هنر معماری در کویر
در استان يزد آثار و بناهاي بسياري وجود دارد كه نظر پژوهشگران به آنان معطوف مي گردد. نظير (مساجد ، مدارس ، آب انبارها ، و حسينيه ها ) ولي بناهاي يخچالهاي قديمي ، غريب ترين عناصري معماري هستند كه با ايجاد يخچالهاي برقي تقريبا به بوته فراموشي سپرده شده اند . در وجود يخچالها كه روزگاري در قلب تابستانهاي داغ وسوزان ، خنكاي آب گوارا را به درون خانه مي كشاند ،
رمز و رازي وجود دارد كه حكايت از معجزه فروتنانه خشت خام و دستهاي پرتوان معمار فرزانه اي مي كند تا عشق خدمت به خلق را در شاهكار معماري كوير به عرصه ظهور برساند . در حال حاضر تعداد معدودي از اين يخچالها باقي مانده است كه در اينجا سعي شده تا به ويژگي معماري و عملكرد خاص آن در ناحيه كويري پرداخته شود .
از پيشينه تاريخي يخچالها تا دوره صفويه اطلاعاتي در دست نيست . تنها در سفرنامه دكتر جان فراير در قرن يازدهم اشاره مي كند كه « در اين زمان ذخيره ساختن يخ ؛رسمي متداول و ديرين سال شمرده مي شود و امكان آن مي رود كه همراه با مغولان وارد ايران گرديده است . همچنين شاردن، دورنمايي از شهر كاشان را درسفرنامه خود به تصوير مي كشد و يخچالهاي اين شهر را در بيرون از قلعه و برج وباروي شهر نشان داده است . و به معماري يخچالها در اصفهان اشاراتي كرده است .
استان يزد نيز با توجه به كويري بودنش از اين معماري بي بهره نبوده است و هنوز درجاي جاي آن از جمله به شهرستان ميبد و ابركوه نيز مي توان آثاراين شاهكار معماري را مشاهده كرد . ولي قبل از هر چيز شايان ذكر است كه فن ساختماني و شيوه معماري در ساختمانهاي يخچالها به گونه اي است كه دقت و نكته سنجي سازندگان و معماران اين واحدها را به نكات عمده ومهمي چون عايق كاري بنا ، حفظ برودت مناسب جهت نگهداري يخ ، مصالح ساختماني و چگونگي تهيه يخ پرداخته شود.
يخچالها بطور عمده از سه قسمت تشكيل شده اند ، ديوار طويل سايه انداز ، مخزن يخ و حوضچه هاي توليد يخ .
1- ديوار سايه انداز بسيار طويل و بلند مي باشد ارتفاع اين ديوارها كه گاهي تا 10 متر مي رسد در طول روز از تابش آفتاب بر روي آبهاي منجمد شده در حوضچه ها جلوگيري مي كند . گاه جهت استحكام بيشتر ديوار سايه انداز اقدام به احداث پشت بندهاي بزرگ در قسمت جنوبي ديوار مي كردند . ديوارهاي سايه انداز در پايين داراي ضخامتي زياد بوده و به تدريج در بخشهاي فوقاني از قطر آنها كاسته ميشود .
2- حوضچه هاي تهيه يخ : گودال مستطيل شكل است كه به موازات ديوار سايه انداز و در بخش شمالي آن حفرشده و طول آن اندكي كمتر از طول ديوار وعمق آن 30 الي 50 سانتيمتر و گاه بيشتر بوده است . اين گودال محل تهيه نخ در شبهاي سرد زمستان بود .
3- مخزن يخ: اين مخازن معمولا در پشت ديوار سايه انداز و در بخش جنوبي آن و در بعضي موارد بوسيله يك يا چند مدخل ورودي به بخش شمالي راه مي يابد . انبار يخ نيز گودالهاي عميق و بزرگي هستند كه در وسط مخزن يخ حفرشده اند .شكل اين گودالها در يخچالهاي گنبد دار بصورت دايره با شعاعي تا حدود 4 متر و گاه بيشتر مي باشد. ديوار اين گودالها از سنگ يا آجر يا اندود كاهگل ساخته مي شد .و پشت آن با مصالح عايقي چون خاكه زغال و يا مصالح ديگر پر مي گردد .جهت دستيابي به كف اين گودالها از پله هاي كوچكي كه در ديوار آن تعبيه مي شد استفاده مي گرديد همچنين چاهي در بيرون از يخچال حفر كرده و بوسيله مجاري باريكي كه دركف گودالهاي يخ تعبيه مي نمودند تا آب حاصل از ذوب يخ را به اين چاهها هدايت مي كردند .
ميبد يكي از نمونه هاي نادر شهرهاي باستاني ايران به شمار ميرود كه راههاي باستاني اين ديار پير را سواران مادي و پارسي ، اشكاني و ساساني در نورديده اند و در دوره هاي بعد نيز كاروانهايي كه از چهار سوي ايران بيابانهاي مركزي را مي بريدند و در اين پايگاه امن از تشويش بيابان مي آسودند يكي از اين راههاي باستاني شاهراه ري –كرمان مي باشد كه مجموعه كارواني رباط كه متشكل از كاروانسرا ،چاپارخانه ، آب انبار و يخچال مي باشد.در قسمتي از راه باستاني قرار دارد . ساختمان عظيم خشت و گلي يخچال ميبد روبروي كاروانسرا واقع گرديده و با ايجاد خيابان كشي از اين مجموعه مجزا گرديده است . اين يخچال روزگاري عطش مسافران كوير را سيراب مي نموده است .
محوطه يخبند ميبد حوض گلي كم عمقي به مساحت تقريبي 800 متر مربع و به عمق تقريبي نيم متر است ديوارهاي بلند سايه انداز به ضخامت 2 متر و به بلندي 8 متر است كه به چند طاق نما و ستون تقسيم شده است طول ديوار جنوبي 42 متر و ديوارهاي شرقي و غربي هر يك 20 متر مي باشد، يك درگاه اصلي به پهناي 2و20 و بلندي 2 متر درميان ديوارجنوبي به مخزن و گنبد راه دارد و تقريبا تمام رفت و آمدها وانبار كردن و تخليه يخ از اين درگاه صورت مي گرفته است درگاه ديگري به قرينه آن در سمت شمال گنبد تعبيه شده كه نقش چنداني نداشته و غالبا آنرا مي بسته اند .درگاه اصلي نيز فقط در هنگام رفت و آمد باز مي كرده اند مخزن قيفي يخچال را در زمين رسي سختي كنده اند ، قطردهانه اين مخزن 13 متر و گودي آن 6 متراست . ارتفاع گنبد حدود 15 متر مي باشد پهناي ديوار خشتي جدار گنبد از پايين به بالا به طراز ماهرانه اي كاهش مي يابد به گونه اي كه پهناي خشت درنوك گنبد از 2و40 متر به 20 سانتيمترمي رسد .
شهرباستاني ابركوه نيز كه پيشينه آن را به كيكاووس دومين پادشاه كيانيان مي رسانند ازمعماري كويري نيز بهره جسته و درجاي جاي اين خطه هنر و معماري كويري نظاره گر هر رهگذر مي باشد . يخچال بزرگ ابركوه كه به يخچال آقايي معروف است در سمت غربي جاده آسفالته ديده مي شود اين بنا با پلاني مدور و حجمي مخروطي شكل يادگاري از دوران قاجاريه در ورودي شهر واقع شده است. در بعضي از يخچالهاي مناطق كويري مانند ابركوه علاوه بر ديواراصلي ، ديوارهاي ديگري به موازات ديواراصلي ساخته مي گرديد ، به همان ميزان تعداد حوضچه هاي توليد يخ بيشتر مي شد بخصوص اينكه مخزن يخ نسبت به يخچالهاي مشابه از حجم و فضاي بيشتري برخوردار مي باشد . مصالح بكار رفته در بنا سنگ وخشت و چوب و آهك مي باشد كه ابتدا حدود 50 سانتيمتر را با سنگ و ملات ماسه وآهك بنا كرده اند و مابقي را با خشت و گل ساخته اند در شرق بنا سه ديوار چينه اي با فاصله اي معين ايجاد شده است تنها راه ورود به به يخچال دريچه كوچكي در پايين است كه پس از وارد كردن يخ به درون يخچال از همين دريچه مقداري گياه خشكيده بنام « ييزر» و علوفه مخصوص ديگري روي يخها مي ريختند و بلافاصله دريچه را مسدود مي كردند تا تابستان باقي بماند اين يخچال در سالهاي اخير مرمت گرديده و سطح بيروني آن با آجر و اندود كاهگل بازسازي شده است .
بطوركلي در معماري كوير ، كمتر راه حلي است كه منحصرا يه يك مساله تعلق داشته باشدمعمار يزدي هميشه بايك تير چند نشان را مي زند . اين مفهوم اساس توليد ، نشانه نبوغ و استعداد سازندگان يزدي است كه در ديگر عرصه هاي توليد نيز به ظهور مي رسد .
در خاتمه مي توان افزود كه اصول حاكم بر طرح افكني تمامي يخچالها يكسان است و يخ بايد عايقبندي شده و خشك بماند ولي عليرغم وجود مصالح مقاوم ومتناسب ، شرايط اقليمي ، توسعه صنعت مدرن يخ سازي از منزلت فرهنگي اين بناها كاسته است و جا دارد كه ضمن بازسازي يخچالها ، آنان را به كاربري شايسته تبديل نمايد تا اين شاهكار معماري از ياد رفته بار ديگر در كوير بدرخشد.
http://v3k2.blogfa.com
در استان يزد آثار و بناهاي بسياري وجود دارد كه نظر پژوهشگران به آنان معطوف مي گردد. نظير (مساجد ، مدارس ، آب انبارها ، و حسينيه ها ) ولي بناهاي يخچالهاي قديمي ، غريب ترين عناصري معماري هستند كه با ايجاد يخچالهاي برقي تقريبا به بوته فراموشي سپرده شده اند . در وجود يخچالها كه روزگاري در قلب تابستانهاي داغ وسوزان ، خنكاي آب گوارا را به درون خانه مي كشاند ،
رمز و رازي وجود دارد كه حكايت از معجزه فروتنانه خشت خام و دستهاي پرتوان معمار فرزانه اي مي كند تا عشق خدمت به خلق را در شاهكار معماري كوير به عرصه ظهور برساند . در حال حاضر تعداد معدودي از اين يخچالها باقي مانده است كه در اينجا سعي شده تا به ويژگي معماري و عملكرد خاص آن در ناحيه كويري پرداخته شود .
از پيشينه تاريخي يخچالها تا دوره صفويه اطلاعاتي در دست نيست . تنها در سفرنامه دكتر جان فراير در قرن يازدهم اشاره مي كند كه « در اين زمان ذخيره ساختن يخ ؛رسمي متداول و ديرين سال شمرده مي شود و امكان آن مي رود كه همراه با مغولان وارد ايران گرديده است . همچنين شاردن، دورنمايي از شهر كاشان را درسفرنامه خود به تصوير مي كشد و يخچالهاي اين شهر را در بيرون از قلعه و برج وباروي شهر نشان داده است . و به معماري يخچالها در اصفهان اشاراتي كرده است .
استان يزد نيز با توجه به كويري بودنش از اين معماري بي بهره نبوده است و هنوز درجاي جاي آن از جمله به شهرستان ميبد و ابركوه نيز مي توان آثاراين شاهكار معماري را مشاهده كرد . ولي قبل از هر چيز شايان ذكر است كه فن ساختماني و شيوه معماري در ساختمانهاي يخچالها به گونه اي است كه دقت و نكته سنجي سازندگان و معماران اين واحدها را به نكات عمده ومهمي چون عايق كاري بنا ، حفظ برودت مناسب جهت نگهداري يخ ، مصالح ساختماني و چگونگي تهيه يخ پرداخته شود.
يخچالها بطور عمده از سه قسمت تشكيل شده اند ، ديوار طويل سايه انداز ، مخزن يخ و حوضچه هاي توليد يخ .
1- ديوار سايه انداز بسيار طويل و بلند مي باشد ارتفاع اين ديوارها كه گاهي تا 10 متر مي رسد در طول روز از تابش آفتاب بر روي آبهاي منجمد شده در حوضچه ها جلوگيري مي كند . گاه جهت استحكام بيشتر ديوار سايه انداز اقدام به احداث پشت بندهاي بزرگ در قسمت جنوبي ديوار مي كردند . ديوارهاي سايه انداز در پايين داراي ضخامتي زياد بوده و به تدريج در بخشهاي فوقاني از قطر آنها كاسته ميشود .
2- حوضچه هاي تهيه يخ : گودال مستطيل شكل است كه به موازات ديوار سايه انداز و در بخش شمالي آن حفرشده و طول آن اندكي كمتر از طول ديوار وعمق آن 30 الي 50 سانتيمتر و گاه بيشتر بوده است . اين گودال محل تهيه نخ در شبهاي سرد زمستان بود .
3- مخزن يخ: اين مخازن معمولا در پشت ديوار سايه انداز و در بخش جنوبي آن و در بعضي موارد بوسيله يك يا چند مدخل ورودي به بخش شمالي راه مي يابد . انبار يخ نيز گودالهاي عميق و بزرگي هستند كه در وسط مخزن يخ حفرشده اند .شكل اين گودالها در يخچالهاي گنبد دار بصورت دايره با شعاعي تا حدود 4 متر و گاه بيشتر مي باشد. ديوار اين گودالها از سنگ يا آجر يا اندود كاهگل ساخته مي شد .و پشت آن با مصالح عايقي چون خاكه زغال و يا مصالح ديگر پر مي گردد .جهت دستيابي به كف اين گودالها از پله هاي كوچكي كه در ديوار آن تعبيه مي شد استفاده مي گرديد همچنين چاهي در بيرون از يخچال حفر كرده و بوسيله مجاري باريكي كه دركف گودالهاي يخ تعبيه مي نمودند تا آب حاصل از ذوب يخ را به اين چاهها هدايت مي كردند .
ميبد يكي از نمونه هاي نادر شهرهاي باستاني ايران به شمار ميرود كه راههاي باستاني اين ديار پير را سواران مادي و پارسي ، اشكاني و ساساني در نورديده اند و در دوره هاي بعد نيز كاروانهايي كه از چهار سوي ايران بيابانهاي مركزي را مي بريدند و در اين پايگاه امن از تشويش بيابان مي آسودند يكي از اين راههاي باستاني شاهراه ري –كرمان مي باشد كه مجموعه كارواني رباط كه متشكل از كاروانسرا ،چاپارخانه ، آب انبار و يخچال مي باشد.در قسمتي از راه باستاني قرار دارد . ساختمان عظيم خشت و گلي يخچال ميبد روبروي كاروانسرا واقع گرديده و با ايجاد خيابان كشي از اين مجموعه مجزا گرديده است . اين يخچال روزگاري عطش مسافران كوير را سيراب مي نموده است .
محوطه يخبند ميبد حوض گلي كم عمقي به مساحت تقريبي 800 متر مربع و به عمق تقريبي نيم متر است ديوارهاي بلند سايه انداز به ضخامت 2 متر و به بلندي 8 متر است كه به چند طاق نما و ستون تقسيم شده است طول ديوار جنوبي 42 متر و ديوارهاي شرقي و غربي هر يك 20 متر مي باشد، يك درگاه اصلي به پهناي 2و20 و بلندي 2 متر درميان ديوارجنوبي به مخزن و گنبد راه دارد و تقريبا تمام رفت و آمدها وانبار كردن و تخليه يخ از اين درگاه صورت مي گرفته است درگاه ديگري به قرينه آن در سمت شمال گنبد تعبيه شده كه نقش چنداني نداشته و غالبا آنرا مي بسته اند .درگاه اصلي نيز فقط در هنگام رفت و آمد باز مي كرده اند مخزن قيفي يخچال را در زمين رسي سختي كنده اند ، قطردهانه اين مخزن 13 متر و گودي آن 6 متراست . ارتفاع گنبد حدود 15 متر مي باشد پهناي ديوار خشتي جدار گنبد از پايين به بالا به طراز ماهرانه اي كاهش مي يابد به گونه اي كه پهناي خشت درنوك گنبد از 2و40 متر به 20 سانتيمترمي رسد .
شهرباستاني ابركوه نيز كه پيشينه آن را به كيكاووس دومين پادشاه كيانيان مي رسانند ازمعماري كويري نيز بهره جسته و درجاي جاي اين خطه هنر و معماري كويري نظاره گر هر رهگذر مي باشد . يخچال بزرگ ابركوه كه به يخچال آقايي معروف است در سمت غربي جاده آسفالته ديده مي شود اين بنا با پلاني مدور و حجمي مخروطي شكل يادگاري از دوران قاجاريه در ورودي شهر واقع شده است. در بعضي از يخچالهاي مناطق كويري مانند ابركوه علاوه بر ديواراصلي ، ديوارهاي ديگري به موازات ديواراصلي ساخته مي گرديد ، به همان ميزان تعداد حوضچه هاي توليد يخ بيشتر مي شد بخصوص اينكه مخزن يخ نسبت به يخچالهاي مشابه از حجم و فضاي بيشتري برخوردار مي باشد . مصالح بكار رفته در بنا سنگ وخشت و چوب و آهك مي باشد كه ابتدا حدود 50 سانتيمتر را با سنگ و ملات ماسه وآهك بنا كرده اند و مابقي را با خشت و گل ساخته اند در شرق بنا سه ديوار چينه اي با فاصله اي معين ايجاد شده است تنها راه ورود به به يخچال دريچه كوچكي در پايين است كه پس از وارد كردن يخ به درون يخچال از همين دريچه مقداري گياه خشكيده بنام « ييزر» و علوفه مخصوص ديگري روي يخها مي ريختند و بلافاصله دريچه را مسدود مي كردند تا تابستان باقي بماند اين يخچال در سالهاي اخير مرمت گرديده و سطح بيروني آن با آجر و اندود كاهگل بازسازي شده است .
بطوركلي در معماري كوير ، كمتر راه حلي است كه منحصرا يه يك مساله تعلق داشته باشدمعمار يزدي هميشه بايك تير چند نشان را مي زند . اين مفهوم اساس توليد ، نشانه نبوغ و استعداد سازندگان يزدي است كه در ديگر عرصه هاي توليد نيز به ظهور مي رسد .
در خاتمه مي توان افزود كه اصول حاكم بر طرح افكني تمامي يخچالها يكسان است و يخ بايد عايقبندي شده و خشك بماند ولي عليرغم وجود مصالح مقاوم ومتناسب ، شرايط اقليمي ، توسعه صنعت مدرن يخ سازي از منزلت فرهنگي اين بناها كاسته است و جا دارد كه ضمن بازسازي يخچالها ، آنان را به كاربري شايسته تبديل نمايد تا اين شاهكار معماري از ياد رفته بار ديگر در كوير بدرخشد.
http://v3k2.blogfa.com
