[تنظیم شرایط محیطی] معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات -كوير ها

[M I N A]

معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها)

( قسمت اول )



چکیده :

توضيح شرايط اقليمي دشت هاي فلات يا كوير هاي ايران و خصوصيات بافت شهري و فرم بنا ها در آن اقليم و همچنين شرح خانه هاي چهارفصل و انواع طاق ها و گنبد ها و ذكر مصالح مورد استفاده در بنايي در آن اقليم. توضيح وضع معماري و شهرسازي سه شهر زواره و دزفول و شوشتر براي نمونه و توضيح خانه هاي گلي، خشتي و آجري.

کلید واژه :

معماري كوير، بيابان، دشت هاي فلات، خانه هاي چهار فصل، خانه هاي حياط مركزي، خانه بروجردي ها، طاق آهنگ، طاق چهاربخش، طاق و تيزه، طاق كلنبه، گنبد نار، گنبد رك، گنبد خرپشته، گنبد اورچين، ساختمان خشتي، ساختمان گلي، ساختمان آجري، گل، خشت، آجر.

---

1- شرايط اقليمي ۩

شكل 1: نايين، شهري در حاشيه دشت كوير با بافت متراكم و فضا هاي كاملاً محصور است و در استان اصفهان قرار دارد. دشت هاي فلات كه بخش عمده اي از مساحت كشور ما محسوب مي شوند، عمدتاً در نواحي مركزي و شرقي مملكت قرار دارند. دو منطقه دشت كوير و كوير لوت، در مركز ايران واقع شده اند كه به طور كلي لم يزرع و يا با بارندگي بسيار اندك مي باشند. اين دو كوير، قريب يك هفتم مساحت ايران را شامل مي شوند. نواحي حاشيه كويري و كوهپايه اي، داراي آب و هواي معتدل تر با بارندگي بيشتر مي باشند؛ ولي به هر تقدير، اقليم اين نواحي نيز گرم و خشك است. خصوصيات كلي شرايط اقليمي دشت هاي فلات به قرار زير است: 1- آب و هواي گرم وخشك در تابستان و سرد و خشك در زمستان 2- بارندگي بسيار اندك 3- رطوبت هواي بسيار كم 4- پوشش بسيار كم گياهي 5- اختلاف زياد درجه حرارت بين شب و روز 6- در نواحي كويري و حاشيه كويري، باد هاي توام با گرد و غبار به دليل رطوبت كم و دوري از دريا، اختلاف درجه حرارت هوا در طي شبانه روز، زياد است. به تغييرات روزانه حرارت كه در ستون نوسان روزانه دما در جدول 1 براي شهر هاي مناطق گرم و خشك آمده، توجه كنيد.

ايستگاه معدل حداكثر دما معدل حداقل دما حداكثر مطلق دما حداقل مطلق دما نوسان روزانه دما متوسط دما روز هاي يخبندان تهران 22.6 11.6 44.0 14.8 - 14.4 17.0 49 اهواز 32.8 17.9 51.2 7.0 - 19.4 25.3 2 دزفول 32.0 15.8 53.6 9.5 - 20.0 24.0 4 شيراز 25.8 9.1 43.2 14.0 - 18.3 17.3 56 كرمان 24.6 6.3 40.6 24.8 - 17.8 15.5 96 مشهد 21.0 6.4 41.6 28.0 - 17.8 13.6 95 سبزوار 24.0 10.2 45.5 19.8 - 14.4 17.0 62 تربت حيدريه 21.6 7.1 42.5 28.0 - 15.3 14.5 91 بيرجند 24.6 8.4 43.5 14.7 - 16.4 16.5 76 اصفهان 23.8 9.4 41.0 16.0 - 15.0 16.0 69 زاهدان 26.5 9.6 43.0 22.0 - 17.5 18.1 57 قزوين 21.0 6.3 43.0 23.6 - 18.6 13.7 89 جدول 1: آمار وضع دماي بعضي از ايستگاه هاي منطقه گرم و خشك كشور طي 28 سال از سال 1340 الي 1367. سازمان هواشناسي كشور، سال 1367، ص 10 ​

بايد اضافه نمود كه كمبود آب جهت كشاورزي و مصرف روزانه اهالي، به علاوه، باد هاي شديد كويري كه با شدت، شن و خاك كوير را در سطح مناطق زيستي پخش مي كنند، محيط چندان مطلوبي را جهت سكونت انسان، ايجاد نمي كند. همچنين در منطقه، درخت و در نتيجه چوب كمياب است و نمي توان به راحتي سقف و سرپناه ايجاد نمود.

شكل 2: عكس هوايي شهر يزد؛ حفاظت از فضا هاي مسكوني سنتي در مقابل شرايط نامساعد طبيعي در اين عكس به خوبي مشخص است؛ بافت متراكم، فضا هاي محصور و حياط مركزي از جمله تمهيدات اقليمي در اين شهر كويري مي باشد؛ قسمتي از تصوير براي نمايش خانه هاي حياط مركزي، درشت نمايي شده است. سازمان نقشه برداري كشور ​

ولي با توجه به مشكلات اقليمي فوق، معماري سنتي ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل هاي منطقي اي براي يك زندگي دلپذير در اين مناطق فراهم نموده است. 2- بافت شهري ۩ شكل پذيري بافت شهري و روستايي و تطبيق شرايط زندگي با عوامل طبيعي و همچنين استفاده از اين عوامل در شرايط بسيار نامساعد آب و هوايي در اين مناطق، قابل توجه است. به جرات مي توان بيان نمود كه يكي از دستآورد هاي بسيار مهم معماري سنتي ما در همين تطبيق و فراهم نمودن محيط مناسب زندگي در اين مناطق خشك و بي آب و علف است.

شكل 3: يكي از كوچه هاي محله قديمي فهادان در شهر يزد؛ به اين نوع كوچه ها ساباط گفته مي شود. كليات بافت شهري و روستاي به قرار ذيل است: 1- بافت شهري و روستايي بسيار متراكم 2- فضاي شهري كاملاً محصور 3- كوچه هاي باريك و نامنظم و بعضاً پوشيده با طاق 4- ساختمان هاي متصل به هم 5- استقرار مجموعه هاي زيستي بر اساس جهت آفتاب و باد روستا ها و شهر هاي سنتي مناطق گرم و خشك ايران را مي توان به بوته هاي كاكتوس و يا گياهان صحرايي تشبيه نمود. اين گياهان، پوسته اي ضخيم و بسيار مقاوم به دور خود دارند و در تحت اين شرايط است كه مي توانند محيطي مناسب براي انتقال شيره گياهي و رشد و نمو در درون گياه به وجود آورند. به طور كلي، تمامي فضا هاي زيستي اين مناطق، اعم از فضا هاي شهري، معابر، حياط ها و ساختمان ها، در مقابل عوامل جوي، خصوصاً باد نامطلوب، كاملاً محافظت شده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهيدات خاصي كه در دنباله اين مقاله توضيح داده خواهد شد، صورت مي گيرد. بافت شهري در اين نواحي، به هم فشرده و ابنيه، متصل به هم هستند. كوچه ها، باريك و با ديوار هاي نسبتاً بلند و در مسير يك خط شكسته امتداد دارند. اصولاً هيچ فضاي شهري غير محصور در اين مناطق وجود ندارند؛ زيرا محافظت از فضاي غير محصور در مقابل شرايط نامساعد اقليمي ممكن نيست. يكي از دلايل باريكي كوچه ها كه گاه فقط براي عبور دو نفر از كنار هم كافي است، براي فراهم نمودن شرايط اقليمي بهتر در فضاي معابر است. وجود ديوار هاي بلند در كنار معابر، در ايجاد سايه در مقابل تابش آفتاب و همچنين حفاظت معابر در مقابل باد هاي كويري، تاثير بسزايي دارند. بايد متذكر شد كه پيچ در پيچ بودن كوچه ها، از نظر زيست اقليمي، يك مزيت در مناطق گرم و خشك و كويري محسوب مي شود، زيرا در مسير هاي مستقيم و عريض، باد هاي كويري مي توانند به سرعت جريان داشته باشند و باعث اختلال در زندگي روزمره شوند.

شكل 4: زواره، شهركي برآمده از دل خاك با فضا هاي كاملاً محصور در مجاور كوير مركزي ايران در استان اصفهان. ​ زهرا لطفي و نغمه بحراني ​

متاسفانه در رابطه با مسايل اقليمي، بسياري از درس هاي معماري و شهرسازي گذشته ما جهت طراحي شهر ها و ساختمان هاي جديد فراموش شده و در فصول گرم، بجز در اطاق هاي بسته و زير كولر هاي برقي، در ساير قسمت هاي اين شهر هاي مدرن، شرايط آسايش براي انسان، فراهم نمي باشد.

شكل 5: ساختمان هاي حياط مركزي، طاق هاي گنبدي و بادگير هاي كوتاه يك طرفه از مشخصات بارز سيماي شهر ميبد در حاشيه دشت كوير در استان يزد است.

شكل 6: مقطع عرضي و نماي تابستان نشين خانه بروجردي ها در كاشان در استان اصفهان؛ ساختمان اين خانه در تاريخ 1292 ه.ق. برابر با 1254 ه.ش. به پايان رسيده است. سازمان ميراث فرهنگي كشور 3- فرم بنا ۩ كليات فرم بنا در اين مناطق به قرار ذيل است: 1- كليه بنا ها به صورت كاملاً درون گرا و محصور 2- كليه بنا ها بجز حمام ها داراي حياط مركزي و اغلب آنها داراي زيرزمين، ايوان و بادگير 3- كف ابنيه و خصوصاً حياط، پايين تر از سطح معابر 4- ارتفاع اطاق ها نسبتاً زياد 5- طاق ها غالبا قوسي و گنبدي 6- ديوار ها نسبتاً قطور همانگونه كه فضا هاي شهري، محصور و در مقابل شرايط نامساعد طبيعي كاملاً محافظت شده اند، ساختمان ها و حياط آنها نيز داراي يك حصار بسته و يك محيط زيست اقليمي كنترل شده مي باشند. اين مطلب در مورد كليه ساختمان هاي در اين مناطق، اعم از تجاري، مذهبي، خدماتي و مسكوني صدق مي كند. چنانچه ذكر شده، نوسان درجه حرارت در منطقه، بسيار زياد و ميزان رطوبت هوا، كمتر از حد آسايش انسان است. همچنين تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان، محيطي گرم و سوزان ايجاد مي كند و باد هاي پر گرد و غبار كويري كه در بسياري از روز هاي سال در جريان است، مخل آسايش مي باشد. لذا، ايجاد يك حياط مركزي در وسط ساختمان و تعبيه حوض آب و احداث باغچه، باعث افزايش رطوبت در فضاي زيستي شده و ديوار هاي خشتي و آجري اي كه به لحاظ تحمل بار سنگين طاق هاي قوسي و گنبدي، با ضخامت نسبتاً زياد ساخته مي شوند، مانند يك خازن حرارتي، نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز را كاهش مي دهند. و بالاخره، با قرار دادن كليه بازشو ها رو به فضاي نسبتاً مرطوب و معتدل حياط و مسدود نمودن جداره خارجي ساختمان، بجز در ورودي، ارتباط فضاي زيست داخل با فضاي خارج تا حد امكان قطع شده و يك اقليم كوچك و مناسب براي آسايش انسان در اقليم گرم و خشك منطقه احداث شده است.

شكل 7: پلان طبقات خانه بروجردي ها با حياط بيروني در محله مير احمد كاشان در استان اصفهان؛ پلان ها در شكل به ترتيب از بالا به پايين پلان همكف، طبقه اول و زيرزمين مي باشد؛ با توجه به اين پلان ها مشخص است كه قسمت تابستان نشين، زيرزمين و پس از اين دو، قسمت زمستان نشين اهميت و وسعت بيشتري نسبت به ساير قسمت ها دارند. ​ سازمان ميراث فرهنگي كشور ​

در دنباله مطلب ساختمان هاي مسكوني، در ساير فصول از كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، ساختمان هاي تجاري، مذهبي و خدماتي مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. 3-1- خانه هاي چهارفصل ۩ تطبيق شيوه هاي زندگي با شرايط اقليمي، از خصوصيات بسيار مهم اين نواحي است. نمونه بارز آن را در خانه هاي درونگراي اين مناطق كه به خانه هاي چهار فصل موسوم است مي توان مشاهده نمود. اطاق هاي اطراف حياط اين ساختمان ها بنا بر فصل معين سال، مورد استفاده قرار مي گيرند. نحوه انجام اين كار بدين طريق است كه در سمت شمالي حياط كه آفتاب مايل زمستان به آن مي تابد و از گرماي بيشتري برخوردار است، قسمت زمستان نشين مي باشد كه به «پناه» معروف است و اغلب فعاليت هاي روزمره اهل خانه در اين سمت ساختمان انجام مي شود. در تابستان، عكس اين عمل صورت مي گيرد و اطاق هاي سمت جنوب حياط كه در سايه قرار دارند و خنك تر هستند، محل سكونت افراد خانواده مي باشد. اين قسمت را «نسار» به معني سايه گير و خنك مي گويند و غالباً سرداب يا زيرزمين در اين قسمت مي باشد. در فصول گرم، دماي سرداب به علت اينكه در زير زمين است، از دماي ساير قسمت ها كمتر مي باشد؛ به نحوي كه در خانه بروجردي ها در ساعت 11:30 صبح روز سوم مهر ماه، درجه حرارت هوا در كوچه 36 درجه، در حياط 32 درجه و در سرداب 24 درجه سانتي گراد بوده است (شكل 8).

شكل 8: مقطع طولي خانه بروجرديها در كاشان؛ به اختلاف ارتفاع قسمت تابستان نشين و زمستان نشين و همچنين اختلاف سطح حياط نسبت به كوچه توجه كنيد. زاويه تابش آفتاب هنگام ظهر در اول تير ماه 79.5 درجه و در اول دي ماه 32.5 درجه است. ​ سازمان ميراث فرهنگي كشور ​

در مواقعي كه دماي هوا بسيار زياد بوده، اهل خانه به سرداب رفته و از هواي خنك تر آن استفاده مي كردند. در بعضي از خانه ها كه شاخه هاي مسير قنات از زير آن رد مي شده، از سرداب راهي به قنات جهت دسترسي به آن وجود داشته و گاهي نيز آب قنات از يك طرف وارد حوض كوچكي مي شده و از طرف ديگر آن خارج مي شده كه به محل آن اطاق، حوضخانه مي گفته اند. وجود حوض آب و مجاري ورودي بادگير، باعث افزايش رطوبت و برودت در اين فضا مي شده است.

شكل 9: نماي قسمت زمستان نشين و حياط بيروني خانه بروجردي ها در كاشان در استان اصفهان. آرش افشار و فرزين راسخي معمولاً ارتفاع قسمت تابستان نشين در اين خانه ها زياد است (شكل 8) تا هواي گرم به بالا صعود كرده و هواي خنك تر در سطح پايين اطاق، جايگزين شود. بادگير ها و هواكش ها نيز غالباً در سمت جنوبي ساختمان قرار دارند تا تهويه هوا بهتر صورت گيرد. بادگير هاي هشت طرفه خانه بروجردي ها به اطاق اصلي خانه كه همان تالار در طبقه همكف است و سرداب زير آن در قسمت تابستان نشين، راه دارد و حفره هاي روي گنبد تالار، از سمت جريان باد، عملكرد بادگير و از سمت مخالف آن، عملكرد هواكش را دارند كه خود به آسايش ساكنين خانه در فصول گرم كاشان، كمك موثرتري مي كرده است. تالار قسمت تابستان نشين خانه هاي سنتي يزد، مانند خانه لاري ها و خانه رسوليان، از سمت رو به حياط، كاملاً باز است و در اين خانه ها، مجراي ورودي بادگير، يا در عقب تالار و يا در سمت دو ضلع مجاور آن قرار دارد. در كنج ها و قسمت هايي از خانه كه ارتباط مستقيم با حياط ندارد و در نتيجه نور و تهويه در آنجا كم است، آشپزخانه و انبار قرار دارد. سوخت مورد استفاده جهت پخت و پز، هيزم و تاپاله [SUP](1) ۞[/SUP] بوده است. جهت تهويه هوا در آشپزخانه، سقف اين فضا غالباً بسيار بلند بوده و يك منفذ دايره اي شكل به قطر حدود نيم متر در بالاي گنبد و يا طاق آشپزخانه قرار داشته است. نور مورد نياز آشپزخانه نيز از همين منفذ يا منفذ هاي سقفي تامين مي شده است. وجود حوض آب و گياهان در داخل حياط، كمبود رطوبت هوا را جبران مي كند و علاوه بر ايجاد سايه، لطافت هوا را نيز افزايش مي دهد. كليه بازشو ها و ورودي اطاق ها، به حياط و يا به فضاي منتهي به آن باز مي شوند و حياط به عنوان فضاي ارتباطي بين كليه قسمت هاي خانه مي باشد. تقريباً هيچ پنجره اي به بيرون خانه باز نمي شود و تنها بازشويي كه با بيرون ارتباط دارد، در ورودي است كه از طريق هشتي و دالان نسبتاً بلند به حياط مرتبط مي شود.

شكل 10: نماي قسمت تابستان نشين خانه بروجردي ها؛ به نسبت سطوح بازشو ها در مقايسه با قسمت زمستان نشين توجه كنيد. آرش افشار و فرزين راسخي در اغلب خانه ها، يك تخت چوبي بزرگ در حياط وجود داشته است. در تابستان، اهل خانه در هنگام عصر و غروب، باغچه ها را آب مي دادند و حياط را آبپاشي مي كردند و فعاليت هاي مختلف، مانند دور هم نشستن، غذا خوردن يا خياطي كردن و كار هاي ديگر، روي اين تخت انجام مي شده است. در اين موقع اهل خانه غالباً، اوقات خود را در حياط و فضاي متعادل و خنك آن سپري مي كردند. در شب هنگام نيز بر روي تخت در حياط مي خوابيدند. البته در بعضي از مواقع در روي پشت بام كه در طي شب و خصوصاً هنگام سحر، خنك تر از ساير قسمت ها است، مي خوابيدند. سطح حياط خانه بروجردي ها، مانند ساير خانه هاي مشابه، از سطح طبيعي زمين و كوچه، پايين تر است (شكل 8). پايين تر بودن سطح حياط نسبت به كوچه داراي چهار مزيت است: 1- آب قنات و يا نهر كه در جوي هاي همسطح كوچه جاري است، به طور طبيعي، سوار باغ و باغچه داخل حياط و اگر آب انبار در زيرزمين باشد، سوار مخزن آب مي شود. 2- از خاك گودبرداري شده، اگر خاك آن در حد نسبتاً خوبي باشد، خشت ساخته و براي احداث ساختمان، استفاده مي شود. 3- با قرار گرفتن بخشي از ساختمان در داخل زمين، تبادل حرارت بين داخل و خارج بنا كاهش مي يابد و نوسان درجه حرارت، كمتر مي شود. 4- در مقابل نيروي زلزله، پايه هاي ساختمان و در نتيجه كل بنا مقاومت بهتري نشان مي دهد. عمق بعضي از حياط ها را از حد معمول نيز بيشتر مي گرفتند تا جهت آبياري باغ و باغچه به آب قنات كه از زير حياط رد مي شده، دسترسي پيدا كنند. به اين حياط ها، «گودال باغ» يا «گودال باغچه» مي گفته اند.

شكل 11: نمايي از حياط مركزي و اطاق سه دري خانه شهشهان در اصفهان. در اينجا بايد متذكر شد كه وسعت خانه و تعداد حياط هاي آن، بستگي به توان مالي و موقعيت اجتماعي مرد خانه داشته است. خانه افراد تنگدست، به زحمت از چند اطاق و احياناً يك حياط تجاوز مي كرده است؛ در حالي كه خانه اغلب افراد نسبتاً مرفه، شامل دو حياط، يكي، بيروني جهت آقايان، نامحرمان و بعضاً انجام امور شغلي آقاي خانه و حياط ديگر، اندروني كه مخصوص خانم ها و افراد محرم بوده است، مي شده است. خانه امرا و متمولين، بيش از دو حياط داشته و در نهايت، تعداد آنها به شش حياط مي رسيده كه هر كدام داراي عملكرد خاص خود بوده است. چهار حياط ديگر عبارت از حياط اصطبل، خدمه، خواجگان و نارنجستان بودند. حياط اصطبل معمولاً در نزديكي در ورودي خانه بوده تا پس از انتقال چهارپايان به اصطبل، وارد قسمت هاي ديگر خانه شوند. حياط خدمه چنانچه از اسم آن مشخص است، مختص زندگي خدمتكاران خانه بوده است. حياط خواجگان، مجاور قسمت اندروني خانه احداث مي شده و محل زندگي خواجگان حرمسرا بوده است و بالاخره نارنجستان، يك حياط نسبتاً كوچك و زينتي بوده كه در باغچه آن انواع مركبات مانند نارنج و پرتقال مي كاشتند. در شهر هايي مثل يزد و اصفهان كه هوا سرد است و معدل تعداد روز هاي يخبندان ساليانه به ترتيب 56 و 69 روز مي باشد، در زمستان، در شب هنگام و يا در مواقع يخبندان، روي حياط نارنجستان را مي پوشاندند و بدين ترتيب، همواره از طراوت و زيبايي و تماشاي برگ هاي هميشه سبز آن لذت مي بردند. در سنوات اخير، جهت حفظ اين ابنيه سنتي، اقداماتي صورت گرفته و تعدادي از آنها مرمت و به عنوان ساختمان اداري و يا آموزشي مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند اين كار، عملي بسيار مثبت و قابل تقدير است ولي متاسفانه بسياري از خانه هاي سنتي باارزش در حال تخريب به وسيله عوامل جوي و يا بولدزر هاي شهرداري ها مي باشند. 3-2- طاق و گنبد ۩ همانگونه كه قبلاً ذكر شد، به دليل كمبود چوب در فلات مركزي ايران، جهت پوشش سقف، از خشت و آجر استفاده مي شده كه به صورت طاق يا گنبد اين عمل صورت مي گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در اين است كه طاق مانند يك نيم استوانه است، يعني قوسي كه در مسير يك خط ادامه يافته و گنبد يك نيمكره است؛ بدين معني كه قوس، حول يك نقطه در محيط خود، دوران داده شده است. البته اين يك توصيف كلي است و فرم همه طاق ها و گنبد ها، مطابق تعاريف فوق نمي باشد. بنا بر تقسيم بندي استاد محمد كريم پيرنيا، چهار نوع طاق قوسي وجود دارد كه به اختصار توضيح داده مي شود: [SUP](2) ۞[/SUP]

شكل 12: يك مقبره ايلامي با طاق آهنگ در موزه شوش مربوط به هزازه دوم قبل از ميلاد. 3-2-1- طاق آهنگ ۩ طاق آهنگ مانند يك نيم استوانه است كه با مصالح بنّايي اجرا مي شود و بر روي دو ديوار باربر و ديوار انتهاي قوس قرار مي گيرد. معروف ترين و بزرگترين طاق از اين نوع، طاق كسري در تيسفون با 30 متر ارتفاع و 25 متر دهانه قوس [SUP](3) ۞[/SUP] است.

شكل 13: شبستان غربي مسجد جمعه اصفهان؛ طاق شبستان از نوع چاربخش است. 3-2-2- طاق چهاربخش ۩ هرگاه دو طاق آهنگ، يكديگر را به طور قايم قطع كنند، از تقاطع آنها، يك طاق چهار بخش تشكيل مي شود؛ مانند طاق شبستان غربي مسجد جمعه اصفهان (شكل 13).

شكل 14: طاق و تويزه در سمت شمالي مسجد النبي يا همان مسجد شاه سابق. 3-2-3- طاق و تويزه ۩ طاق و تويزه مانند يك نيم استوانه آجري يا خشتي است كه دنده هاي قوسي شكلي در داخل طاق، به نام تويزه وجود دارد و بار سقف را اين تويزه ها به ديوار زيرين انتقال مي دهند (شكل 14).

شكل 15: طرز اجراي طاق كلنبه در مسجد حضرت علي (ع) در شهر يزد. 3-2-4- طاق كلنبه ۩ جهت اجراي طاق كلنبه [SUP](4) ۞[/SUP]، ابتدا چهار تويزه همانند شكل 15 بر روي چهار پايه طاق مي زنند و سپس بين تويزه ها را با خشت و آجر پر مي كنند.

بنا بر تقسيم بندي استاد پيرنيا، گنبد نيز از لحاظ فرم به چهار گروه تقسيم مي شود: [SUP](5) ۞[/SUP]

شكل 16: گنبد يك مسجد در بين راه قم به كاشان؛ اگرچه اين گنبد دو پوسته نار با مصالح جديد اجرا شده ولي ايده و طرح آن سنتي است. 3-2-5- گنبد نار ۩ اين نوع گنبد، رايج ترين نوع گنبد در ايران است. فرم اين نوع گنبد، كروي است و پوشش اصلي سقف اكثر مساجد مهم ايران نظير مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردي خان در اصفهان و مسجد جامع يزد و مسجد و مدرسه آقا در كاشان مي باشد. گنبد اين مساجد به صورت دو پوسته است، يعني در واقع دو گنبد بر روي هم اجرا شده است (اشكال 16 و 19). در گنبد هاي دوپوسته، پوسته زيرين معمولاً باربر و پوسته رويين جهت نماسازي و همچنين مقابله با عوامل جوي است. يكي از دلايل دو پوسته زدن گنبد، به لحاظ توجه به مقياس ساختمان و مقياس شهر است؛ از آنجاييكه گنبد هاي بزرگ و بلند، نشانه اهميت ساختمان مي باشند و همچنين اين گنبد ها بايد با مقياس شهر تطبيق كنند و ترجيحاً از قسمت هاي مختلف شهر ديده شوند، لذا سعي مي شود كه گنبد فوقاني را بلند و مرتفع احداث كنند؛ ولي براي اينكه مقياس تالار زير گنبد زياد ناهمگون نباشد و مانند تونلي عمودي به نظر نيايد، پوسته زيرين در ارتفاع كمتري اجرا مي شود. دليل ديگر اين كه، از ضخامت گنبد زيرين كه باربر است، هرچه به نوك گنبد نزديك مي شود كاسته مي گردد تا وزن گنبد، كمتر شود؛ به همين دليل، روي گنبد به صورت پله اي در مي آيد، مانند گنبد يخچال ها [SUP](6) ۞[/SUP] و براي پوشاندن اين ناهمواري، گنبد دوم زده مي شود. البته گنبد دو پوسته از لحاظ كاهش تبادل حرارتي بين داخل و خارج بنا، از گنبد يك پوسته، عملكرد بهتري دارد؛ زيرا هواي نسبتاً راكد بين دو پوسته، مانند يك عايق از تبادل حرارت جلوگيري مي كند؛ ولي بايد توجه داشت كه هيچ فضاي حبسي اي در ساختمان نبايد وجود داشته باشد؛ زيرا به علت وجود رطوبت در هوا و معيان رطوبت در شب هنگام و يا مواقع سرد، و تبديل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل اين فضا مي شود. بنابراين هواي بين دو پوسته هميشه بايد تهويه شود (شكل 19).

پاورقي:

(1) ۩ ا. سرگين گاو و يا ديگر حيوانات، تاپال و تپاله هم مي گويند
(2) ۩ پير نيا محمد كريم، مجموعه سخنراني ها در دفتر حفاظت آثار باستاني تهران، سال 1365
(3) ۩ Aurthor Upham Pope, Persian Architecture, p.32
(4) ۩ تلفظ: kolonbe يا kolombe
(5) ۩ پير نيا محمد كريم، مجموعه سخنراني ها در دفتر حفاظت آثار باستاني تهران، سال 1365
(6) ۩ رك به كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، فصل 12، يخچال
(7) ۩ تلفظ: rok
(8) ۩ اينك اين شهر در استان گلستان است.
(9) ۩ ع. (به ضم ميم و فتح ضاد و ر مشدد) دندانه دار، چيزي كه در آن نقش و مگار به شكل دندان باشد و نيز كسي كه گرفتار سختي و بلا باشد

 

[M I N A]

معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها)

معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها)

معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها) ( قسمت دوم ) 3-2-6- گنبد رك ۩ نوع دوم گنبد ها، گنبد رك [SUP](7) ۞[/SUP] است كه به صورت هرمي و يا مخروطي است و غالباً بر روي يك پايه استوانه اي و يا منشوري قرار مي گيرد. معروفترين اين نوع، گنبد قابوس در شهري به همين نام در استان مازندران [SUP](8) ۞[/SUP] است كه آرامگاه شمس المعالي، قابوس بن وشمگير آل زيار است و از بهترين نمونه هاي معماري قرن چهارم هجري قمري محسوب مي شود. از اين نوع گنبد، جهت مقابر سلاطين و امراي دوره سلجوقي نيز بسيار استفاده شده است (شكل 17). گنبد رك در كرانه درياي خزر بسيار مورد استفاده قرار گرفته و مي توان بيان نمود كه در اين كرانه، بيش از ساير مناطق ايران گنبد رك وجود دارد. دليل آن اولاً به اين خاطر است كه اين گنبد از لحاظ اقليمي، بهتر از گنبد ها نار براي اين منطقه است؛ زيرا نزولات جوي را سريعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور مي كند و در ثاني شباهت زيادي به بام هاي شيبدار اهالي منطقه دارد. در اين كناره، اين نوع گنبد را با خرپاي چوبي و پوشش كاشي، سفال و يا تخته لت احداث مي كنند. اگر مصالح گنبد رك آجري باشد، غالباً گنبد را دوپوسته اجرا مي كنند تا مقياس زير گنبد، متناسب باشد و از لحاظ سازه اي نيز از استحكام بيشتري برخوردار باشد. شكل 17: برج قربان مربوط به دوره سلجوقي در همدان؛ اين گنبد از نوع رك و دوازده ترك يا دوازده وجهي است. 3-2-7- گنبد خرپشته ۩ نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است كه مانند گنبد رك، هرمي است منتهي سطوح جانبي هرم در اين نوع گنبد، با هم برابر نيستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد مير بزرگ در آمل است كه مربوط به دوره شاه عباس اول صفوي مي باشد.

شكل 18: مقبره دانيال نبي در شوش در استان خوزستان؛ گنبد اين مقبره از نوع اورچين است. 3-2-8- گنبد اورچين ۩ گنبد اورچين شبيه گنبد رك، مخروطي است ولي روي آن پلكاني مي باشد. اين گنبد به نام هاي گنبد پلكاني و يا مضرس [SUP](9) ۞[/SUP] و در انگليسي به نام «Pineapple Dome» يا گنبد آناناس خوانده مي شود. نگارنده شبيه اين گنبد را در هيچ مكاني و هيچ كتابي بجز در ايران و عراق نديده است. در ايران نيز فقط محدود به چنوب غربي كشور است كه تعداد آنها زياد نيست و لذا منحصر به فرد مي باشند. معروفترين اين نوع گنبد، متعلق به مقبره دانيال نبي در شوش است (شكل 18). از ديگر ابنيه اي كه داراي گنبد اورچين هستند، مي توان از مقبره حضرت سربند و بقعه يعقوب ليث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده مير محمد در جزيره خارك، بقعه صلاح الدين محمد در آبدانان از استان ايلام و همچنين گنبد سلطان زبيده و مزار شيخ عمر سهروردي در بغداد نام برد.

شكل 19: بررسي اقليمي طاق قوسي و گنبد در اقليم گرم و خشك در مسجد جامع يزد با گنبدي دو پوسته. 3-2-9- خصوصيات طاق ها و گنبد ها ۩ از جمله خصوصيات اقليمي طاق هاي قوسي و گنبدي در مناطق گرم و خشك اين است كه ارتفاع اطاق از كف تا زير طاق، زياد مي باشد و لذا مي توان يك تهويه طبيعي عمودي در اطاق به وجود آورد. از آنجاييكه هواي گرم، سبكتر است و به بالا صعود مي كند و هواي خنكتر، جايگزين آن مي شود، با تعبيه چند دريچه در اطراف و يا نوك اطاق، هواي گرم از دريچه ها خارج مي شود و يك جريان طبيعي هوا از پايين به بالا برقرار مي شود كه جهت تامين آسايش در فصول گرم، مناسب است (شكل 19). بايد توجه داشت كه در مناطق سرد، به منظور حفظ حرارت، معمولاً ارتفاع تالار زير گنبد در مقايسه با مناطق گرم و خشك، كمتر است و همچنين نسبت سطوح بازشو به ديوار در اطراف تالار نيز كمتر مي باشد. مطلب ديگر، همانگونه كه در فصل اول از كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، در رابطه با زاويه تابش خورشيد بيان شده است، در فصل تابستان يعني زماني كه حرارت مورد نياز نيست، سقف يا طاق مسطح، بيشترين مقدار حرارت را نسبت به ساير سطوح، از تابش، كسب مي كند زيرا تابش خورشيد در اين فصل تقريباً عمودي است ولي سطح طاق قوسي و گنبد، حالت مايل نسبت به تابش آفتاب دارد و به علاوه به سبب انحناي سطح طاق، هميشه بخشي از آن در سايه قرار مي گيرد كه اين نيز خود به كاهش جذب حرارت كمك مي كند. همچنين اگر طاق يا گنبد، دو پوسته باشد، تاثير تغييرات درجه حرارت خارج بر روي پوسته زيرين كمتر است و در نتيجه، دماي هوا در تالار زير طاق يا گنبد متعادل تر مي شود. از مزاياي ديگر طاق قوسي و گنبد اينكه، باد از روي سطح محدب، با سهولت بيشتري رد مي شود و فرسايش و تخريب كمتري را موجب مي گردد؛ و مطلب آخر، از آنجاييكه طاق قوسي و يا گنبد، يك ساختار سه بعدي است، لذا در مقابل نيرو هاي جانبي مانند باد و زلزله، مقاومت بهتري دارد؛ البته هرچه وزن طاق كمتر و مركز ثقل ساختمان در سطح پايين تري قرار گرفته باشد، مقاومت ساختمان در مقابل نيرو هاي جانبي، بيشتر خواهد بود.

4- نوع مصالح ۩ مصالح مورد استفاده در اين منطقه، عمدتاً گل، خشت و آجر است. اين نوع مصالح در منطقه به وفور يافت مي شوند، تهيه آنها ارزان است و سابقه ديرينه كاربرد در اين نواحي را دارند. از نظر اقليمي نيز عملكرد خوبي دارند؛ زيرا در طي روز دير گرم مي شوند و شب هنگام دير حرارت را پس مي دهند، كه باعث تعديل نوسان حرارت در طي شبانه روز در ساختمان مي شود.

ايستگاه معدل بارش سالانه م.م. حداكثر بارش در يك روز م.م. معدل رطوبت نسبي در 6:30 معدل رطوبت نسبي در 12:30 تهران 234 40 48 % 30 % اهواز 217 77 62 % 33 % دزفول 369 59 59 % 30 % شيراز 304 107 53 % 27 % كرمان 137 60 44 % 20 % مشهد 259 36 70 % 41 % سبزوار 189 39 54 % 30 % تربت حيدريه 256 43 66 % 40 % بيرجند 168 62 48 % 24 % اصفهان 113 48 50 % 26 % زاهدان 80 46 45 % 21 % قزوين 312 39 67 % 38 % جدول 2: آمار وضع رطوبت بعضي از ايستگاه هاي منطقه گرم و خشك كشور طي 28 سال از سال 1340 الي 1367. سازمان هواشناسي كشور، سال 1367، ص 10​ ​

از لحاظ عملكرد اقليمي، مي توان دو حياط، يكي در خانه هاي مدرن و ديگري در ابنيه سنتي منطقه را مقايسه نمود. در حياط خانه هاي امروزي، معمولاً از موزاييك، آسفالت و نرده ها و در هاي آهني استفاده مي شود. اين نوع مصالح، به سرعت حرارت آفتاب را به خود جذب مي كنند و در روز هاي گرم تابستان، هنگام بعد از ظهر، راه رفتن با پاي برهنه روي كف اين حياط و يا دست زدن به نرده ها و در هاي فلزي ممكن نمي باشد؛ در صورتيكه در حياط ابنيه سنتي كه با آجر فرش شده، دماي هوا بر روي سطح آجر بسيار كمتر از آسفالت و يا موزاييك است و در شب هنگام نيز كه هوا سرد مي شود، اين آجر ها هنوز حرارت را در خود حفظ كرده اند و فضاي حياط، زود سرد نمي شود.

شكل 20: در اين نقشه نحوه قرارگيري بافت شهرك زواره نسبت به مسير حركت خورشيد در زمستان و تابستان و جهت باد هاي مطلوب و نامطلوب در فصول مختلف سال مشخص شده است؛ مكان خورشيد توسط دايره هاي سفيد در چهار گوشه و جهت باد ها توسط پپيكان ها در اطراف نقشه نشان داده شده است. ​ ​

در اين منطقه، از چوب جهت در و پنجره و گاهي، ستون ايوان ها و تير افقي در داخل سقف استفاده مي شود. سنگ نيز عمدتاً براي پي و كرسي چيني به كار مي رود.

شكل 21: دورنمايي از بافت شهري و مسجد تاريخي زواره در استان اصفهان. زهرا لطفي و نغمه بحراني 5- زواره ۩ "پيشينه زواره را كه «ريگستان» نيز ناميده مي شود، مي توان تا زمان ساسانيان دنبال كرد زيرا به طوريكه گفته مي شود اين مكان يا اردستان كه در پانزده كيلومتري آن واقع است، زادگاه انوشيروان بوده است. ... در عهد سلجوقيان، اين محل مانند اردستان، شهر ثروتمندي گرديده و بنا هاي شايان اهميت، از آن دوره باقي مانده است." [SUP](1) ۞[/SUP] شهرك تاريخي زواره در استان اصفهان و در شمال شرقي اردستان واقع است. ارتفاع اين شهرك از سطح دريا، 905 متر است و در عرض جغرافيايي 33.30 درجه قرار دارد. به دليل اينكه زواره در حاشيه دشت مركزي ايران واقع شده، لذا آب و هواي آن گرم و بسيار خشك است؛ به نحوي كه ميانگين بارش ساليانه آن از 103 ميلي متر تجاوز نمي كند و اكثر اين بارندگي نيز از اواسط پاييز تا اواسط بهار مي بارد و در طي شش ماه از سال، هوا گرم و بارندگي و رطوبت هوا بسيار اندك است. اقتصاد اين شهرك، عمدتاً بر مبناي امور كشاورزي از قبيل كشت گندم و جو و محصول باغات و صنايع دستي است؛ ولي از آنجاكه مقدار ريزش باران ساليانه كم مي باشد، لذا كشاورزي به صورت ديم در اين منطقه وجود ندارد. مزارع زواره در سابق توسط قنات هاي متعدد اطراف شهرك، آبياري مي شده؛ ولي هم اكنون فقط چهار رشته قنات به نام هاي تقي آباد، كهنگ، مهر و گرم هنوز آب دارند و بقيه آب مصرفي از طريق بيست حلقه چاه عميق كه اكثراً در سمت غرب شهرك قرار دارند، تامين مي شود. كشتزار هاي اهالي نيز عمدتاً در سمت غرب و جنوب غرب، در مسير جاده زواره به اردستان قرار دارند.

شكل 22: دورنمايي از زواره از بالاي حسينيه بزرگ؛ حصار قلعه قديمي و گنبد يخچال در سمت چپ آن در مركز عكس ديده مي شود. زهرا لطفي و نغمه بحراني طراحي شرايط آسايش در مجاور كويري بزرگ و پهناور، كاري بسيار مشكل است و به منظور فراهم نمودن محيط مناسب براي سكونت انسان، شناخت صحيح شرايط اقليمي و حداكثر استفاده از امكانات محيطي و حفاظت از فضا هاي مسكوني در برابر عوامل نامطلوب ضروري است. در اين شهرك، باد مطلوب در تابستان، كه به نام «باد خراسان» معروف است، از سمت شمال شرق مي وزد. با توجه به نقشه هوايي (شكل 20)، مشخص است كه كل بافت شهر، سمت كوچه ها و معابر اصلي و حياط مركزي ساختمان ها، رو به سمت اين باد و پشت به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و همچنين «تفت باد» كه باد نامطلوب بسيار گرم است، قرار دارد. بدين ترتيب در ايام بحراني سال يعني در فصول گرم، بافت شهر و اجزاء آن در مقابل آفتاب گرم و باد نامطلوب، محافظت شده و از باد مطلوب خراسان، جهت تعديل حرارت در تابستان، استفاده گرديده است. به عبارت ديگر، طراحي شهري و همچنين طراحي معماري، با استفاده از ساده ترين و طبيعي ترين امكانات، در جهت تامين شرايط آسايش انسان، صورت گرفته است.

شكل 23: منار قديمي مسجد پا منار در زواره در استان اصفهان مربوط به دوره سلجوقي؛ اين منار پس از منار مسجد جامع ساوه، قديمي ترين منار در ايران است. زهرا لطفي و نغمه بحراني در زواره، خصوصيات يك شهرك مناطق كويري ايران به بهترين نحو مشهود است و علاوه بر رعايت جهت باد و آفتاب، مسايل ديگر اقليمي نيز رعايت شده است. بافت شهر به صورت متراكم و فضا هاي شهري مانند معابر، ميادين و حسينيه ها، كاملاً محصور مي باشند (شكل20). كليه ساختمان ها، اعم از مذهبي، تجاري، خدماتي و مسكوني، كاملاً درونگرا بوده و تمامي بازشو ها بجز ورودي، به حياط مركزي باز مي شوند و پوسته خارجي ابنيه، كاملاً بسته مي باشند. مصالح مورد استفاده نيز، مانند ساير روستا ها و شهرك هاي مشابه، از گل، خشت و آجر است و در و پنجره ها، چوبي مي باشند. ضخامت ديوار ها نسبتاً زياد است كه خود علاوه بر تقويت استحكام بنا، باعث تعديل نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز مي گردند. در زواره، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي هستند و از چوب جهت پوشش بام، استفاده نگرديده است. سمت جنوبي خانه هاي چهارفصل، يعني همان قسمت تابستان نشين، غالباً مرتفع تر از ساير قسمت هاي خانه مي باشد و اطاق اصلي تابستان نشين در اكثر خانه ها به صورت چهار صفه يا چهار ايواني است و يك چهار طاقي در بالاي آن قرار دارد (شكل 21) كه بخشي از نور و تهويه اطاق را تامين مي كند. در طرفين بعضي از اطاق هاي چهارصفه كه بزرگتر هستند و به نام حوضخانه معروف مي باشند، غالباً يك جفت بادگير كوتاه چهار طرفه وجود دارد و اگر زير حوضخانه، سرداب قرار داشته باشد، بادگير، علاوه بر حوض خانه به سرداب نيز راه دارد. با وجود كوچكي و جمعيت نسبتاً كم اين شهرك [SUP](2) ۞[/SUP]، ساختمان هاي با ارزش متعددي در زواره وجود دارد. علاوه بر خانه هاي مسكوني، مي تون از مسجد جامع زواره، متعلق به دوره سلجوقي كه اولين مسجد چهارايواني ايران بوده و بعد ها به صورت الگو براي ساير مساجد سبك ايراني قرار گرفته و همچنين از مسجد پامنار كه داراي يكي از قديمي ترين مناره هاي ايران است (شكل 23)، منار مسجد ابن كوير، مسجد امام حسن (ع)، مجموعه مير بهاء الدين حيدر، امامزاده يحيي، بازار، يخچال، دو حسينيه، قلعه قديمي و چندين آب انبار و حمام نام برد. ولي جاي تاسف است كه بافت قديم زواره با وجود داشتن پيشينه تاريخي بسيار باارزش و معماري اقليمي و در عين حال بسيار زيبا، مانند بافت قديم ساير شهر هاي ايران، در حال فروپاشي و از بين رفتن است و بنا هاي قديمي اين شهرك به تدريج، جاي خود را به سيمان و تيرآهن مي دهند.

شكل 24: يك گذر بين محله اي و ساباط در بافت قديم دزفول در استان خوزستان. قاسم درودگر 6- دزفول و شوشتر ۩ در سمت جنوب غربي رشته كوه زاگرس، آنجا كه سطح ناهموار كوه تمام، و دشت مسطح خوزستان شروع مي شود، از لحاظ آب و هوايي، شرايط خاصي دارد؛ زيرا اين ناحيه از يك طرف پشت به كوه و از طرف ديگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خليج فارس دارد. رطوبت خليج بدون مشكل به اين ناحيه مي رسد منتها به لحاظ فاصله نسبتاً زياد حدود 250 كيلومتر، از مقدار رطوبت هوا كاسته مي شود. بدين جهت رطوبت شهر هايي در اين نواحي، مانند دزفول با معدل رطوبت نسبي 59% در ساعت 6:30 صبح، از رطوبت بنادر مجاور خليج فارس مانند آبادان با معدل رطوبت نسبي 63% در ساعت 6:30 صبح، كمتر است ولي به مراتب، بيش از مناطق گرم در فلات مركزي ايران مانند يزد با رطوبت نسبي 43% در ساعت 6:30 صبح، مي باشد. براي اطلاعات بيشتر به اطلاعات آمار وضع جوي مناطق مختلف اقليمي كه در بخش سوم كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان آمده است، مراجعه كنيد. با توجه به ميزان درجه حرارت و رطوبت نسبي، مي توان اين ناحيه را از لحاظ اقليمي، بين منطقه گرم و خشك مناطق مركزي ايران و گرم و مرطوب سواحل جنوبي كشور، محسوب نمود. در دو شهر باستاني دزفول و شوشتر كه هر دو داراي بافت شهري قديمي اي به مقياس بسيار وسيع مي باشند، ملاحظه مي شود كه اقليم گرم و نيمه مرطوب، باعث ايجاد بافت شهري و فرم ابنيه اي شده كه حالت بينابين با بافت شهري و فرم ابنيه در دو منطقه گرم و خشك و گرم و مرطوب دارد. همان گونه كه در همين مقاله ذكر شد، در شهر هاي گرم و خشك مانند يزد، نايين و زواره، بافت شهري متراكم، و ابنيه، كاملاً درون گرا مي باشند و كليه بازشو ها به درون ساختمان باز مي شوند. در كوچه هاي مناطق مسكوني اينگونه شهر ها، عابر با نماي ديوار هايي كه بجز يك درب ورودي كوچك، هيچگونه بازشويي به بيرون ندارند و با كاهگل اندود شده اند مواجه مي شود. اغلب، بعد از ورود به خانه مي توان زيبايي آجر و ظرافت هاي معماري ايران را مشاهده نمود ولي در دزفول و شوشتر، آجركاري هاي كم نظير و ريزه كاري هاي بسيار زيبا را در تمامي معابر و در سطح شهر مي توان مشاهده كرد. يكي از دلايل اين مطلب به خاطر حرارت طاقت فرسا و رطوبت نسبتاً زياد هوا در طي حدود نيمي از سال است. جهت مقابله با اين حرارت و رطوبت بيش از حد، تهويه دو طرفه هواي داخل بنا، ضروري است و به همين دليل، ساختمان هاي اين دو شهر، مانند مناطق گرم و مرطوب جنوب كشور، به صورت نيمه درونگرا هستند و بازشو ها بر روي سطوح داخلي و خارجي بنا قرار مي گيرد و هر دو نما از لحاظ اهميت و زيباي، تقريباً يكسان هستند و روي هر دوي آنها، نماسازي انجام مي شود؛ اگرچه مانند خانه هاي سواحل جنوبي، در اينجا نيز نماي داخلي، قدري زيباتر و پركار تر از نماي خارجي است.

شكل 25: اداره ميراث فرهنگي دزفول مربوط به دوره قاجار؛ در اقليم گرم و نيمه مرطوب دزفول بر خلاف مناطق سردسير، سمت جنوب حياط يا قسمت پشت به آفتاب كه به نسار معروف است از لحاظ زيست اقليمي بهتر از سمت شمال است. ​ كتاب زندگي جديد، كالبد قديم؛ جلد 2؛ ص 58 ​ ​

بر خلاف ساختمان هاي كرانه جنوبي كشور، در دزفول و شوشتر، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي است و مهارت اجرايي و زيبايي طاق ها در اين دو شهر، قابل مقايسه با زيباترين طاق ها در شهر هاي فلات مركزي ايران مي باشد. همچنين در اينجا، قوس هاي بالاي بازشو ها و رواق ها به صورت جناغي هستند؛ يعني مشابه آن چيزي كه در نواحي مركزي ايران مشاهده مي شود. در سواحل جنوبي كشور، اكثر قوس ها به شكل نيمدايره مي باشند كه تحت تاثير شيوه معماري كشور هاي عربي و هند بوده است. از لحاظ بافت شهري، اكثر خصوصياتي كه در شهر هاي حاشيه كويري وجود دارد، در اينجا نيز ديده مي شود؛ مانند فضا هاي محصور و كوچه هاي باريك و پيچ در پيچ. در اينجا نيز كوچه ها باعث پيوستگي و اتصال فضا هاي شهري مي شوند و با تغييراتي كه در بدنه كوچه يا گذر به وجود مي آيد، خبر از اهميت مكاني آن محل مي دهند. در نقاطي كه گذر به بازارچه محله مي رسد، معمولاً روي آن، چند طاق قرار دارد و در مركز محله، عرض گذر زياد شده و به صورت ميدانگاهي براي تجمع اهل محل درآمده است.

شكل 26: پل آبشار از مناطق ديدني شوشتر در استان خوزستان است كه در آن معماري و طبيعت به بهترين شكل تلفيق گرديده است. در اين گذر ها، انسان، واقعاً مفهوم هماهنگي و گوناگوني در مقياس انسان را حس مي كند. اين گذر ها با وجود دارا بودن انسجام و وحدت بصري از لحاظ شكل، رنگ و نوع مصالح، از تنوع كافي از نظر نحوه اجرا، ابعاد و فرم برخوردارند و براي هر عابر پياده اي مي تواند بسيار جالب و دلپذير باشد. امري كه متاسفانه در معابر امروزي، كمتر ديده مي شود. در قديم چون محدوده زمين هر ساختماني، مانند امروز، مستطيل شكل نبوده و مقررات و ضوابط شهرداري نيز از لحاظ حريم فضاي معابر، همانند زمان حاضر، مدون نبوده و به علاوه، هر محله اي در بافت شهري، تقريباً خودمختار و اهل محل از لحاظ قومي و يا صنفي، هم مسلك بوده اند، لذا در بسياري از موارد، گسترش خانه بر روي كوچه نيز ادامه مي يافته و يك يا چند اطاق بر روي گذر مي ساختند و عبور و مرور از زير اين اطاق ها كه ساباط ناميده مي شده (شكل 24)، انجام مي گرفته است. اين ساباط ها علاوه بر سايه، باعث ايجاد كوران نيز مي شدند؛ امري كه در مناطق گرم و نيمه مرطوب، ضروري است. همانند اين ساباط ها را مي توان در بافت قديم اكثر شهر ها و روستا هاي مناطق گرم و خشك، گرم و نيمه مرطوب و همچنين سرد و كوهستاني، ديد. ساباط، باعث تعديل درجه حرارت گذر مي شود. در مناطق كوهستاني و سرد، ابعاد ساباط، كوچك ولي در مناطق گرم و خشك و مخصوصاً گرم و مرطوب، ابعاد ساباط، بزرگ مي باشد. به طور كلي، طول و عرض حياط هاي خانه هاي مسكوني در دزفول و شوشتر، نسبت به حياط هاي مشابه در مناطق مركزي ايران، كوچكتر، و از خانه هاي سواحل جنوبي، قدري بزرگتر است. ارتفاع اطاق ها نيز از اطاق هاي مشابه در سواحل جنوبي كوتاهتر است. در اين دو شهر، جهت پي، از سنگ و به منظور نماكاري و اجراي طاق ها، از آجر استفاده مي شود. به جرات مي توان بيان نمود كه شاهكار فن و هنر معماري با آجر ايران، در دو شهر دزفول و شوشتر نمايش پيدا مي كند. در اين دو شهر، تقريباً كل مجموعه بافت قديم، با آجر هاي نما پوشيده شده است و هر ساختمان، طرح مخصوص به خود دارد. اينگونه ابنيه، هنوز به مقدار وسيع در كل بافت قديم هر دو شهر وجود دارد ولي روند «توسعه»، گريبانگير اين دو شهر نيز شده است. خيابان كشي هاي بدون مطالعه و اقدامات غير منطقي مسئولان، خطري عمده در از بين رفتن هويت و اصالت اين دو شهر محسوب مي شود. آثار پيش از اسلام نيز مورد تهديد قرار دارند. ضمن بازديد نگارنده از كاخ خشايار شاه در شهر تاريخي شوش [SUP](3) ۞[/SUP] در سال 1367، مطلع شدم كه شهرداري آن شهر، خواهان تبديل اين كاخ هخامنشي به يك پارك است. 7- ساختمان هاي گلي، خشتي و آجري ۩ به دليل اينكه چوب در مناطق گرم و خشك، كمياب است و از آن، جهت سرپناه نمي توان استفاده نمود و سنگ نيز فقط در مناطق كوهستاني و كنار رودخانه ها يافت مي شود، لذا تنها مصالحي كه به منظور امور ساختماني به صورت گسترده در اين مناطق مي توان استفاده نمود، خاك است. با توجه به آمار هاي نوع مصالح در ساختمان ها، مشاهده مي شود كه در كل ايران و به خصوص در مناطق گرم و خشك كشور، ساختمان هاي اجرا شده با مصالح خاكي به مراتب بيشتر از هر نوع ساختمان ديگري است. براي اطلاعات بيشتر به جداول 2 و 3 در بخش سوم يا ضميمه كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان مراجعه كنيد.

شكل 27: سقف اطاق يك خانه در حال تخريب در بافت قديم شوشتر در استان خوزستان. 7-1- ساختمان هاي گلي ۩ ساختمان هاي گلي از قديمي ترين انواع ابنيه مي باشند و يكي از اولين نوع ساختمان هايي كه بشر بعد از شروع زندگي كشاورزي و يكجا نشيني آغاز كرد، اين نوع ساختمان ها هستند. دليل اين امر هم به اين خاطر است كه مصالح آن بسيار ابتدايي و قابل دسترس است و به مهارت و تبحر چنداني براي اجراي آن، احتياج نيست. "از نخستين ساختمان هاي گلي اي كه در ايران، باقي مانده هاي آن به جا مانده، در گنج دارا در لرستان مي باشد كه قدمت آن به اواسط هزاره هشتم تا هفتم قبل از ميلاد مي رسد." [SUP](4) ۞[/SUP] براي ساختن اين نوع ابنيه، ابتدا زير محل ديوار ساختمان را قدري مي كنند. براي اجراي ديوار، مقداري خاك رس كه احياناً به آن ماسه و كاه نيز اضافه شده را به مدت چند روز به صورت آبخوره، در حوضچه هايي قرار مي دهند. پس از آنكه آب، كاملاً اطراف دانه هاي خاك رس و ماسه را گرفت، مخلوط را توسط دست و پا به هم مي زنند. اين عمل كه به آن «ورز دادن» اطلاق مي شود، بسيار ضروري است و هرچه مخلوط، بيشتر ورز داده شود، مخلوط، بهتر قاطي مي شود و در نتيجه، كار، بهتر و همگن تر خواهد بود. در سابق بر اين، گاهي اوقات، صاحب كار مقداري سكه پول داخل مخلوط مي ريخت تا كارگران به خاطر پيدا كردن سكه ها، مخلوط را بيشتر ورز دهند. آب اين مخلوط نبايد زياد باشد و مخلوط بايد نسبتاً سفت باشد. پس از آماده شدن مخلوط، بنّا شروع به چيدن ديوار مي كند. طريقه كار بدين شكل است كه بنّا هر دفعه با دو دست، مقداري از مخلوط را بر مي دارد و در محل ديوار قرار مي دهد. اين عمل را آنقدر دورتادور ديوار انجام مي دهد تا ارتفاع ديوار به حدود 70 و يا 80 سانتي متر برسد. سپس مي گذارد كه مخلوط قدري خود را بگيرد و سفت شود. پس از آن، شروع به چيدن رديف دوم مي نمايد و اين بار نيز حدود 70 سانتي متر از ديوار را مي چيند و باز قدري صبر مي كند تا ديوار خود را بگيرد. اين عمل را ادامه مي دهد تا كل ديوار ساخته شود. در قسمت هايي كه بازشو ها قرار دارند، بنّا، گِل نمي چيند و جاي آنها را خالي مي گذارد. پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، روي بازشو دو تير چوبي قرار داده مي شود و رديف هاي بعدي گل، روي آنها اجرا مي شود. روش معمول تر اين است كه محل بازشو ها را هم با گل مي چينند و پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، دو تير چوبي روي محل بازشو قرار مي دهند. پس از اينكه ديوار ها خشك شدند، با كلنگ، گلي را كه در محل بازشو ها قرار دارد، خالي مي كنند و تير هاي بالاي بازشو، مانع از فرو ريختن باقي ديوار بالاي بازشو مي شود. به خاطر نحوه چيدن ديوار در اين روش، به ديوار هاي گلي، ديوار هاي چينه هم اطلاق مي شود.

شكل 28: دورنمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان كه بخشي از زيبايي طبيعي و زيست اقليمي اين شهر را نشان مي دهد. قطر پايين ديوار حدود 70 سانتي متر و يا بيشتر است و هرچه ديوار بالاتر مي رود، از قطر ديوار كاسته مي شود. قطر بالاي ديوار چيزي حدود 40 يا 50 سانتي متر است. پس از اتمام ديوار ها، سقف ساختمان را مي زنند. براي اجراي سقف، از تير هاي چوبي، ساقه هاي درخت و گِل استفاده مي كنند. نكته مهم اينكه سطح سقف بايد قدري بزرگتر از سطح محاط شده در بالاي ديوار ها باشد تا مانع از ريزش باران بر روي بدنه ديوار ها شود. كف اطاق ها معمولاً خاك كوبيده شده و يا يك لايه رس است كه روي آن را پس از اتمام كار با حصير مي پوشانند. براي محافظت بيشتر ديوار ها، يك لايه كاهگل در قسمت داخلي و خارجي ساختمان بر روي ديوار ها كشيده مي شود. از محاسن ساختمان هاي گلي، مقاومت بسيار خوب آنها در مقابل گرما و سرما است. دليل آن به خاطر قطر نسبتاً زياد ديوار ها و همچنين گلي بودن آنها مي باشد. ديوار گلي در تعديل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان، عملكرد خوبي دارد و همانند يك خازن حرارتي عمل مي كند. از معايب عمده اين نوع ابنيه، ضعف سازه اي آنها مي باشد. اين بنا ها در مقابل زلزله و تكان هاي شديد اصلاً مقاوم نيستند و به سهولت، فرو مي ريزند. همچنين در مقابل رطوبت و باران نيز ضعيف مي باشند و اگر باران، مستقيماً روي ديوار گلي ريزش كند، پس از چندي، ديوار شسته خواهد شد و از هم مي پاشد. ضعف سوم اين خانه ها در مقابل جانوران موذي مانند موش، عقرب و سوسك است؛ چون ديوار ها به آساني خراشيده و كنده مي شوند. به همين جهت، محل مناسبي براي لانه اين نوع جانوران هستند. از ديوار هاي گلي براي محصور كردن باغات نيز استفاده مي شده و هنوز هم كماكان مورد استفاده قرار مي گيرد. اين ديوار ها به همان طريقي كه شرح آن رفت، چيده مي شوند و اطراف باغ را احاطه مي كنند. گاهي به ملات گل - كاه، ريگ، آهك و يا نمك طعام اضافه مي كنند. اضافه كردن كاه به گل براي استحكام آن نيست بلكه اين كار مانع از ترك خوردن گل در موقع خشك شدن مي شود. اضافه كردن ريگ و آهك تا اندازه اي به استحكام ديوار كمك مي كند. اضافه كردن نمك طعام به گل به خاطر جلوگيري از رويش گياهان در روي ديوار است. همچنين اين كار، مقاومت ديوار را در مقابل بارندگي، رطوبت و يخبندان نيز بيشتر مي كند. گاهي براي استقامت و يكپارچگي ديوار، يك رديف خشت در ارتفاع هر 60 يا 70 سانتي متر مي چينند. گاهي هم خار و خاشاك در قسمت بالاي ديوار قرار مي دهند تا مانع از ريزش مستقيم آب باران بر روي ديوار گلي شود.

شكل 29: نمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان. 7-2- ساختمان هاي خشتي ۩ ساختمان هاي خشتي نيز جزء قديمي ترين ابنيه مي باشند. باقيمانده كهن ترين نمونه هاي اين نوع ساختمان ها، در دره هاي دهلران پيدا شده كه متعلق به 5800 تا 6200 سال قبل از ميلاد مي باشد. [SUP](5) ۞[/SUP] مصالح اين ساختمان ها، خشت هاي مربع شكل است كه با دست، قالب گيري شده و در زير تابش آفتاب، خشك شده اند. در كشور ما، متداول ترين مصالح ساختماني، بجز در نواحي جنوبي بحر خزر، خشت بوده است. اكثر ساختمان هاي مسكوني و عمومي از قبيل خانه ها، مساجد، مدارس، كاروانسرا ها و غيره با خشت ساخته مي شده است. هنوز هم درصد بالايي از ساختمان هاي كنوني ايران زمين، خشتي است. طبق برآورد سرشماري نفوس و مسكن در آبان ماه 1355، 17.61 درصد ابنيه ايران، خشتي و گلي بوده كه در شهر ها اين مقدار 11.96% و در روستا ها 22.2% بوده است. [SUP](6) ۞[/SUP] استفاده از مصالح خشتي و گلي و بهبود عملكرد اين مصالح هنوز كماكان يكي از اركان اصلي معماري ما است. ساختمان هاي خشتي، فرم تكامل يافته ساختمان هاي گلي مي باشد؛ زيرا مصالح هر دو نوع ساختمان، يكي است؛ منتها، تفاوت در اينجاست كه براي ساختمان هاي خشتي، توده گل را ابتدا قالب گيري مي كنند و پس از خشك شدن اين توده در زير آفتاب، در ساختمان به كار برده مي شود. خشت هايي كه در تپه سيلك در نزديكي كاشان به دست آمده، به صورت مكعب مستطيل هايي است با اضلاع ناهموار كه با دست قالب گيري شده است. نوع كاملتر اين خشت ها در قالب هاي چوبي، فرم گرفته كه به صورت مكعب مستطيل و با اضلاع صاف و منظم بوده است. براي تهيه خشت، خاك رس را با 20 تا 30 درصد ماسه بادي مخلوط مي كنند. سپس اين مخلوط را در حوضچه هايي ريخته و حوضچه ها را با آب پر مي كنند كه بدان «آبخوره» مي گويند و به مدت دو روز به حال خود مي گذارند تا دانه هاي خاك رس خيس بخورد. خاك رس خيس خورده را دوباره به هم مي زنند تا به صورت خمير گل درآيد و سپس آن را در قالب هاي چوب يا آهني، شكل مي دهند. گاهي براي مقاوم كردن خشت، به ملات آن، گرد آهك مي زنند. گاهي هم به ملات، كاه اضافه مي كنند. كاه مانند آرماتور در بتن، دانه هاي رس و ماسه را به هم نگه مي دارد و همانطور كه قبلاً عنوان شد، مانع از ترك خوردن خشت مي شود. در مناطقي كه بارندگي و رطوبت، زيادتر است، به ملات خشت، نمك طعام مي زنند كه از روييدن گياهان در خشت، جلوگيري شود. به علاوه، وجود نمك طعام در خشت از نشت آب باران و برف تا اندازه اي جلوگيري مي كند و خشت كندتر آب پس مي دهد. پس از قالب گيري خشت، آن را در فضاي باز و در زير تابش آفتاب قرار مي دهند. خشت در هواي آزاد، پس از 3 تا 15 روز، رطوبت خود را از دست مي دهد و خشك مي شود. در نقاط نمناك، اين مدت بيشتر طول مي كشد و اگر سرما زياد باشد، خشت تر، يخ مي زند و خرد مي شود. بنابراين خشك كردن خشت در مواقع يخبندان، عملي نيست.

شكل 30: كارگران ساختماني مشغول به كار در مينياتور مربوط به قرت نهم هجري. 7-3- ساختمان هاي آجري ۩ ساختمان هاي آجري نيز قدمت چندين هزار ساله اي در ايران دارند و بقاياي كوره هاي آجرپزي در شوش و سيلك كه قدمت آنها به چهار هزار سال قبل از ميلاد مي رسد، كشف شده است. [SUP](7) ۞[/SUP] در سابق بر اين، با وجود اينكه اكثر ساختمان ها خشتي بوده، ولي براي ساختمان هايي كه اهميت بيشتري داشته و مي خواستند مدت زيادتري دوام داشته باشند مانند مساجد، كاخ ها و پل ها، از آجر استفاده مي شده است. در سنوات اخير به خصوص در پنجاه سال گذشته، بر تعداد ساختمان هاي آجري به طور چشمگيري افزوده شده و آجر به عنوان متداول ترين نوع مصالح ساختماني مطرح شده است. هم اكنون، اجراي ساختمان هاي خشتي در شهر ها به مقدار بسيار زيادي محدود شده و در روستا ها نيز تعداد زيادي از ساختمان هاي جديد را با آجر مي سازند. براي اطلاعات بيشتر به جداول آمار مصالح مورد استفاده در مناطق مختلف كشور واقع در بخش سوم يا ضميمه كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، مراجعه شود. 7-3-1- طرز تهيه آجر ۩ تهيه آجر سه مرحله دارد: 1- تهيه گل و قالب زدن خشت 2- خشك كردن خشت ها در حرارت كم 3- پختن خشت در كوره هاي آجرپزي براي تهيه گل، خاك رس را با 10 تا 15 درصد ماسه بادي، مخلوط مي كنند. درصد ماسه براي ساختن آجر اهميت دارد؛ چون اگر كم باشد، آجر موقع خشك شدن، ترك مي خورد و موقع پختن، تغيير شكل مي دهد. اگر درصد ماسه زياد باشد، آجر داراي تخلخل زياد شده و سست مي شود. براي تهيه آجر هاي مختلف، گاهي به مخلوط خاك رس و ماسه، مواد ديگري مانند آهك، انواع سولفات ها، اكسيد آهن و يا خاك اره اضافه مي كنند. اين مخلوط را براي مدت دو روز به صورت آبخوره در حوضچه هايي قرار مي دهند. سپس آن را به طريق دستي كه همان روش سنتي است و يا به وسيله دستگاه مخلوط كن كه روش مدرن است خوب به هم مي زنند و قاطي مي كنند و در آخر كار آن را در قالب هاي مورد نظر فرم مي دهند. براي خشك كردن خشت، آن را در يك محوطه باز در معرض تابش آفتاب قرار مي دهند و در روش هاي جديدتر خشت را به كوره مي برند و تا 100 درجه، آن را حرارت مي دهند و نهايتاً براي پختن، اين خشت را به كوره آجرپزي حمل مي كنند. در ايران، كوره هاي چاهي متداول بوده است، هرچند كه در سال هاي اخير، كوره هاي هوفمان و تونلي نيز احداث شده اند. از لحاظ زيست اقليمي، ساختمان هاي آجري همانند ساختمان هاي گلي و خشتي براي مناطق گرم و خشك و همچنين سرد مناسب مي باشند؛ زيرا جرم حرارتي نسبتاً زياد آنها باعث متعادل شدن دماي داخل ساختمان مي شود. هرچند بايد متذكر شد كه ساختمان هاي آجري از نظر سازه اي، غالباً ضعيف هستند.

پاورقي: (1) ۩ در رهگذر كوير، دفتر مخصوص فرح ديبا (پهلوي)، آذر 1353، ص 192 (2) ۩ جمعيت زواره بر اساس آمار سال 1345، 5031 نفر بوده است. (3) ۩ در 25 كيلومتري جنوب غربي دزفول (4) ۩ ابراهيمي، محمود حسن، پيشينه معماري و مسكن در ايران، ص 27 (5) ۩ Aurthor Upham Pope, Persian Architecture, p.4 (6) ۩ مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس و مسكن كل كشور، آبان ماه 1355، سالنامه آماري 1361، ص 158 و 159 (7) ۩ فرشاد، مهدي، تاريخ مهندسي در ايران، انتشارات دانشگاه شيراز، 1356، ص 23 برگرفته از سایت غول آباد

منبع : كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران
نويسنده: دكتر وحيد قباديان