جاهلیت از گذشته تا حال---جاهلیت از دیدگاه قرآن و روایات
جاهلیت از گذشته تا حال---جاهلیت از دیدگاه قرآن و روایات
جاهلیت از گذشته تا حال
هرگاه از جاهلیت سخن به میان می آید، چنین به نظر می رسد كه جاهلیت مربوط به دوران گذشته بوده و امروز در دوران عقلانیت بشر، سخن از آن، سخنی گزاف و خارج از تمدن است. اما با تامل در مفهوم جاهلیت و آنچه كه بر بشر امروز می گذرد، روشن می شود كه این معضل بزرگ، امروز هم گریبان گیر بشر است.
جاهلیت چیست؟ و آیا با همه تحولات علمی و ترقیات بشر در قرون اخیر، به كارگیری لفظ جاهلیت در مورد انسان عصر حاضر صحیح است؟
جاهلیت نخستین (جاهلیت اُولی به تعبیر قرآن) و جاهلیت نوین (جاهلیت ثانی) به چه معنا است؟ و آثار و علائم جاهلیت دوران ما چیست؟ اینها مسائلی است كه باید مورد بررسی قرار گیرد.
-----------------------------------------------
جاهلیت از دیدگاه قرآن و روایات
چنانكه اشاره شد قرآن و روایات راجع به جاهلیت، تعاریفی دارند كه توجه به آن، بسیاری از حقایق را روشن می سازد.
خداوند در قرآن می فرماید:
اِذ جَعَلَ الذِینَ كَفَرُوا فِی قُلوبِهِم الحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الجَاهِلِیَّة
آنگاه كه كافران در دلهای خود تعصب (آنهم) تعصب جاهلی قرار دادهاند.(1)
حمیت از ماده «حَمی» به معنای حرارت است و سپس در معنای غضب، و بعد از آن در معنای نخوت و تعصب آمیخته با غضب به كار رفته است.
علی(ع) در خطبه قاصعه بارها روی این معنا تكیه كرده است و در مذمت ابلیس كه پیشوای مستكبران بود می فرماید:
صَدَّقَهُ بِهِ اَبنَاءُ الحَمیَّةِ وَ اِخوانُ العَصَبِیَّة وَ فَرَسانُ الكِبرِ وَ الجَاهِلِیَّةِ
او را فرزندان نخوت و حمیت و برادران عصبیت و سواران برمركب كبر و جهالت تصدیق كردند.
و در جای دیگر- در همین خطبه- به هنگامی كه مردم را از تعصبات جاهلیت بر حذر می دارد، می فرماید:
شراره های تعصب و كینه های جاهلی را كه در قلب دارید خاموش سازید، كه این نخوت و حمیت و تعصب ناروا در میان مسلمانان، از القائات و نخوتها و وسوسه های شیطان است.(2)
در حدیثی از امام علی بن الحسین(ع) آمده كه وقتی از حضرت درباره عصبیت سوال كردند، فرمود:
تعصبی كه موجب گناه است اینست كه انسان بَدان قوم خود را از نیكان قوم دیگر برتر بشمرد. ولی دوست داشتن قوم خود، تعصب نیست. تعصب آن است كه آنها را در ظلم یاری كند.(3)
قرآن در بیان داستان شب بعد از جنگ احد و احتمال خطر حمله مشركین به مدینه و ترس انسانهای منافق و ضعیف الایمان می فرماید:
ثُمَّ اَنزَلَ عَلَیكُم مِن بَعدِ الغَمِّ اَمَنَةً نُعاساً یُغشَی طائِفَةٌ مِنكُم وَ طائِفةٌ قَد اَهَمَّتْهُم اَنفُسُهُم یَظُنُّونَ بِاللهِ غَیر الحقِّ ظَنَّ الجَاهِلیةِ
سپس خداوند بعد از آناندوه، آرامشی به صورت خواب سبكی بر شما فرو فرستاد كه گروهی از شما را فرا گرفت. گروهی تنها در فكر جان خود بودند و درباره خدا، گمان های ناروا همچون گمان های دوران جاهلیت می بردند.(4)
آنها در مورد خدا گمان های نادرست همچون گمان های دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افكار خود احتمال دروغ بودن وعده های پیامبر(ص) را می دادند و به یكدیگر و یا به خویشتن می گفتند: آیا ممكن است با این وضع دلخراشی كه می بینیم پیروزی نصیب ما بشود. یعنی بسیار بعید و غیر ممكن است. قرآن در جواب آنها می گوید: بگو همه امور برای خداست.(5)
قرآن در پیام دیگری اشاره می فرماید:
اَفَحُكمَ الجَاهِلیةِ یَبغُونَ؟ وَ مَن اَحسَنَ مِنَ اللهِ حُكماً لِقومٍ یُوقِنون.
آیا خواستار حكم جاهلیتاند؟ برای مردمی كه یقین دارند داوریِ هیچ كس از خدا بهتر نیست.(6)
در كتاب كافی از علی (ع) نقل شده است كه فرمودند:
الحُكمُ حُكمان، حُكمُ اللهِ و حُكمُ الجاهِلیةِ فَمَن اَخطَا َحُكمَ اللهِ حَكَمَ بِحُكمِ الجَاهِلیَّةِ
حكم دو گونه بیشتر نیست یا حكم خداست یا حكم جاهلیت و هر كس حكم خدا را رها كند به حكم جاهلیت تن در داده است.(7)
از اینجا روشن می شود مسلمانانی كه با داشتن احكام آسمانی به دنبال قوانین ساختگی باطل دیگر افتادهاند، در حقیقت در مسیر جاهلیت گام نهادهاند.(8)
حضرت علی(ع) می فرماید:
پیامبر گرامی اسلام(ص) بعد از مراسم حج به طرف مدینه حركت فرمودند، در بین راه ماجرای غدیر خم و خطبه آن حضرت مطرح شد. پیامبر در آن خطبه معروف فرمودند: به خدا قسم خداوند به انبیاء و رسولان در مورد من بشارت داده، من آخرین انبیاء و رسولانم و من حجت خدا بر همه مخلوقات آسمانها و زمینم. هر كس در این موضوع شك كند كافر است، آن هم كفر جاهلیت اول، و كسی كه در این گفتارم تردید كند در همه چیز تردید كرده و تردید كننده در آن آتش جهنم است. (9)
حارث بن مغیره می گوید به امام صادق(ع) عرض كردم: آیا پیامبر (ص) فرمودهاند: كسی كه بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است؟ حضرت فرمودند: آری. پرسیدم آیا جاهلیت جاهلان و سفهاء یا جاهلیتی كه امامش را نسناخته؟ حضرت فرمودند: جاهلیت كفر و نفاق و گمراهی.(10)
پیامبر گرامی اسلام(ص) نگاهی به حضرت علی(ع) نموده و آنگاه فرمودند:
یَا عَلی مَن اَبغَضَكَ اَمَاتَهُ اللهُ مِیتَةً جَاهِلیَِةً وَ حَاسَبَهُ بِمَا عَمِلَ، یَومَ القِیامَةِ
ای علی، كسی كه دشمن تو باشد، خداوند او را به مرگ جاهلیت می میراند. و بر اساس آنچه عمل كرده در روز قیامت با او رفتار می شود.(11)
از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده كه فرمودند:
مَن اَنكَرَ القَائِمَ مِن وُلدی فِی زَمانِ غیبتهِ مَاتَ مِیتَةً جاهلیةً
كسی كه منكر قائم از فرزندان من در زمان غیبتش بشود به مرگ جاهلیت می میرد.(12)
در دعای غیبت امام زمان(عج) بعد از درخواست معرفت خدا و پیامبر (ص) و امام و حجت خدا، از خداوند طلب می كنیم:
اَللهُمَ لَا تَمِتنِی مِیتَةً جاهلیةً وَ لا تُزِغ قَلبِی بَعدَ اِذ هَدَیتَنی
خدایا مرا به مرگ جاهلیت نمیران و قلبم را پس از هدایت منحرف مساز.(13)
مقصود از مرگ جاهلیت در این دعا، عدم معرفت امام زمان(عج) است.
امام صادق (ع) می فرماید:
مَن شَرِبَ مُسكِراً لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ اَربَعینَ یَوماً. فَاِن مَاتَ فِی الاَربعین، مَاتَ مِیتَةً جَاهلیةً وَ اِن تَابَ، تَابَ اللهُ عَلیهِ
كسی كه شراب بنوشد، چهل شبانهروز نمازش پذیرفته نیست و اگر در این چهل روز بمیرد به مرگ جاهلیت مرده، ولی اگر توبه كند خداوند توبه اش را می پذیرد.(14)
از مجموع آیات و روایاتی كه در این باب ذكر شد می توان مصادیق جاهلیت را در موارد زیر خلاصه نمود:
1- حكم و حكومت ناحق، رفتار خلاف قانون الهی و مبتنی بر هوی و هوس و روی گردانی از دستورات الهی.
2- بی توجهی به وعده های الهی و بداندیشی درباره افعال خداوند.
3- پای فشردن بر خواسته های نابه جا، تعصب و جانب داری بی دلیل از عقاید واندیشه های باطل.
4- نژاد پرستی و برتری قوم و قبیله بدون دلیل منطقی(حمیت جاهلیت)
5- فساد اخلاقی و شراب و قمار، و جنگ و غارت گری.
6- عدم پذیرش رهبری صالح و معصوم و بی توجهی به احكام الهی.