کاغذ ابری یا ابر و باد نوعی کاغذی نقش‌دار است که از آمیختن رنگهای گوناگون نقوشی درهم و شبیه به ابر یا امواج آب بر آن پدید می‌آورند. از انواع این کاغذ برای آراستن حاشیهٔ کتابهای خطی نفیس، مرقعات، متن قطعات خط و نقاشی، روی جلد، آستر بدرقهٔ کتاب، زمینهٔ قلمدان و جعبه‌های روغنی استفاده می‌شده است و امروزه بیشتر برای قطعه‌نویسی در کار خوشنویسی و یا قطعات مینیاتور یا تذهیب به کار می‌رود.
بخشی از یک کاغذ ابری ساخت فرانسه - ۱۸۸۰ م
مواد و وسایل مورد نیاز
آماده‌سازی رنگها که در گذشته بیشتر از رنگهای طبیعی معدنی و گیاهی استفاده می‌شد و امروزه بیشتر از رنگهای روغنی بهره می‌گیرند.
آماده‌سازی کاغذ که امروزه با وجود کاغذهای متنوع کارخانه‌ای کمتر کسی سراغ کاغذهای دست ساز می‌رود.
تهیهٔ لعاب یا مایع ابری برای غلظت دادن به آب که از مواد مختلفی ساخته می‌شده است.
بَستِمان یاافزودن مواد چسبانکی چون صمغ، سریش، سرپشم و جز آن برای چسبندگی و قوام بیشتر آب.
تهیه حوضچه یا سینی برای پر کردن از آب و مواد غلیظ و شناور کردن رنگها بر روی آن. انداره حوضچه متناسب با کاغذی که قرار است بر آن نقش ابری پدید آید درنظر گرفته میشود.
تهیه شانه یا ابزاری برای ایجاد نقوش بر روی سطح شناور.
روش ساخت کاغذ ابری
ابتدا مایع غلیظ و با قوامی را داخل سینی یا حوضچه‌ای ریخته و بعد رنگ را که معمولاً از نوع رنگ و روغن است را رقیق نموده و روی مایع غلیظ داخل سینی می‌ریزند. سپس با یک شانه که دندانه‌های مجرایی دارد و یا نوک یا ته قلم مو یا ابزاری مانند آنها رنگها را بهم میزند تا نقش مورد نظر بدست آید؛ سپس کاغذ را روی آن گذاشته تا رنگها جذب کاغذ گشته و سریع بر می‌دارند و داخل آب می‌شویند تا مایع غلیظ از کاغذ جدا شود. پس از خشک شدن کاغذ، به‌عنوان آخرین مرحله، معمولاً آنرا اتو یا پرس می‌کنند و آهار و مهره می‌زنند تا صیقلی شده و برای خوشنویسی مناسب باشد.
تاریخچه
رسالات مربوط به خط و خوشنویسی یا کاغذ و رنگ سازی که از نیمه دوم سدة ۱۰ق/۱۶م به بعد نوشته شده است، آگاهی‌های پراکنده‌ای درباره کاغذ ابری به‌‌دست می‌دهد. کهن‌‌ترین نمونه شناخته شده در این مورد فصلی از یک نسخه زیر نام رساله خوشنویسی است که در فاصله سالهای ۹۶۳ تا ۱۰۱۴ق/۱۵۵۵ تا ۱۰۶۵م به‌‌فارسی نوشته شده و در کتابخانه پتنه هند موجود است.[۱]
پیدایش و ساخت کاغذ ابری به اواخر سدهٔ ۹ق/۱۵م باز می‌گردد. اختراع اینگونه کاغذ را بهخواجه شهاب الدین عبدالله مروارید (۸۶۵ -۹۲۲ق/۱۴۶۱-۱۵۱۶م) متخلص به «بیانی» نسبت می‌دهند، او فرزند خواجه شمس الدین محمد کرمانی از بزرگ زادگان و وزیران دربار تیموریان بود.[۲]
برخی از منشیان و هنرمندان پایان سده ۱۰ و آغاز سده ۱۱ق/۱۶ و ۱۷م٬ میر محمد طاهر هنرمند ایرانی مقیم هند را مخترع کاغذ ابری دانسته‌اند که شماری از پژوهندگان معاصر نیز از این نظر پیروی کرده‌اند. گفته میشود میرمحمدطاهر که مردی صاحب ذوق و هنر بود در زمان شاهتهماسب از ایران به هندوستان رفت و کاغذ ابری را در آنجا اختراع نمود و بلافاصله به ایران فرستاد و بزرگان و اشراف و هنرمندان ایران آن را برای حاشیه کتابهای نفیس بسیار مناسب دانستند. چون مقدار کاغذ ابری ارسالی از هندوستان کفاف تقاضای صنعت کتاب‌سازی داخل را نمی‌داد، اهل هنر و صنعت کتاب‌آرایی بر آن شدند که نظیر آن را بسازند. مولانا یحیی قزوینی در ایران نخستین کسی بود که موفق شد کاغذهای ابری به روش میرمحمدطاهر درست نموده و در اختیار علاقمندان قرار دهد. کاغذهای ابری یحیی قزوینی در آن اوایل مثل کاغذ ابری استاد میرمحمدطاهر نبود، ولی بعد با به دست آوردن نسخه استاد موفق گردید به بهترین وجهی اقدام به ساخت کاغذ ابری نماید.[۳]
با این وجود پیداست که هنر ابری‌‌سازی از خواجه عبدالله مروارید به وسیله هنرمندان ایرانی به هند برده شده و در آنجا پیشرفت بسیار کرده است، تاحدی که نمونه‌های کار ایرانیان مهاجر به هند زیباتر از نمونه کارهای هنرمندان داخل ایران از آب درآمده است و احتمالا آنچه محمد طاهر در هند ساخته و به ایران فرستاده، از چنان زیبایی ویژه‌ای از نظر طرح و نقش برخوردار بوده که خود در حد اختراع و ابتکار به حساب می‌آمده است. از این رو دادن لقب مخترع و واضع به او به سبب نوآوریهای او بوده است نه اختراع ابری‌‌سازی.[۴]
ابری‌‌سازی از ایران به سرزمین عثمانی نیز رفته، و هنرمندان آن سرزمین به‌‌تقلید از ایرانیان به‌‌ساختن کاغذ ابری پرداخته‌اند که هنوز هم در سرزمین ترکیه از رونق خاصی برخوردار است و آن را «ابرو» می‌نامند. نخستین متنی که به‌‌زبان ترکی در این‌باره نوشته شده، نسخه‌ای است با نام ترتیب رساله ابری که تاریخ ۱۰۱۷ق (۱۶۰۸م) دارد. وجود نام برخی مواد در رساله و چگونگی نحوه تنظیم آن و شرح روش رنگ‌آمیزی کاغذ، نشانگر این است که رساله از یک متن فارسی ترجمه شده است.
دو صفحه از کاغذ ابری ژاپنی که روی آن خوشنویسی کرده‌اند
جهانگردان و بازرگانان اروپایی که در ایران اینگونه کاغذ را دیدند، به سبب شباهت نقش آن با سنگ مرمر به‌ویژه مرمرهای رگه‌دار، آن را «کاغذ مرمرین» یا رگه‌دار خواندند و همچنین ابری‌‌سازی از سرزمین عثمانی به اروپا برده شد و سپس اروپائیان به ساختن کاغذ ابری چاپی پرداختند، و از مواد تازه‌ای نیز بهره گرفتند، اینگونه کاغذ سپس به ایران صادر گردید و به ابری فرنگی مشهور شد و بیشتر برای روی جلد و آستر بدرقه کتابها و دفترها به کار رفت. ساختن کاغذ ابری تا سدهٔ ۱۳ق/۱۹م در ایران و هند و به ویژه در کشمیر رونق داشت. بعدها کاغذ ابری به ژاپن برده شد و هنرمندان ژاپنی از آن تقلید کردند و مدتها در ژاپن مورد استفاده بود.
.
.
.
منابع
سمسار، محمدحسن. «ابری». مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
ذابح، ابوالفضل. «کاغذ سازی در تمدن اسلامی». پایگاه اطلاع‌رسانی خوشنویسی ایران. بازبینی‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
برگرفته از : ویکی پدیا
بخشی از یک کاغذ ابری ساخت فرانسه - ۱۸۸۰ م
مواد و وسایل مورد نیاز
آماده‌سازی رنگها که در گذشته بیشتر از رنگهای طبیعی معدنی و گیاهی استفاده می‌شد و امروزه بیشتر از رنگهای روغنی بهره می‌گیرند.
آماده‌سازی کاغذ که امروزه با وجود کاغذهای متنوع کارخانه‌ای کمتر کسی سراغ کاغذهای دست ساز می‌رود.
تهیهٔ لعاب یا مایع ابری برای غلظت دادن به آب که از مواد مختلفی ساخته می‌شده است.
بَستِمان یاافزودن مواد چسبانکی چون صمغ، سریش، سرپشم و جز آن برای چسبندگی و قوام بیشتر آب.
تهیه حوضچه یا سینی برای پر کردن از آب و مواد غلیظ و شناور کردن رنگها بر روی آن. انداره حوضچه متناسب با کاغذی که قرار است بر آن نقش ابری پدید آید درنظر گرفته میشود.
تهیه شانه یا ابزاری برای ایجاد نقوش بر روی سطح شناور.
روش ساخت کاغذ ابری
ابتدا مایع غلیظ و با قوامی را داخل سینی یا حوضچه‌ای ریخته و بعد رنگ را که معمولاً از نوع رنگ و روغن است را رقیق نموده و روی مایع غلیظ داخل سینی می‌ریزند. سپس با یک شانه که دندانه‌های مجرایی دارد و یا نوک یا ته قلم مو یا ابزاری مانند آنها رنگها را بهم میزند تا نقش مورد نظر بدست آید؛ سپس کاغذ را روی آن گذاشته تا رنگها جذب کاغذ گشته و سریع بر می‌دارند و داخل آب می‌شویند تا مایع غلیظ از کاغذ جدا شود. پس از خشک شدن کاغذ، به‌عنوان آخرین مرحله، معمولاً آنرا اتو یا پرس می‌کنند و آهار و مهره می‌زنند تا صیقلی شده و برای خوشنویسی مناسب باشد.
تاریخچه
رسالات مربوط به خط و خوشنویسی یا کاغذ و رنگ سازی که از نیمه دوم سدة ۱۰ق/۱۶م به بعد نوشته شده است، آگاهی‌های پراکنده‌ای درباره کاغذ ابری به‌‌دست می‌دهد. کهن‌‌ترین نمونه شناخته شده در این مورد فصلی از یک نسخه زیر نام رساله خوشنویسی است که در فاصله سالهای ۹۶۳ تا ۱۰۱۴ق/۱۵۵۵ تا ۱۰۶۵م به‌‌فارسی نوشته شده و در کتابخانه پتنه هند موجود است.[۱]
پیدایش و ساخت کاغذ ابری به اواخر سدهٔ ۹ق/۱۵م باز می‌گردد. اختراع اینگونه کاغذ را بهخواجه شهاب الدین عبدالله مروارید (۸۶۵ -۹۲۲ق/۱۴۶۱-۱۵۱۶م) متخلص به «بیانی» نسبت می‌دهند، او فرزند خواجه شمس الدین محمد کرمانی از بزرگ زادگان و وزیران دربار تیموریان بود.[۲]
برخی از منشیان و هنرمندان پایان سده ۱۰ و آغاز سده ۱۱ق/۱۶ و ۱۷م٬ میر محمد طاهر هنرمند ایرانی مقیم هند را مخترع کاغذ ابری دانسته‌اند که شماری از پژوهندگان معاصر نیز از این نظر پیروی کرده‌اند. گفته میشود میرمحمدطاهر که مردی صاحب ذوق و هنر بود در زمان شاهتهماسب از ایران به هندوستان رفت و کاغذ ابری را در آنجا اختراع نمود و بلافاصله به ایران فرستاد و بزرگان و اشراف و هنرمندان ایران آن را برای حاشیه کتابهای نفیس بسیار مناسب دانستند. چون مقدار کاغذ ابری ارسالی از هندوستان کفاف تقاضای صنعت کتاب‌سازی داخل را نمی‌داد، اهل هنر و صنعت کتاب‌آرایی بر آن شدند که نظیر آن را بسازند. مولانا یحیی قزوینی در ایران نخستین کسی بود که موفق شد کاغذهای ابری به روش میرمحمدطاهر درست نموده و در اختیار علاقمندان قرار دهد. کاغذهای ابری یحیی قزوینی در آن اوایل مثل کاغذ ابری استاد میرمحمدطاهر نبود، ولی بعد با به دست آوردن نسخه استاد موفق گردید به بهترین وجهی اقدام به ساخت کاغذ ابری نماید.[۳]
با این وجود پیداست که هنر ابری‌‌سازی از خواجه عبدالله مروارید به وسیله هنرمندان ایرانی به هند برده شده و در آنجا پیشرفت بسیار کرده است، تاحدی که نمونه‌های کار ایرانیان مهاجر به هند زیباتر از نمونه کارهای هنرمندان داخل ایران از آب درآمده است و احتمالا آنچه محمد طاهر در هند ساخته و به ایران فرستاده، از چنان زیبایی ویژه‌ای از نظر طرح و نقش برخوردار بوده که خود در حد اختراع و ابتکار به حساب می‌آمده است. از این رو دادن لقب مخترع و واضع به او به سبب نوآوریهای او بوده است نه اختراع ابری‌‌سازی.[۴]
ابری‌‌سازی از ایران به سرزمین عثمانی نیز رفته، و هنرمندان آن سرزمین به‌‌تقلید از ایرانیان به‌‌ساختن کاغذ ابری پرداخته‌اند که هنوز هم در سرزمین ترکیه از رونق خاصی برخوردار است و آن را «ابرو» می‌نامند. نخستین متنی که به‌‌زبان ترکی در این‌باره نوشته شده، نسخه‌ای است با نام ترتیب رساله ابری که تاریخ ۱۰۱۷ق (۱۶۰۸م) دارد. وجود نام برخی مواد در رساله و چگونگی نحوه تنظیم آن و شرح روش رنگ‌آمیزی کاغذ، نشانگر این است که رساله از یک متن فارسی ترجمه شده است.
دو صفحه از کاغذ ابری ژاپنی که روی آن خوشنویسی کرده‌اند
جهانگردان و بازرگانان اروپایی که در ایران اینگونه کاغذ را دیدند، به سبب شباهت نقش آن با سنگ مرمر به‌ویژه مرمرهای رگه‌دار، آن را «کاغذ مرمرین» یا رگه‌دار خواندند و همچنین ابری‌‌سازی از سرزمین عثمانی به اروپا برده شد و سپس اروپائیان به ساختن کاغذ ابری چاپی پرداختند، و از مواد تازه‌ای نیز بهره گرفتند، اینگونه کاغذ سپس به ایران صادر گردید و به ابری فرنگی مشهور شد و بیشتر برای روی جلد و آستر بدرقه کتابها و دفترها به کار رفت. ساختن کاغذ ابری تا سدهٔ ۱۳ق/۱۹م در ایران و هند و به ویژه در کشمیر رونق داشت. بعدها کاغذ ابری به ژاپن برده شد و هنرمندان ژاپنی از آن تقلید کردند و مدتها در ژاپن مورد استفاده بود.
.
.
.
منابع
سمسار، محمدحسن. «ابری». مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
ذابح، ابوالفضل. «کاغذ سازی در تمدن اسلامی». پایگاه اطلاع‌رسانی خوشنویسی ایران. بازبینی‌شده در ۱۹ شهریور ۱۳۸۹.
برگرفته از : ویکی پدیا
