حركت هوا را به دليل اختلاف فشار جو باد گويند. باد روي زمين عامل مهمي در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. اين امر در ايجاد شرايط آسايش انسان يا اخلال در آن نقش مهمي دارد.
جا به جايي هوا در بالا بردن سطح كارآيي ذهني و فيزيكي افراد و كاهش ميزان ابتلا به بيماريها
بسيار موثر است. همچنين ميتواند عاملي در كاهش مصرف سوختهاي فسيلي باشد. اهميت
باد در طرح و ساخت محيط مسكوني از ديرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از ميلاد و ويترويرس معمار روسي يك قرن قبل از ميلاد از روش استفاده باد در معماري و شهرسازي صحبتميكنند.
ميراث گذشته
در كشور ما در طي قرون متمادي تمام ساختمانها با توجه به اقليم و شرايط محيطي ساخته
ميشده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور كلي شرايط آب و هوايي و جغرافيايي،
تاثير مستقيمي در معماري سنتي ايران در مناطق مختلف داشته است.
بارزترين روش تهويه طبيعي ساختمان بادگير است. باديگرهايي با اشكال مختلف در بسياري از
شهرهاي مركزي و جنوبي ايران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحي و اجرا شدهاند. از
نامهاي باستاني و گوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خيشود، خيشخان، خيشور، ماسوره و هواكپ برميآيد كه پديدهاي بس كهن است.
باد پس از برخورد با سطوح فوقاني به دالانهايي هدايت ميشود كه با سطح آب داخل حوضخانه
برخورد كرده (مثل بادگير باغ دولت آباد يزد) و فضاي داخلي اتاق را خنك ميكند و در مناطق مرطوبباد فقط از كانالهاي خشك عبور ميكند (مثل بادگيرهاي بنادر جنوبي) و فضاي اتاق را تهويه ميكند.
انواع بادگير
بادگيرها از لحاظ شكل بيروني چند دسته هستند. سادهترين نوع بادگير يك جناحي است و بسيار
كوچك و محقر بر فراز محفظهاي، مانند سوراخ بخاري در پشت بام ساخته ميشود در اين روش
براي پرهيز از گزند گردبادها و طوفانهاي سنگين، بادگير را فقط در جهت بادهاي خنك و نسيمهايمطبوع ميسازند و جبهههاي ديگر آن را ميبندند. در برخي موارد بادگيرهاي يك طرفه را پشت بهبادهاي شديد و آزاردهنده ميسازند و در واقع اين بادگير عملكرد تهويه و تخليه هوا را انجام ميدهد.
ابعاد آن نسبت به ساير انواع كوچكتر و شكل آن اوليهتر است. اين مسير مورب (كه در بالاي بام
ديده ميشود) پس از اتصال به كانال عمودي داخل ديوار و پنجره خروجي داخل ساختمان مانند
بخاري در يك ضلع اتاق قرار ميگيرد و تهويه را انجام ميدهد. اين نمونه بيشتر در منطقه سيستان و قسمتي از شهرستان بم ديده ميشود.
نوع دوم، نوع دو طرفه كه داراي دو وجه روبهروي يكديگر و با پنجرههاي بلند و باريك بدون حفاظ ساخته ميشود و در قسمت داخلي ساختمان به شكل يك يا دو حفره در طاقچه ديده ميشود. اين نمونه در سيرجان و به ندرت در كرمان ديده ميشود.
بادگير نوع سوم سه جناحي است و دو نوع دارد، سه جناحي متصل و سه جناحي منفصل (اشكم
دريده) .در اين نمونه ميتوان به تفكيك از يك يا دو يا سه جبهه استفاده كرد. البته استفاده از اين نوع بادگير نادر است.
نوع چهارم، بادگيرهاي چهار طرفه است كه به شكل كامل و مفصلتر از انواع ديگر ساخته شدهاند ومعمولا داخل كانالهاي آن با تيغههايي از آجر يا چوب يا گچ به چند قسمت تقسيم ميشوند. در بعضي از نمونهها در زير كانال بادگير حوض به نسبت بزرگ و زيبايي ميساختهاند كه هواي خشك وداراي گرد و غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنك و گرد و غبار آن جدا و هواي اتاق (حوضخانه) در گرماي تابستان بسيار مطبوع ميشده است. در مناطقي كه امكان ايجاد حوضخانه در طبقه همكف وجود نداشته است آب قنات را در زير زمين جاري و نمايان ميكردهاند و امتداد كانال بادگير نيز تا روي اين جريان آب ادامه مييافته است. اين فضاها (سردابها) محل تجمع اهالي خانهدر بعد از ظهرهاي تابستان بوده است. اين نمونه در يزد، كرمان و بوشهر و... ديده ميشود.
در شهرستان يزد و برخي قسمتهاي مركزي ايران بادگيرهاي چند وجهي (معمولا هشت وجهي و
حتي گاهي مدور) معمول است كه نوع پنجم بادگيرها را تشكيل ميدهد.
علت ساخت اين گونه بادگيرها وجود بادهاي مطلوبي است كه از هر طرف وزش داشته و تيغههاي كانال ميتواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسير هدايت كند.
بادگير چپقي نوع ششم بادگيرهاست كه به جاي فضاي مكعبي شكل خارجي، سازنده از ايجاد چند
لوله خمدار (زانو مانند) براي حجم خارجي بادگير استفاده كرده است، اما كانالها و قسمتهاي
داخلي مانند نمونههاي چند طرفه است اين نوع بادگير تنها در سيرجان ديده شده است.
نماسازي بادگيرها خود از ويژگيهاي خاصي برخوردار است و در نهايت ظرافت به وسيله آجركاري و يا گچبري ساخته ميشود. در اين جا لازم است از بادگير مضاعف، بادگير دواشكوبه و بادگير حفرهاي نيز نام برد. در شيراز نيز بادگيرهايي كم و بيش ديده ميشود كه به عنوان نمونه ميتوان از بادگير ارگ و آب انبار كريمخان زند ياد كرد.
چشمانداز آينده
با ورود معماري مدرن و به ويژه استفاده از تاسيسات مكانيكي به تدريج نقش اقليم در ساختمانها
كمرنگ شد اما از نيمه دوم قرن گذشته كه اقليم و حفظ محيط زيست پيوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده از فناوري همگون با محيط طبيعي، بازيافت ضايعات صنعتي و استفاده از انرژيهاي پاك مانند انرژي خورشيد، باد و آب اهميت بسياري يافتند. در زمينه معماري نيز از اين زمان توجه به محيط زيست و تلاش براي طراحي ساختمانهاي اقليمي و معماري همساز با اقليم آغاز شد.امروزه ميتوان از بادگير به عنوان مكمل سيستم تهويه و برودت ساختمان استفاده كرد. به وسيلهبادگير ميتوان در مواقعي از سال شرايط آسايش را با تهويه طبيعي تامين كرد و تنها زماني كه باد ديگر نتواند پاسخگوي نياز ساكنان باشد بايد از تاسيسات مكانيكي بهره گرفت.
حسن فتحي معمار مصري كه تلاش فوقالعادهاي براي تلفيق معماري سنتي و تكنولوژي روز خود
انجام داده است، از يك پمپ آب در داخل كانال بادگير ساختمانهايش استفاده ميكرد كه با ايجاد
فوارهاي در روزهايي كه هوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از ميزان گرما و هم از ميزان گرد و غبارميكاست.
علاوه بر موارد گفته شده، طرحهاي ديگري در ساير كشورها كه با تكيه به تهويه طبيعي طراحي
شده به عنوان مثال در مركز فروش بلوواتر انگليس هواي تازه از طريق دنبالهاي از بادگيرهاي
مخروطي با ارتفاع دو متر تامين ميشود اين بادگيرها روي بام سوار شدهاند تا هواي خنكتري را بهپايين فرستاده و آن را در فضاي داخي پخش كنند. آنها در فاصله 15 متري نسبت به هم و روي
محور مركزي مجتمع قرار گرفتهاند و پس از دريافت جريان هواي خارجي، هواي تازه را به داخل
ساختمان ميفرستند.
همچنين برج آرموري چين شامل مجموعهاي از بلوكهاي همشكل سوار شده بر يكديگر با كاربري اداري، خردهفروشي، هتل و مسكوني است. در فصل تابستان يك بادگير هواي تازه را به سمت
پايين دهليز مياني سوق ميدهد. سپس اين هوا از جدارهها به سمت بيرون كشيده ميشود. در
فصل زمستان اين بادگير هوا را از بدنه ساختمان و مجراي جذب كنندههاي خورشيدي به سمت خود ميكشد و از ساختمان خارج ميكند.
نمونه قابل ذكر ديگر ليستر انگلستان است ميزان مصرف انرژي در ساختمان كوئينز دانشگاه مونتفورت، نصف انرژي مصرفي در يك ساختمان معمولي مشابه اين بنا است كه در آن سيستم تهويه مطبوع استفاده شده است. بادگيرهاي مرتفع جلو اغتشاش هوايي را گرفته و براي انتقال هواي داخل به خارج از بنا طراحي شده است.
آخرین ویرایش توسط مدیر: