حماسه سرايي در شعر فردوسي
فردوسی حماسه سرای بزرگ ملی
درباره فردوسی و گران‌مایگی وی در گام زدن‌های بلندش در پهنه نوزایی و بازشناسی هویت ایرانی و پاسداری از زبان شیرین پارسی بسیار گفته‌اند و دامنة چنین گفتاری چنان گسترده و فراخ است که هرچه به نگارش درآید، هنوز جای خالی باقی‌ست.
۱) مدخل
درباره فردوسی و گران‌مایگی وی در گام زدن‌های بلندش در پهنه نوزایی و بازشناسی هویت ایرانی و پاسداری از زبان شیرین پارسی بسیار گفته‌اند و دامنة چنین گفتاری چنان گسترده و فراخ است که هرچه به نگارش درآید، هنوز جای خالی باقی‌ست؛ به یک سخن می‌توان گفت: وجود فردوسی و زمان یافتن او برای به سامان رساندن نظم شاهنامه بی‌گمان اعجازی را مانَد که به یاری پروردگار در جهت نگهداری ایران و حفظ روحیه ایرانیان از دستبرد ضعف و زبونی به ظهور پیوسته است؛ چنان که اگر شاهنامه نبود، هیچ پدیده‌ای نمی‌توانست جای آن را پرکند و چنین تاثیرگذار باشد. شاهنامه فردوسی به تنهایی از همه مآثر ملی بیشتر و بهتر توانسته است در زنده نگهداشتن نام و نشان ایرانی و دمیدن روح مردانگی و جوانمردی و شهامت در مردم این مرز و بوم موثر واقع گردد و یکپارچگی و استقلال کشور را تضمین نماید.
حملة تازیان به ایران که با کشتار و غارت و به بند کشیدن زنان و کودکان همراه بود و یک کشور توانمند و پرصلابت را در برابر یک عده‌ای ناآگاه از تمدن و کشورداری به شکست کشانید، پیشامدی نبود که از یاد همزمانان و آیندگان آن رویدادِ بزرگ، محو گردد و هرگز این سرافکندگی را تاب آورند؛ به‌ویژه آنکه رفتار ستیزه‌جویانة پیروزمندان عقده‌ناک و کینه‌توز که حقارت و بندگی را بر دوش احساسات ایرانیان غیرتمند بارمی‌کرد، نیز چیزی نبود که واکنش‌های گوناگونی را در پی‌نداشته‌باشد.
قیام‌های مردانة قهرمانانی چون «ابومسلم خراسانی» و «بابک خرم‌دین» و «مازیار» و «مقنع» و «استادسیس» و نهضت شعوبیه و حتا حکومت «صفاریان» و «سامانیان» هر چند درخشان و نازش‌خیز و امیدوار کننده بود، اما ناخشنودانه هیچ یک نتوانست برای ایران و ایرانی اثری پایدار پدیدآورد و با شناساندن پیشینة این ملت باستانی به گونه‌ای موثر و فراگیر، زمینه‌ای را برای برون راندن سیاست مستکبرانه تازیان و غلامانِ سروری یافتة آنها فراهم آورد و در همه اعصار، دست اندازانِ به این آب و خاک را محکوم به ناکامی سازد.
شیوة دگرگون ناشدنی تازیان آن بود که به هر دیاری دست می‌یافتند، فرهنگ بومی آن‌جا را از میان برمی‌داشتند و زبان مردمش را به عربی برمی‌گرداندند، تا موجبات فراموشی گذشتة آنان را فراهم آورند، در ایران ما هم‌چنین اندیشه ناروایی را در سر می‌پروراندند و کارهایی از این دست را پی می‌گرفتند؛ ولی در همه جا موفق شدند جز در این سرزمین اهورائی که خوشبختانه به مقصود نرسیدند.
۲) نقش فردوسی در تجدید حیات ملی
فردوسی که بر ستیغ شکوهمند ایران‌دوستی و ملت‌گرایی عقاب‌آسا آشیانه داشت، از پیروزی تازیان و خوارمایگی شرم‌آوری که به ایرانیان تحمیل گشته بود، خونین دل می‌خورد و این نکته را تا حدی می‌توان از پیام «رستم فرخزاد» به برادرش- که مطالب آن سروده این شاعر است- دریافت ؛ به این جهت در برابر چنین دلشکستگی و اندوهناکیِ ژرف، راهی بهتر از این نیافت که :
۱) با حماسه سرایی و ذکر سرگذشت پهلوانان دلیر و شهریاران جهانگیر ایران، روزگار سروری و سرافرازی و گران‌مایگی را آیینه‌وار فراروی ایرانیان باز نهد و آنان را که در اثر ترکتازی تازیان از پیشینة پرافتخار خود ناآگاه مانده بودند، به بازیافت آن سرافرازی‌ها فرا بخواند و به بیرون افکندن بیگانگان و نفوذ آنها برانگیزد.
۲) زبان فارسی را که کماکم می‌رفت تا جای خود را به زبان عربی بدهد، از دستبرد تازیان باز رهانَد و در این راه نه تنها به پاسداریش بسنده نکند، بلکه در گسترش آن از ترکیب‌سازی زیبا و طرح اصطلاحات و کنایات و آرایه‌های ادبی در سیاق سخن پارسی بکوشد و گوهرهای پربها و درخشانی را از واژه‌های خوشایند در دریای وزن متقارب به معرض تماشا آورد.
۳) فرهنگ دیرپای ایرانیان را که پایندان دوام و ماندگاری این ملت دیرینه سال است و پیشینگی ایرانیان را در شهرنشینی و مدنیت و آگاهی از دانش‌های گوناگون نشان می‌دهد، به زبان شعر بازگوید و اعلام کند که نخستین ملتی که از دیرباز به معارف بشری دست‌یافته و در یکتاپرستی و دبیری و نجوم و پزشکی و مهندسی و گاه‌شماری و غیره به فرازمندی رسیده‌است، ایرانیان‌اند.
۴) آنچه گفتنی است، این است که پس از شکست در برابر شمشیر، فردوسی به این نکته پرداخت که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده یعنی قلم دست یازید و به این دستاویز، شاهد پیروزی را در آغوش گرفت. از این رو آهنگ آن کرد تا شاهنامة منثورِ گردآوری شده به پایمردی «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی» را با افزوده‌هایی که از زبان موبدان و پیران پارسی نژادِ پارسا شنیده بود، به نظم در آورد و برای این کار وزنی را برای شعر خود برگزیند که توان بخش و جان‌مایة حماسی سرایی است. فردوسی در این نامة نامدار هر چه گنجینة خیال و آیینة تصور و در معرض دید و علم و توجه و آزمایش بوده است- از فرهنگ و اخلاق، دین و آیین، آداب تربیت، گفتگو و نشست و برخاست، پیکار و آشتی، بزم و رزم، نام‌دوستی و خودستایی، روانشناسی و روانکاوی، خواستگاری و زن‌ستانی و آلات جنگ و کاربرد آنها – همه را در جای خود یاد کرده و به خوانندة دقیق و مستعد آموخته است.
فردوسی حس میهن دوستی و ملت‌پروری را که پس از چندین قرن یعنی میانه‌های قرن ۱۸ در مغرب زمین مفهوم راستینش را یافت، در هزار سال پیش عنوان کرد و اصولاً انگیزة او در سرودن شاهنامه جوشش همین احساس و عاطفه بوده است و بس. او خواسته است واژة «ایران» را که پس از سیصد و چهل سال از یادها رفته و کلمة «عجم» به قول عربها – یعنی «گنگ» - جای آن را گرفته بود، زنده کند، حدود جغرافیایی آن را باز نماید، دین و آیین قدیمش را ذکر کند و در عین این که هر استانی، با استانداری به قدرت یک شهریار کوچک، اداره می‌شود همه را فرمانبردار پایتخت یا «ایرانشهر» شناسانده، وحدت ملی ایرانیان را به این شیوه عنوان نماید و بگوید این مجموعه، میهن است که باید به آن عشق ورزید و در راهش جانفشانی کرد.
در شاهنامه از کلمة «ایرانشهر» یعنی پایتخت گاهی همان ایران منظور است چنان که در «جنگ رستم و اسفندیار» سپاهیان «سیستان» - یعنی جایی که در حوزه فرمانروایی خاندان «زال» است – در برابر لشکریان اسفندیار که به نیروی لشکری ایران نام برده می‌شود قرار دارند، در حالی که سیستان و زابلستان جزو استان‌های ایران است و به شیوة خودگردانی اداره می‌گردد.
۳) اهمیت دین و اخلاق نزد فردوسی
برای فردوسی باز نمودن این حقیقت که آیین‌داری و دین پژوهشی پیش از اسلام هم مورد اعتنای ایرانیان بوده، جایگاه ویژه و پر اهمیتی داشته است، لذا او در ضمن اشعار حماسی خود و در نبردهای پهلوانی جابه‌جا از پناهندگی به درگاه خدا و یاری جستن از یزدان برای پیروزی بر هماورد، یاد میکند و به اندازه‌ای در این خداخوانی و یزدان پناهی پیش می‌رود که شاهنامه را از یک پدیدة زمینی به یک کتاب آسمانی نزدیک میکند و این از جهتی برای آن است که به عربها بفهماند که دین اسلام را برای کسانی نیاورده‌اند که به حکم یکتاپرستی و آیین زرتشتی از نماز و روزه و بهشت و دوزخ و روز رستاخیز و پل صراط و فرشتگان و اهریمنان (شیاطین) بی‌خبر بوده و در بی‌دینی و خداناشناسی به سر می‌برده‌اند.
۴) زبان و سبک سخن فردوسی
زبان فردوسی در ذکر احوال پهلوانان و شاهنشاهان و کارکردشان، در عین والایی و شکوه، زبانی خودمانی و مأنوس است؛ بدین معنا که قهرمانان شاهنامه از آدمیان برگزیده‌اند که به زبان امروز و نادشوار و اوضاع و احوالی آشنا به ذهن سخن می‌گویند.
شاعر ملی ما رویدادها را به گونه‌ای دلنشین و خوشایند، واگویه میکند؛ چنان که گویی دوران حادثاتی که مورد گزارش قرار گرفته به زمان ما نزدیک است و این ویژگی در هیچ یک از اسطوره سازی‌ها و حماسه‌سرایی‌های جهان از جمله ادیسه و ایلیاد «هُمر»، ماننده ندارد.
فردوسی برای نشان دادن این که جهان پهلوان ایرانی کیست و دارای چه ویژگی‌های اخلاقی است از «رستم» نمادی می‌سازد که به واقعیت نزدیک است؛ او را به عنوان انسانی برترمنش و زورمند و جوانمرد می‌شناساند که جز در راه خیر و پیکار با شر، از زور بازوی پهلوانی خود بهره نمی‌گیرد؛ ولی در عین حال از ضعف‌ها و کاستی‌هایی هم برکنار نیست، هر چند در برابر نیکومنشی‌هایش در خور چشم‌پوشی‌ست؛ این نمادی‌ست قابل احترام و در بسیاری از جهات می‌تواند معیار انسانی توانمند و قهرمان قرار گیرد.
شاهنامة فردوسی برای پژوهش دربارة جامعه‌شناسی، آموزش و پرورش، تدبیر مملکت‌داری، آموزش‌های اجتماعی، روانشناسی، اندیشه‌های فلسفی، عشق و دلدادگی و نکته‌دانی‌های گوناگون در شئون زندگی به حدی گسترده، دامن است که سالها می‌توان با شاهنامه بسر برد و در کار تحقیق و دانایی از آن بهره‌برداری کرد.
فردوسی شاعری‌ست خردگرا و آزاده‌کیش و هر مطلبی را با ترازوی خرد می‌سنجد و آزادی را حق طبیعی و مسلم انسانی می‌داند. بنابراین در هر برخورد مخالفت‌آمیزی که با آزادگی بشود برآشفته می‌شود و بر آن می‌تازد. در کار کشورداری معتقد به عدالت و آسودگی و آزادی ملت است و هر پادشاهی را که بر خلاف آن رفتار کند به ناسزاوار بودن محکوم مینماید و قیام مردم را در برابر زورگویی‌های وی تجویز میکند. به همین قیاس فرمانروای دادگر و مردم‌دوست را به چشم احترام می‌‌نگرد و از او به خوبی نام می‌برد.
شعر فردوسی از جهت هنر ادبی در چنان شیوه‌ای از بلندپایگی قرار دارد و دارای چنان آهنگ و حالت مردانه‌ایست که تاکنون هیچ شاعری در بحر متقارب و سبک حماسه‌سرایی به پایگاه او نرسیده و جاذبه تاثیر آن را در روح ایرانی نداشته است. در کتاب بزرگ شاهنامه ابیات سست- غیر از آنچه بدان بسته‌اند- چندان کم است که چیرگی ویژ‌ة شاعر را در گزینش واژه‌ها و به هم پیوستن آنها و رعایت شیوایی و رسایی سخن در حد برتر از وصف، نشان می‌دهد و شاید همان گونه که خود گفته است بیش از پانصد بیت سست در سراسر شاهنامه پیدا نتوان کرد.
لحن سخن فردوسی، راست پیوندی سخنش را با مورد گفتارش نیک می‌نمایاند؛ چنان که در جای غضب و برآشفتگی آهنگی مناسب آن و در محل شادی و خرسندی آوایی موافق این دارد و همین طور در مقام نکوهش یا پند و اندرز و پرسش و پاسخ یا خودستایی و تواضع در هر یک طرز خود را حفظ مینماید.
۵) ایثار فردوسی
دربارة فردوسی این نیز گفتنی است که گذشت و ایثار او در راه پاسداری از زبان پارسی و فرهنگ دیرینة ملت ایران، بیرون از تاب و توان عادی‌ست؛ سی سال تمام از در آمد کشت و کار خود، خوردن، پوشیدن و همة روزان و شبان را صرف به پایان آوردن این اثر گران‌سنگ و دشوار کردن، کاریست کارستان؛ و بردباری و حوصله و پشتکاری می‌خواهد که از توان بشر خارج است خاصه این که سرگذشت‌ها را با هم به نظم دلپذیر در آوردن و پای‌بند به حفظ صحت گزارش و بلندپایگی سخن بودن، کاری توان‌فرساست و این را کسانی دانند که اندکی از آن را آزموده باشند.
این که گاهی پرسیده می‌شود که فردوسی پیش از آغاز کردن به سراییدن شاهنامه چه می‌کرده است؟ پاسخ آن است که شغل نیاکان وی کشاورزی به شیوة خرده مالکی بوده و خود او نیز با همین کار معاش خویش را تامین می‌نموده و در ضمن به کسب دانش‌های معمول زمان با ژرف‌بینی هر چه بیشتر سرگرم بوده‌است. چنان که از اشعار شاهنامه پیداست او مردی حکیم و دانشمند به شمار می‌رفته و سابقه‌ای دراز نیز در سخن‌سنجی داشته است. زیرا بدون گذشتة ممتد در تحصیلِ دانش و سخنوری، ابیاتی چنان بلند و قوی‌مایه گفتن امکان‌پذیر نیست. ناخشنودانه، آنچه فردوسی پیش از شاهنامه سروده است، به دست ما نرسیده و به طور مسلم دربارپسند نبوده است تا نگهداری شود.
۶) هدف نهایی فردوسی مادی نبوده‌است
مطلب دیگری که دربارة شاعر بزرگ ما شایسته گفتن است، این است که آن بزرگوار در سرودن شاهنامه هرگز نظر مادی نداشته و جز عشق به میهن، انگیزه دیگری نمی‌توانسته است او را به این کار سترگ برانگیزد. زیرا سی سال با بردباری از آب و ملک خودگذران کردن و در راه سرودن این شاهکار جاوید هزینه‌های گوناگون نمودن به امید سودیابی بعد، نقد را به نسیه باختن است که کار مرد خردمندی چون فردوسی نیست و به این جهت می‌توان داوری کرد که به هیچ روی منظور نظر فردوسی جنبه مادی نبوده است.
این که فردوسی، در پایان عمر، شاهنامه را به دربار محمود هدیه کرده است یکی از در استیصال و فقیری بوده که گریبانگیر شاعر شده؛ و دیگر این که هر تالیف و تصنیف مهمی که مورد حمایت شاهان و قدرتمندان نبوده است، اندیشة از میان رفتن آن به خاطر می‌گذشته است و به این جهت فردوسی نسخه اول شاهنامه را که در سال ۳۸۴ به پایان رسانیده، منتظر آن بوده است که به نام پادشاه مقتدری کند و در سال ۴۰۰ نسخه‌ای که برای بار سوم با تصرفاتی تهیه شده‌بوده را به نام محمود مینماید.
با این ترتیب افسانة قرارداد بستن فردوسی با محمود که در برابر هر بیت یک دینار صله به شاعر پرداخته شود، از مقوله جعلیات عوامانه و ترهات است.
قیام‌های مردانة قهرمانانی چون «ابومسلم خراسانی» و «بابک خرم‌دین» و «مازیار» و «مقنع» و «استادسیس» و نهضت شعوبیه و حتا حکومت «صفاریان» و «سامانیان» هر چند درخشان و نازش‌خیز و امیدوار کننده بود، اما ناخشنودانه هیچ یک نتوانست برای ایران و ایرانی اثری پایدار پدیدآورد و با شناساندن پیشینة این ملت باستانی به گونه‌ای موثر و فراگیر، زمینه‌ای را برای برون راندن سیاست مستکبرانه تازیان و غلامانِ سروری یافتة آنها فراهم آورد و در همه اعصار، دست اندازانِ به این آب و خاک را محکوم به ناکامی سازد.
با حماسه سرایی و ذکر سرگذشت پهلوانان دلیر و شهریاران جهانگیر ایران، روزگار سروری و سرافرازی و گران‌مایگی را آیینه‌وار فراروی ایرانیان باز نهد و آنان را که در اثر ترکتازی تازیان از پیشینة پرافتخار خود ناآگاه مانده بودند، به بازیافت آن سرافرازی‌ها فرا بخواند و به بیرون افکندن بیگانگان و نفوذ آنها برانگیزد.
پس از شکست در برابر شمشیر، فردوسی به این نکته پرداخت که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده یعنی قلم دست یازید
اصولاً انگیزة او در سرودن شاهنامه جوشش حس میهن‌دوستی و ملت‌پروری بوده است و بس. او خواسته است واژة «ایران» را که پس از سیصد و چهل سال از یادها رفته و کلمة «عجم» به معنی جای آن را گرفته بود، زنده کند، حدود جغرافیایی آن را باز نماید، دین و آیین قدیمش را ذکر کند
لذا او در ضمن اشعار حماسی خود و در نبردهای پهلوانی جابه‌جا از پناهندگی به درگاه خدا و یاری جستن از یزدان برای پیروزی بر هماورد، یاد میکند و به اندازه‌ای در این خداخوانی و یزدان پناهی پیش می‌رود که شاهنامه را از یک پدیدة زمینی به یک کتاب آسمانی نزدیک میکند و این از جهتی برای آن است که به عربها بفهماند که دین اسلام را برای کسانی نیاورده‌اند که به حکم یکتاپرستی و آیین زرتشتی از نماز و روزه و بهشت و دوزخ و روز رستاخیز و پل صراط و فرشتگان و اهریمنان (شیاطین) بی‌خبر بوده و در بی‌دینی و خداناشناسی به سر می‌برده‌اند.
فردوسی شاعری‌ست خردگرا و آزاده‌کیش و هر مطلبی را با ترازوی خرد می‌سنجد و آزادی را حق طبیعی و مسلم انسانی می‌داند. بنابراین در هر برخورد مخالفت‌آمیزی که با آزادگی بشود برآشفته می‌شود و بر آن می‌تازد. در کار کشورداری معتقد به عدالت و آسودگی و آزادی ملت است و هر پادشاهی را که بر خلاف آن رفتار کند به ناسزاوار بودن محکوم مینماید و قیام مردم را در برابر زورگویی‌های وی تجویز میکند. به همین قیاس فرمانروای دادگر و مردم‌دوست را به چشم احترام می‌‌نگرد و از او به خوبی نام می‌برد.
شغل نیاکان وی کشاورزی به شیوة خرده مالکی بوده و خود او نیز با همین کار معاش خویش را تامین می‌نموده و در ضمن به کسب دانش‌های معمول زمان با ژرف‌بینی هر چه بیشتر سرگرم بوده‌است. چنان که از اشعار شاهنامه پیداست او مردی حکیم و دانشمند به شمار می‌رفته و سابقه‌ای دراز نیز در سخن‌سنجی داشته است. زیرا بدون گذشتة ممتد در تحصیلِ دانش و سخنوری، ابیاتی چنان بلند و قوی‌مایه گفتن امکان‌پذیر نیست.
راز ماندگاری فردوسی
بیست و پنجم اردیبهشت ماه هر سال روز بزرگداشت شاعر و حماسه سرای ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی است. حماسه سرایی که بخش های مهمی از روایات اساطیری ایران را در قالب اثر ماندگار خود شاهنامه جاودانه نمود.
قصه های باستانی و اساطیر گذشته مه گرفته تاریخ هر ملتی هستند . وقتی به ادوار مختلف حیات ملل نظر میکنیم متوجه می شویم که هیچ ملتی به وجود نیامده و به تحصیل استقلال و تحکیم مبانی ملیت توفیق نیافته است مگر آنکه اعصار و دوره های خطر را گذرانده و به اعمال پهلوانی دست زده باشند و بزرگان و پهلوانانی از آن پدید آمده باشد که در ذهن آن ملت اثری بزرگ بر جای گذارد.
پارسیان نیز داری چنین اساطیر و روایتهای تاریخی هستند وفردوسی راوی چنین روایاتی است.بازخوان حماسه های ایرانی از روی خدای نامه های ساسانی !
خدای نامه های ساسانی منابع کتبی روزگار ساسانی بوده اند که در اختیار پادشاهان قرار داشته اند .کتب منحصر به فردی که در روزگار فردوسی هنوز در اختیار برخی خانواده های خاص وجود داشته اند و فردوسی توانسته این کتب را ببیند.
باید به معنای واژه خدای نامه توجه داشته باشیم . عنوان خدای در روزگار ساسانی مهتری/ ریاست و شاهی را می رسانده. چنانچه کدخدای /ناخدای و .... میراث آن روزگار و دارای معانی این چنینی می باشند و فردوسی روایتگر و بازسرای چنین متونی است.
کارکردن بر روی متون ملی حماسی ویژگی هایخاص خود را دارد . شاعری که به ذکر پهلوانی ها و قهرمانی های نیاکان خود همت می گمارد روح ملی خود را به اثرش نیز منتقل میکند و بدین ترتیب در میان مردمان خود شهره خواهد شد به حدی که به مرور ماخذی که شاعر خود بدانها استناد کرده به مرور فراموش می شود و خود اثر شاعر تبدیل به منبعی اصلی خواهد شد و این ویژگی ارزشمندی است که در شاهنامه فردوسی میتوانیم ببینیم.
فردوسی در حقیقت راوی روح حماسی نژاد پارسی است و اگر پارسیان به وی علاقمندند علاوه بر اهمیت کار وی افتخاری است که به روح حماسی گذشتگان اساطیری خود دارند! البته باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که تنظیم منظوم روایات اساطیری منحصر به فردوسی نبوده است !
از روزگارانی بسیار کهن و دور – نزدیک به نیمه نخست هزاره پیش از میلاد – در میان پارسیان داستانهایی بود که بیشترشان از ویژگی های حماسی و پهلوانی برخوردار بود و مسلم است که در آن روزگاران کهن هیچ یک از این داستانها بر جایی نوشته نشده و بصورت شفاهی و سینه به سینه باقی مانده تا سرانجام این داستانها در همان دوران باستان به کتاب ورجاوند دینی پارسیان باستان - اوستا - منتقل گردید (2)وقتی می بینیم قطعاتی از اوستا و خاصه برخی از یشت ها قطعات حماسی کاملی هستند که اساسا منظوم بوده اند و اکنون نیز آثار نظم از بعضی بخش های آن به خوبی هویدا است متوجه خواهیم شد که منظوم کردن حماسه ها منحصر به فردوسی نبوده و سابقه ای در اعصار بسیار دور دارد !
شاید بتوان گفت که نشات و تکوین حماسه از مهاجرت اقوام آریایی به سوی جنوب آغاز می شود . از روزگاری که این اقوام به نجدهای سرزمینی که بعدها ایران نامیدند وارد شدند و این مهاجرت طبیعتا رویارویی هایی با اقوام بومی را به دنبال داشت! قسمتی از داستانهای حماسی پارسی مربوط به همین جنگ های سخت پارسیان در داخل سرزمین ایران است و آن داستانهایی است که از جنگ های ایرانیان و دیوان در کتابهای حماسی و مشخصا شاهنامه شاهد هستیم. پارسیان پس از فایق آمدن بر بومیان و استقرار در سرزمین جدید این سرزمین را ایران نامیدند و این بار در دفاع از سرزمین خود مجبور به جنگ هایی با مهاجمان شدند. مهاجمانی که در شاهنامه تحت عنوان تورانیان از آنها یاد می شود .
تورانیان از چادر نشینان ماوراء جیحون و سیحون بودند که در جستجوی منزلگاه های جدید به ایران می تاختند و هجوم های پیاپی ایشان در قرون متوالی و دفاع ایرانیان از سرزمین خود در برابر آنها داستانهای نبرد ایران و توران را به وجود آورد و باز هم این روح حماسی ایرانی بوده که در قالب این داستانها و روایات به زیباترین شکل به تصویر کشیده شده است.
علاوه بر این جدال ها ایرانیان روایات واساطیر کهنی نیز از روزگار سکونت در موطن اولیه خود - ایرانویج - در باور خود داشتند و هنگامی که به ایران آمدند این داستانها و روایات و اساطیر را نیز از نیاکان خود که با آریائیان هند یکجا بودند همراه آوردند و در بخشهایی از شاهنامه بدانها اشاره می شود.
فردوسی راوی تمامی این افتخارات حماسی و اسطوره ای بود. دهگان زاده ای از باژ که خدای نامه های ساسانی را دیده بود و در زمانه ای که مهاجمان ترک بر اریکه قدرت و عنصر تازی بر گستره فرهنگی ایران استیلا یافته بودند برای بازخوانی متون کهن پارسی آستین همت بالا زد.
همواره به غلط بیان شده که سلطان محمود غزنوی چون به تاریخ پارس علاقمند بود بدنبال اهل فن و کمالی میگشت که این تاریخ را به نظم در آورد ! نظری نادرست که شاهنامه خود در این باره توضیحات کافی ارائه مینماید.
از متن شاهنامه چنین بر می آید که سلطان محمود هرگز عامل و آمر سرودن شاهنا مه نبوده است (3) اما حماسه سرایی فردوسی تنها برای ارضای حس نوستالژیک نبود .
در حقیقت اقدام فردوسی تلاش در عرصه پویایی تفکر نیز بوده است. به تعبیر استاد ادیب برومند فردوسی پس از شکست در برابر شمشیر مهاجمان به این نکته رسیده بود که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده ی قلم دست یازید . ( 4 )
فردوسی با ذکر سرگذشت پهلوانان و شهریاران ایرانیان را به بازشناسی پیشینه پرافتخار خود فرا خواند .شاهنامه مرور حماسه های زیبای پارسی است و فردوسی گر چه رنج سی ساله ای را متحمل شد تا عجم را بدین افتخارات زنده نماید اما بدون شک پرداختن وی به این مقوله در زنده ماندن نامش بسیار مؤثر بود.
فردوسی شاهنامه و گفتمان غرور انگیز آن حلقه هایی هستند که روح ایرانی را در عرصه های مختلف به پیشینه پر افتخار پارسی متصل می نمایند...
پس از روزگار فردوسی گاه و بی گاه شاهد بی مهری هایی بر فردوسی و شاهنامه بوده ایم. گروهی برای کتمان افتخارات پارسی یکسره برانکار دوران پر افتخار باستان و شواهدی از آن دوران و به دنبال آن شاهنامه بوده اند و البته در مقاطعی نیز افرادی برای چشم پوشی از افتخارات ایران دوره اسلامی سعی در بزرگنمایی بیش از حد و استفاده ابزاری از شاهنامه و فردوسی داشته اندبدون اینکه در حقیقت اعتقادی به این افتخارات داشته باشند. اما فردوسی و شاهنامه فارغ از این برخوردهای افراطی و تفریطی همواره باقی مانده است.
تاریخ رود در جریانی است که از دوران اساطیر آغاز می شود و در منزلگاه های مختلف همواره چیزهایی بدان افزوده می شود . فردوسی خاطراتی شیرین از ایستگاههای قبلی این رود جاری را برای ما جاودانه ساخت و مزد او جاودانگی نامش تا ایستگاه آخر است .
منبع : www.novindoc.com
فردوسی حماسه سرای بزرگ ملی
درباره فردوسی و گران‌مایگی وی در گام زدن‌های بلندش در پهنه نوزایی و بازشناسی هویت ایرانی و پاسداری از زبان شیرین پارسی بسیار گفته‌اند و دامنة چنین گفتاری چنان گسترده و فراخ است که هرچه به نگارش درآید، هنوز جای خالی باقی‌ست.
۱) مدخل
درباره فردوسی و گران‌مایگی وی در گام زدن‌های بلندش در پهنه نوزایی و بازشناسی هویت ایرانی و پاسداری از زبان شیرین پارسی بسیار گفته‌اند و دامنة چنین گفتاری چنان گسترده و فراخ است که هرچه به نگارش درآید، هنوز جای خالی باقی‌ست؛ به یک سخن می‌توان گفت: وجود فردوسی و زمان یافتن او برای به سامان رساندن نظم شاهنامه بی‌گمان اعجازی را مانَد که به یاری پروردگار در جهت نگهداری ایران و حفظ روحیه ایرانیان از دستبرد ضعف و زبونی به ظهور پیوسته است؛ چنان که اگر شاهنامه نبود، هیچ پدیده‌ای نمی‌توانست جای آن را پرکند و چنین تاثیرگذار باشد. شاهنامه فردوسی به تنهایی از همه مآثر ملی بیشتر و بهتر توانسته است در زنده نگهداشتن نام و نشان ایرانی و دمیدن روح مردانگی و جوانمردی و شهامت در مردم این مرز و بوم موثر واقع گردد و یکپارچگی و استقلال کشور را تضمین نماید.
حملة تازیان به ایران که با کشتار و غارت و به بند کشیدن زنان و کودکان همراه بود و یک کشور توانمند و پرصلابت را در برابر یک عده‌ای ناآگاه از تمدن و کشورداری به شکست کشانید، پیشامدی نبود که از یاد همزمانان و آیندگان آن رویدادِ بزرگ، محو گردد و هرگز این سرافکندگی را تاب آورند؛ به‌ویژه آنکه رفتار ستیزه‌جویانة پیروزمندان عقده‌ناک و کینه‌توز که حقارت و بندگی را بر دوش احساسات ایرانیان غیرتمند بارمی‌کرد، نیز چیزی نبود که واکنش‌های گوناگونی را در پی‌نداشته‌باشد.
قیام‌های مردانة قهرمانانی چون «ابومسلم خراسانی» و «بابک خرم‌دین» و «مازیار» و «مقنع» و «استادسیس» و نهضت شعوبیه و حتا حکومت «صفاریان» و «سامانیان» هر چند درخشان و نازش‌خیز و امیدوار کننده بود، اما ناخشنودانه هیچ یک نتوانست برای ایران و ایرانی اثری پایدار پدیدآورد و با شناساندن پیشینة این ملت باستانی به گونه‌ای موثر و فراگیر، زمینه‌ای را برای برون راندن سیاست مستکبرانه تازیان و غلامانِ سروری یافتة آنها فراهم آورد و در همه اعصار، دست اندازانِ به این آب و خاک را محکوم به ناکامی سازد.
شیوة دگرگون ناشدنی تازیان آن بود که به هر دیاری دست می‌یافتند، فرهنگ بومی آن‌جا را از میان برمی‌داشتند و زبان مردمش را به عربی برمی‌گرداندند، تا موجبات فراموشی گذشتة آنان را فراهم آورند، در ایران ما هم‌چنین اندیشه ناروایی را در سر می‌پروراندند و کارهایی از این دست را پی می‌گرفتند؛ ولی در همه جا موفق شدند جز در این سرزمین اهورائی که خوشبختانه به مقصود نرسیدند.
۲) نقش فردوسی در تجدید حیات ملی
فردوسی که بر ستیغ شکوهمند ایران‌دوستی و ملت‌گرایی عقاب‌آسا آشیانه داشت، از پیروزی تازیان و خوارمایگی شرم‌آوری که به ایرانیان تحمیل گشته بود، خونین دل می‌خورد و این نکته را تا حدی می‌توان از پیام «رستم فرخزاد» به برادرش- که مطالب آن سروده این شاعر است- دریافت ؛ به این جهت در برابر چنین دلشکستگی و اندوهناکیِ ژرف، راهی بهتر از این نیافت که :
۱) با حماسه سرایی و ذکر سرگذشت پهلوانان دلیر و شهریاران جهانگیر ایران، روزگار سروری و سرافرازی و گران‌مایگی را آیینه‌وار فراروی ایرانیان باز نهد و آنان را که در اثر ترکتازی تازیان از پیشینة پرافتخار خود ناآگاه مانده بودند، به بازیافت آن سرافرازی‌ها فرا بخواند و به بیرون افکندن بیگانگان و نفوذ آنها برانگیزد.
۲) زبان فارسی را که کماکم می‌رفت تا جای خود را به زبان عربی بدهد، از دستبرد تازیان باز رهانَد و در این راه نه تنها به پاسداریش بسنده نکند، بلکه در گسترش آن از ترکیب‌سازی زیبا و طرح اصطلاحات و کنایات و آرایه‌های ادبی در سیاق سخن پارسی بکوشد و گوهرهای پربها و درخشانی را از واژه‌های خوشایند در دریای وزن متقارب به معرض تماشا آورد.
۳) فرهنگ دیرپای ایرانیان را که پایندان دوام و ماندگاری این ملت دیرینه سال است و پیشینگی ایرانیان را در شهرنشینی و مدنیت و آگاهی از دانش‌های گوناگون نشان می‌دهد، به زبان شعر بازگوید و اعلام کند که نخستین ملتی که از دیرباز به معارف بشری دست‌یافته و در یکتاپرستی و دبیری و نجوم و پزشکی و مهندسی و گاه‌شماری و غیره به فرازمندی رسیده‌است، ایرانیان‌اند.
۴) آنچه گفتنی است، این است که پس از شکست در برابر شمشیر، فردوسی به این نکته پرداخت که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده یعنی قلم دست یازید و به این دستاویز، شاهد پیروزی را در آغوش گرفت. از این رو آهنگ آن کرد تا شاهنامة منثورِ گردآوری شده به پایمردی «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی» را با افزوده‌هایی که از زبان موبدان و پیران پارسی نژادِ پارسا شنیده بود، به نظم در آورد و برای این کار وزنی را برای شعر خود برگزیند که توان بخش و جان‌مایة حماسی سرایی است. فردوسی در این نامة نامدار هر چه گنجینة خیال و آیینة تصور و در معرض دید و علم و توجه و آزمایش بوده است- از فرهنگ و اخلاق، دین و آیین، آداب تربیت، گفتگو و نشست و برخاست، پیکار و آشتی، بزم و رزم، نام‌دوستی و خودستایی، روانشناسی و روانکاوی، خواستگاری و زن‌ستانی و آلات جنگ و کاربرد آنها – همه را در جای خود یاد کرده و به خوانندة دقیق و مستعد آموخته است.
فردوسی حس میهن دوستی و ملت‌پروری را که پس از چندین قرن یعنی میانه‌های قرن ۱۸ در مغرب زمین مفهوم راستینش را یافت، در هزار سال پیش عنوان کرد و اصولاً انگیزة او در سرودن شاهنامه جوشش همین احساس و عاطفه بوده است و بس. او خواسته است واژة «ایران» را که پس از سیصد و چهل سال از یادها رفته و کلمة «عجم» به قول عربها – یعنی «گنگ» - جای آن را گرفته بود، زنده کند، حدود جغرافیایی آن را باز نماید، دین و آیین قدیمش را ذکر کند و در عین این که هر استانی، با استانداری به قدرت یک شهریار کوچک، اداره می‌شود همه را فرمانبردار پایتخت یا «ایرانشهر» شناسانده، وحدت ملی ایرانیان را به این شیوه عنوان نماید و بگوید این مجموعه، میهن است که باید به آن عشق ورزید و در راهش جانفشانی کرد.
در شاهنامه از کلمة «ایرانشهر» یعنی پایتخت گاهی همان ایران منظور است چنان که در «جنگ رستم و اسفندیار» سپاهیان «سیستان» - یعنی جایی که در حوزه فرمانروایی خاندان «زال» است – در برابر لشکریان اسفندیار که به نیروی لشکری ایران نام برده می‌شود قرار دارند، در حالی که سیستان و زابلستان جزو استان‌های ایران است و به شیوة خودگردانی اداره می‌گردد.
۳) اهمیت دین و اخلاق نزد فردوسی
برای فردوسی باز نمودن این حقیقت که آیین‌داری و دین پژوهشی پیش از اسلام هم مورد اعتنای ایرانیان بوده، جایگاه ویژه و پر اهمیتی داشته است، لذا او در ضمن اشعار حماسی خود و در نبردهای پهلوانی جابه‌جا از پناهندگی به درگاه خدا و یاری جستن از یزدان برای پیروزی بر هماورد، یاد میکند و به اندازه‌ای در این خداخوانی و یزدان پناهی پیش می‌رود که شاهنامه را از یک پدیدة زمینی به یک کتاب آسمانی نزدیک میکند و این از جهتی برای آن است که به عربها بفهماند که دین اسلام را برای کسانی نیاورده‌اند که به حکم یکتاپرستی و آیین زرتشتی از نماز و روزه و بهشت و دوزخ و روز رستاخیز و پل صراط و فرشتگان و اهریمنان (شیاطین) بی‌خبر بوده و در بی‌دینی و خداناشناسی به سر می‌برده‌اند.
۴) زبان و سبک سخن فردوسی
زبان فردوسی در ذکر احوال پهلوانان و شاهنشاهان و کارکردشان، در عین والایی و شکوه، زبانی خودمانی و مأنوس است؛ بدین معنا که قهرمانان شاهنامه از آدمیان برگزیده‌اند که به زبان امروز و نادشوار و اوضاع و احوالی آشنا به ذهن سخن می‌گویند.
شاعر ملی ما رویدادها را به گونه‌ای دلنشین و خوشایند، واگویه میکند؛ چنان که گویی دوران حادثاتی که مورد گزارش قرار گرفته به زمان ما نزدیک است و این ویژگی در هیچ یک از اسطوره سازی‌ها و حماسه‌سرایی‌های جهان از جمله ادیسه و ایلیاد «هُمر»، ماننده ندارد.
فردوسی برای نشان دادن این که جهان پهلوان ایرانی کیست و دارای چه ویژگی‌های اخلاقی است از «رستم» نمادی می‌سازد که به واقعیت نزدیک است؛ او را به عنوان انسانی برترمنش و زورمند و جوانمرد می‌شناساند که جز در راه خیر و پیکار با شر، از زور بازوی پهلوانی خود بهره نمی‌گیرد؛ ولی در عین حال از ضعف‌ها و کاستی‌هایی هم برکنار نیست، هر چند در برابر نیکومنشی‌هایش در خور چشم‌پوشی‌ست؛ این نمادی‌ست قابل احترام و در بسیاری از جهات می‌تواند معیار انسانی توانمند و قهرمان قرار گیرد.
شاهنامة فردوسی برای پژوهش دربارة جامعه‌شناسی، آموزش و پرورش، تدبیر مملکت‌داری، آموزش‌های اجتماعی، روانشناسی، اندیشه‌های فلسفی، عشق و دلدادگی و نکته‌دانی‌های گوناگون در شئون زندگی به حدی گسترده، دامن است که سالها می‌توان با شاهنامه بسر برد و در کار تحقیق و دانایی از آن بهره‌برداری کرد.
فردوسی شاعری‌ست خردگرا و آزاده‌کیش و هر مطلبی را با ترازوی خرد می‌سنجد و آزادی را حق طبیعی و مسلم انسانی می‌داند. بنابراین در هر برخورد مخالفت‌آمیزی که با آزادگی بشود برآشفته می‌شود و بر آن می‌تازد. در کار کشورداری معتقد به عدالت و آسودگی و آزادی ملت است و هر پادشاهی را که بر خلاف آن رفتار کند به ناسزاوار بودن محکوم مینماید و قیام مردم را در برابر زورگویی‌های وی تجویز میکند. به همین قیاس فرمانروای دادگر و مردم‌دوست را به چشم احترام می‌‌نگرد و از او به خوبی نام می‌برد.
شعر فردوسی از جهت هنر ادبی در چنان شیوه‌ای از بلندپایگی قرار دارد و دارای چنان آهنگ و حالت مردانه‌ایست که تاکنون هیچ شاعری در بحر متقارب و سبک حماسه‌سرایی به پایگاه او نرسیده و جاذبه تاثیر آن را در روح ایرانی نداشته است. در کتاب بزرگ شاهنامه ابیات سست- غیر از آنچه بدان بسته‌اند- چندان کم است که چیرگی ویژ‌ة شاعر را در گزینش واژه‌ها و به هم پیوستن آنها و رعایت شیوایی و رسایی سخن در حد برتر از وصف، نشان می‌دهد و شاید همان گونه که خود گفته است بیش از پانصد بیت سست در سراسر شاهنامه پیدا نتوان کرد.
لحن سخن فردوسی، راست پیوندی سخنش را با مورد گفتارش نیک می‌نمایاند؛ چنان که در جای غضب و برآشفتگی آهنگی مناسب آن و در محل شادی و خرسندی آوایی موافق این دارد و همین طور در مقام نکوهش یا پند و اندرز و پرسش و پاسخ یا خودستایی و تواضع در هر یک طرز خود را حفظ مینماید.
۵) ایثار فردوسی
دربارة فردوسی این نیز گفتنی است که گذشت و ایثار او در راه پاسداری از زبان پارسی و فرهنگ دیرینة ملت ایران، بیرون از تاب و توان عادی‌ست؛ سی سال تمام از در آمد کشت و کار خود، خوردن، پوشیدن و همة روزان و شبان را صرف به پایان آوردن این اثر گران‌سنگ و دشوار کردن، کاریست کارستان؛ و بردباری و حوصله و پشتکاری می‌خواهد که از توان بشر خارج است خاصه این که سرگذشت‌ها را با هم به نظم دلپذیر در آوردن و پای‌بند به حفظ صحت گزارش و بلندپایگی سخن بودن، کاری توان‌فرساست و این را کسانی دانند که اندکی از آن را آزموده باشند.
این که گاهی پرسیده می‌شود که فردوسی پیش از آغاز کردن به سراییدن شاهنامه چه می‌کرده است؟ پاسخ آن است که شغل نیاکان وی کشاورزی به شیوة خرده مالکی بوده و خود او نیز با همین کار معاش خویش را تامین می‌نموده و در ضمن به کسب دانش‌های معمول زمان با ژرف‌بینی هر چه بیشتر سرگرم بوده‌است. چنان که از اشعار شاهنامه پیداست او مردی حکیم و دانشمند به شمار می‌رفته و سابقه‌ای دراز نیز در سخن‌سنجی داشته است. زیرا بدون گذشتة ممتد در تحصیلِ دانش و سخنوری، ابیاتی چنان بلند و قوی‌مایه گفتن امکان‌پذیر نیست. ناخشنودانه، آنچه فردوسی پیش از شاهنامه سروده است، به دست ما نرسیده و به طور مسلم دربارپسند نبوده است تا نگهداری شود.
۶) هدف نهایی فردوسی مادی نبوده‌است
مطلب دیگری که دربارة شاعر بزرگ ما شایسته گفتن است، این است که آن بزرگوار در سرودن شاهنامه هرگز نظر مادی نداشته و جز عشق به میهن، انگیزه دیگری نمی‌توانسته است او را به این کار سترگ برانگیزد. زیرا سی سال با بردباری از آب و ملک خودگذران کردن و در راه سرودن این شاهکار جاوید هزینه‌های گوناگون نمودن به امید سودیابی بعد، نقد را به نسیه باختن است که کار مرد خردمندی چون فردوسی نیست و به این جهت می‌توان داوری کرد که به هیچ روی منظور نظر فردوسی جنبه مادی نبوده است.
این که فردوسی، در پایان عمر، شاهنامه را به دربار محمود هدیه کرده است یکی از در استیصال و فقیری بوده که گریبانگیر شاعر شده؛ و دیگر این که هر تالیف و تصنیف مهمی که مورد حمایت شاهان و قدرتمندان نبوده است، اندیشة از میان رفتن آن به خاطر می‌گذشته است و به این جهت فردوسی نسخه اول شاهنامه را که در سال ۳۸۴ به پایان رسانیده، منتظر آن بوده است که به نام پادشاه مقتدری کند و در سال ۴۰۰ نسخه‌ای که برای بار سوم با تصرفاتی تهیه شده‌بوده را به نام محمود مینماید.
با این ترتیب افسانة قرارداد بستن فردوسی با محمود که در برابر هر بیت یک دینار صله به شاعر پرداخته شود، از مقوله جعلیات عوامانه و ترهات است.
قیام‌های مردانة قهرمانانی چون «ابومسلم خراسانی» و «بابک خرم‌دین» و «مازیار» و «مقنع» و «استادسیس» و نهضت شعوبیه و حتا حکومت «صفاریان» و «سامانیان» هر چند درخشان و نازش‌خیز و امیدوار کننده بود، اما ناخشنودانه هیچ یک نتوانست برای ایران و ایرانی اثری پایدار پدیدآورد و با شناساندن پیشینة این ملت باستانی به گونه‌ای موثر و فراگیر، زمینه‌ای را برای برون راندن سیاست مستکبرانه تازیان و غلامانِ سروری یافتة آنها فراهم آورد و در همه اعصار، دست اندازانِ به این آب و خاک را محکوم به ناکامی سازد.
با حماسه سرایی و ذکر سرگذشت پهلوانان دلیر و شهریاران جهانگیر ایران، روزگار سروری و سرافرازی و گران‌مایگی را آیینه‌وار فراروی ایرانیان باز نهد و آنان را که در اثر ترکتازی تازیان از پیشینة پرافتخار خود ناآگاه مانده بودند، به بازیافت آن سرافرازی‌ها فرا بخواند و به بیرون افکندن بیگانگان و نفوذ آنها برانگیزد.
پس از شکست در برابر شمشیر، فردوسی به این نکته پرداخت که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده یعنی قلم دست یازید
اصولاً انگیزة او در سرودن شاهنامه جوشش حس میهن‌دوستی و ملت‌پروری بوده است و بس. او خواسته است واژة «ایران» را که پس از سیصد و چهل سال از یادها رفته و کلمة «عجم» به معنی جای آن را گرفته بود، زنده کند، حدود جغرافیایی آن را باز نماید، دین و آیین قدیمش را ذکر کند
لذا او در ضمن اشعار حماسی خود و در نبردهای پهلوانی جابه‌جا از پناهندگی به درگاه خدا و یاری جستن از یزدان برای پیروزی بر هماورد، یاد میکند و به اندازه‌ای در این خداخوانی و یزدان پناهی پیش می‌رود که شاهنامه را از یک پدیدة زمینی به یک کتاب آسمانی نزدیک میکند و این از جهتی برای آن است که به عربها بفهماند که دین اسلام را برای کسانی نیاورده‌اند که به حکم یکتاپرستی و آیین زرتشتی از نماز و روزه و بهشت و دوزخ و روز رستاخیز و پل صراط و فرشتگان و اهریمنان (شیاطین) بی‌خبر بوده و در بی‌دینی و خداناشناسی به سر می‌برده‌اند.
فردوسی شاعری‌ست خردگرا و آزاده‌کیش و هر مطلبی را با ترازوی خرد می‌سنجد و آزادی را حق طبیعی و مسلم انسانی می‌داند. بنابراین در هر برخورد مخالفت‌آمیزی که با آزادگی بشود برآشفته می‌شود و بر آن می‌تازد. در کار کشورداری معتقد به عدالت و آسودگی و آزادی ملت است و هر پادشاهی را که بر خلاف آن رفتار کند به ناسزاوار بودن محکوم مینماید و قیام مردم را در برابر زورگویی‌های وی تجویز میکند. به همین قیاس فرمانروای دادگر و مردم‌دوست را به چشم احترام می‌‌نگرد و از او به خوبی نام می‌برد.
شغل نیاکان وی کشاورزی به شیوة خرده مالکی بوده و خود او نیز با همین کار معاش خویش را تامین می‌نموده و در ضمن به کسب دانش‌های معمول زمان با ژرف‌بینی هر چه بیشتر سرگرم بوده‌است. چنان که از اشعار شاهنامه پیداست او مردی حکیم و دانشمند به شمار می‌رفته و سابقه‌ای دراز نیز در سخن‌سنجی داشته است. زیرا بدون گذشتة ممتد در تحصیلِ دانش و سخنوری، ابیاتی چنان بلند و قوی‌مایه گفتن امکان‌پذیر نیست.
راز ماندگاری فردوسی
بیست و پنجم اردیبهشت ماه هر سال روز بزرگداشت شاعر و حماسه سرای ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی است. حماسه سرایی که بخش های مهمی از روایات اساطیری ایران را در قالب اثر ماندگار خود شاهنامه جاودانه نمود.
قصه های باستانی و اساطیر گذشته مه گرفته تاریخ هر ملتی هستند . وقتی به ادوار مختلف حیات ملل نظر میکنیم متوجه می شویم که هیچ ملتی به وجود نیامده و به تحصیل استقلال و تحکیم مبانی ملیت توفیق نیافته است مگر آنکه اعصار و دوره های خطر را گذرانده و به اعمال پهلوانی دست زده باشند و بزرگان و پهلوانانی از آن پدید آمده باشد که در ذهن آن ملت اثری بزرگ بر جای گذارد.
پارسیان نیز داری چنین اساطیر و روایتهای تاریخی هستند وفردوسی راوی چنین روایاتی است.بازخوان حماسه های ایرانی از روی خدای نامه های ساسانی !
خدای نامه های ساسانی منابع کتبی روزگار ساسانی بوده اند که در اختیار پادشاهان قرار داشته اند .کتب منحصر به فردی که در روزگار فردوسی هنوز در اختیار برخی خانواده های خاص وجود داشته اند و فردوسی توانسته این کتب را ببیند.
باید به معنای واژه خدای نامه توجه داشته باشیم . عنوان خدای در روزگار ساسانی مهتری/ ریاست و شاهی را می رسانده. چنانچه کدخدای /ناخدای و .... میراث آن روزگار و دارای معانی این چنینی می باشند و فردوسی روایتگر و بازسرای چنین متونی است.
کارکردن بر روی متون ملی حماسی ویژگی هایخاص خود را دارد . شاعری که به ذکر پهلوانی ها و قهرمانی های نیاکان خود همت می گمارد روح ملی خود را به اثرش نیز منتقل میکند و بدین ترتیب در میان مردمان خود شهره خواهد شد به حدی که به مرور ماخذی که شاعر خود بدانها استناد کرده به مرور فراموش می شود و خود اثر شاعر تبدیل به منبعی اصلی خواهد شد و این ویژگی ارزشمندی است که در شاهنامه فردوسی میتوانیم ببینیم.
فردوسی در حقیقت راوی روح حماسی نژاد پارسی است و اگر پارسیان به وی علاقمندند علاوه بر اهمیت کار وی افتخاری است که به روح حماسی گذشتگان اساطیری خود دارند! البته باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که تنظیم منظوم روایات اساطیری منحصر به فردوسی نبوده است !
از روزگارانی بسیار کهن و دور – نزدیک به نیمه نخست هزاره پیش از میلاد – در میان پارسیان داستانهایی بود که بیشترشان از ویژگی های حماسی و پهلوانی برخوردار بود و مسلم است که در آن روزگاران کهن هیچ یک از این داستانها بر جایی نوشته نشده و بصورت شفاهی و سینه به سینه باقی مانده تا سرانجام این داستانها در همان دوران باستان به کتاب ورجاوند دینی پارسیان باستان - اوستا - منتقل گردید (2)وقتی می بینیم قطعاتی از اوستا و خاصه برخی از یشت ها قطعات حماسی کاملی هستند که اساسا منظوم بوده اند و اکنون نیز آثار نظم از بعضی بخش های آن به خوبی هویدا است متوجه خواهیم شد که منظوم کردن حماسه ها منحصر به فردوسی نبوده و سابقه ای در اعصار بسیار دور دارد !
شاید بتوان گفت که نشات و تکوین حماسه از مهاجرت اقوام آریایی به سوی جنوب آغاز می شود . از روزگاری که این اقوام به نجدهای سرزمینی که بعدها ایران نامیدند وارد شدند و این مهاجرت طبیعتا رویارویی هایی با اقوام بومی را به دنبال داشت! قسمتی از داستانهای حماسی پارسی مربوط به همین جنگ های سخت پارسیان در داخل سرزمین ایران است و آن داستانهایی است که از جنگ های ایرانیان و دیوان در کتابهای حماسی و مشخصا شاهنامه شاهد هستیم. پارسیان پس از فایق آمدن بر بومیان و استقرار در سرزمین جدید این سرزمین را ایران نامیدند و این بار در دفاع از سرزمین خود مجبور به جنگ هایی با مهاجمان شدند. مهاجمانی که در شاهنامه تحت عنوان تورانیان از آنها یاد می شود .
تورانیان از چادر نشینان ماوراء جیحون و سیحون بودند که در جستجوی منزلگاه های جدید به ایران می تاختند و هجوم های پیاپی ایشان در قرون متوالی و دفاع ایرانیان از سرزمین خود در برابر آنها داستانهای نبرد ایران و توران را به وجود آورد و باز هم این روح حماسی ایرانی بوده که در قالب این داستانها و روایات به زیباترین شکل به تصویر کشیده شده است.
علاوه بر این جدال ها ایرانیان روایات واساطیر کهنی نیز از روزگار سکونت در موطن اولیه خود - ایرانویج - در باور خود داشتند و هنگامی که به ایران آمدند این داستانها و روایات و اساطیر را نیز از نیاکان خود که با آریائیان هند یکجا بودند همراه آوردند و در بخشهایی از شاهنامه بدانها اشاره می شود.
فردوسی راوی تمامی این افتخارات حماسی و اسطوره ای بود. دهگان زاده ای از باژ که خدای نامه های ساسانی را دیده بود و در زمانه ای که مهاجمان ترک بر اریکه قدرت و عنصر تازی بر گستره فرهنگی ایران استیلا یافته بودند برای بازخوانی متون کهن پارسی آستین همت بالا زد.
همواره به غلط بیان شده که سلطان محمود غزنوی چون به تاریخ پارس علاقمند بود بدنبال اهل فن و کمالی میگشت که این تاریخ را به نظم در آورد ! نظری نادرست که شاهنامه خود در این باره توضیحات کافی ارائه مینماید.
از متن شاهنامه چنین بر می آید که سلطان محمود هرگز عامل و آمر سرودن شاهنا مه نبوده است (3) اما حماسه سرایی فردوسی تنها برای ارضای حس نوستالژیک نبود .
در حقیقت اقدام فردوسی تلاش در عرصه پویایی تفکر نیز بوده است. به تعبیر استاد ادیب برومند فردوسی پس از شکست در برابر شمشیر مهاجمان به این نکته رسیده بود که برای پیروزی بر دشمنان ملیت و استقلال ایران باید به جای سلاح برنده یعنی شمشیر به سلاح رونده ی قلم دست یازید . ( 4 )
فردوسی با ذکر سرگذشت پهلوانان و شهریاران ایرانیان را به بازشناسی پیشینه پرافتخار خود فرا خواند .شاهنامه مرور حماسه های زیبای پارسی است و فردوسی گر چه رنج سی ساله ای را متحمل شد تا عجم را بدین افتخارات زنده نماید اما بدون شک پرداختن وی به این مقوله در زنده ماندن نامش بسیار مؤثر بود.
فردوسی شاهنامه و گفتمان غرور انگیز آن حلقه هایی هستند که روح ایرانی را در عرصه های مختلف به پیشینه پر افتخار پارسی متصل می نمایند...
پس از روزگار فردوسی گاه و بی گاه شاهد بی مهری هایی بر فردوسی و شاهنامه بوده ایم. گروهی برای کتمان افتخارات پارسی یکسره برانکار دوران پر افتخار باستان و شواهدی از آن دوران و به دنبال آن شاهنامه بوده اند و البته در مقاطعی نیز افرادی برای چشم پوشی از افتخارات ایران دوره اسلامی سعی در بزرگنمایی بیش از حد و استفاده ابزاری از شاهنامه و فردوسی داشته اندبدون اینکه در حقیقت اعتقادی به این افتخارات داشته باشند. اما فردوسی و شاهنامه فارغ از این برخوردهای افراطی و تفریطی همواره باقی مانده است.
تاریخ رود در جریانی است که از دوران اساطیر آغاز می شود و در منزلگاه های مختلف همواره چیزهایی بدان افزوده می شود . فردوسی خاطراتی شیرین از ایستگاههای قبلی این رود جاری را برای ما جاودانه ساخت و مزد او جاودانگی نامش تا ایستگاه آخر است .
منبع : www.novindoc.com
