه است. بعضی‌ها شکلی کشیده و بعضی دیگر به شکل پهن هستند. شکل حوضه در زمان تمرکز آبها در شاخه اصلی موثر است و در نتیجه حالت سیلابی یا آرام بودن جریان و مدت تداوم جریان آب را در آبراهه اصلی حوضه تعیین می‌کند.
در حوضه‌های گرد (که به شکل دایره نزدیک است) به هنگام بارشهای تند ، سطح آب سریع بالا آمده و به زودی نیز فروکش می‌کند. برعکس در حوضه‌های کشیده بالا آمدن سطح آب تدریجی ، قله سیلاب کوتاهتر ، ولی مداومت آن بیشتر است.
[h=1]وسعت حوضه[/h]خط تقسیم آبها در طول زمان ثابت باقی نمی‌ماند. شاخه‌های هر رود با فرسایش قهقرایی همیشه در توسعه حوضه آبریز خود هستند. بدین ترتیب بین دو حوضه مجاور برای تصاحب فضای بیشتر یک مبارزه دائمی وجود دارد. به همین سبب وسعت و شکل حوضه‌های رودخانه‌ای خیلی متفاوت است. وسعت هر حوضه عبارت است از مساحت تصویر افقی آن که در روی نقشه‌های توپوگرافی با پلانیمتر اندازه گیری می‌شود. حجم آب رودها با مساحت حوضه آبریز آنها رابطه مستقیم دارد.
در مقایسه حوضه‌های رودخانه‌ای از نظر وسعت باید در نظر داشت که حوضه‌های وسیع اغلب از زیر حوضه‌های کوچکتر با ویژگیهایی متفاوت (از نظر شکل و جنس سنگها) تشکیل شده که این وضع چگونگی جریان آب را در آبراهه اصلی کنترل می‌کند. حوضه‌های رودخانه‌ای را بر حسب وسعت آنها به حوضه‌های کوچک (کمتر از 40 کیلومترمربع) و حوضه‌های بزرگ (وسیع تر از 40 کیلومترمربع) تقسیم می‌کنند.
[h=1]ارتفاع متوسط حوضه[/h]ارتفاع متوسط حوضه از سطح دریا در واقع بیانگر شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه است، زیرا در حوضه‌های مرتفع بارندگی بیشتر و تبخیر کمتر از حوضه‌های پست بوده و نزولات نیز به شکل برف می‌باشد. ارتفاع متوسط ، ارتفاعی است که از تقسیم حجم حوضه (از سطح دریا) به سطح آن بدست می‌آید.
[h=1]الگوی زهکشی حوضه[/h]الگوی زهکشی یک ویژگی کیفی است که چگونگی به هم پیوستن شاخه‌ها و انشعابات شبکه زهکشی را نشان می‌دهد و ارتباط نزدیکی با جنس سنگها و ساختمان زمین دارد. تیپ درختی زمین‌هایی را نشان می‌دهد که از یک نوع سنگ بوده و در موقع تشکیل شبکه ، ساختمان آن افقی و یا شیب خیلی کم داشته است. نوع موازی یا شبه موازی اغلب در ساختمان تک شیب شکل می‌گیرد. الگوی داربستی و مستطیلی نیز به ترتیب ساختمانهای چین خورده و شکسته را نشان می‌دهند. در یک حوضه وسیع ممکن است چند نوع از الگوهای متفاوت دیده شود.