تغییرات کالبدی شهر کرمان از زمان شکل گیری تا اواخر پهلوی

هدیه.

مدیر تالار مهندسی شهرسازی
مدیر تالار
در دوره سامانیان گسترش شهر کرمان به سمت شمال شکل گرفت، در امتداد مسیر آب و راههای تجاری شهر. بخش های غربی و جنوبی شهر در اثر جنگ و بلایای طبیعی از رونق افتاد.

دوره سلجوقیان- دوران حکومت ملک تورانشاه
ساخت مجموعه ای در بیرون از شهرکه از آن تنها مسجد مجموعه باقی مانده که به نام مسجد ملک معروف است. ساخت محله شاه عادل منسوب به وی می باشد.
در زمان حکومت ملک دینار غز در شمال مسجد جامع شهر مجموعه ای ساخته شد که از آن حوضی منسوب به وی بر جای مانده است.
مقبره خواجه اتابک منسوب به اتابک محمد، از وزرای سلاطین سلجوقی در کوچه ته باغ لله واقع در محله خواجه اتابک.
در زمان سلجوقیان گسترش شهر از شرق به غرب بوده است.

در قرن ششم و هفتم به دلیل اهمیت یافتن راه تجاری خراسان به بندر هرمز(راه ابریشم و ادویه)نطفه های اولیه بازار قدیم کرمان در کنار محله شاه عادل شکل می گیرد.
بعد از حمله چنگیز خان مغول تا سال 703 هجری حکومت کرمان در دست قراختائیان باقی ماند. از آثار بر جای مانده این دوره می توان به گنبد سبز اشاره کرد که در اثر زلزله سال 1314 هجری ویران گشت. این مجموعه به دستور ترکان خاتون بنا گشت.

در قرن هفتم و هشتم هجری محلات ترک آباد در امتداد بازار به سمت شمال و محلاتی فرعی مانند فرمتین شکل گرفتند.
محله گبری ها ( محله قدیمی زرتشتیان ) در شمال شهر در کنار جاده خراسان شکل گرفت. به دلیل عدم پذیرش زرتشتیان از جانب مسلمانان این محله در خارج از شهر قرار داشت.
در سال 741 ه.ق حکومت آل مظفر، مسجد جامع و بازار مظفری توسط مبارزالدین محمد مظفر بعد از پیروزی بر قبایل اوغان ساخته شد. این مسجد تا قرن 13 هجری خارج از شهر بوده است.
مسجد پامنار توسط سلطان عمادالدین در خارج از شهر کرمان (شمال شرقی شهر) ساخته شد. رشد شهر به سمت شرق بوده و شکل گیری محله پامنار مربوط به این دوره است.
بعد از پایان حکوت آل مظفر در سال 796 تیموریان، قراقویونلوها آق قراقویونلوها بر این دیار حکومت کردند.
در زمان تیموریان در سال(819 -1416هجری ) به دستور شاهرخ حصاری بر گرداگرد شهر کشیدند و برخی از محلات خارج شهر را جزو شهر شمردند. دروازه سلطانی واقع در سمت غربی شهر به دستور وی ساخته شد.

در سال 916 دوره حکومت صفویه دوره رونق شهرنشینی در ایران مصادف با عمران و آبادانی شهر و رشد اقتصادی کرمان گردید. در این دوره حاکم وقت کرمان گنجعلیخان بود وی در این دوره بناهای بسیاری برپا کرد. مجموعه معروف و بزرگ گنجعلیخان در قرن 11 هجری بین شهر قدیم و محلات شمالی شهر(در انتهای راسته بازار قدیمی) ساخته شد.
بعد از پایان دوره صفویه و حمله افاغنه فقر عمومی تا بعد از حکومت نادر شاه افشار کرمان را فرا گرفت. در قرن دوازده هجری محله گبری ها توسط افغانیها ویران گشت. تا مدتها شهر رنگ آبادانی به خود ندید تا اینکه پس از مدتها به دلیل اهمیتی که رشد شهر به سمت شرق پیدا کرد مجددا زرتشتیان نزدیک باغات زریسف محله جدیدی برای خود بر پا کردند.
در سالهای 1209 – 1794 ه.ق هجوم آقا محمد خان در تعقیب لطفعلی خان زند قناتهای زیادی میران گشت راههای تجاری کرمان بکلی بسته شد و اقتصاد کرمان آشفته گشت.
فتحعلی شاه قاجار در این زمان بنا به احساس خطر حکومت کرمان را به دست ابراهیم خان ظهیرالدوله سپرد. وی به احیا و بازسازی قنوات و راههای تجاری و ارتباطی شهر پرداخت. از آثار بر جای مانده این دوره می توان مجموعه ابراهیم خان که در حدود سال 1240 هجری و میدان ارگ که محوطه ای دایره ای شکل با وسعتی در حدود 6 هزار متر مربع در نزدیکی حصار غربی شهر در مدخل غربی بازار در حدود 1218 هجری در جلوی ارگ دولتی که در جنوب آن قرار داشته ساخته شده نام برد که به نامهای میدان توپخانه، میدان اعدام و میدان مشق معروف بوده است. این میدان جهت برگزاری جشن ها و رسیدگی به دادخواهی مردم بنا شده است.

در سال 1276 مجموعه وکیل و در سال 1299 ه.ش شامل آب انبار، بازار و قیصریه و کاروانسرا در شمال و شرق مجموعه گنجعلیخان ساخته شدند. و بعدها سرای سردار منسوب به سردار نصرت به این مجموعه اضافه شد. در این زمان راسته بازار فعلی کرمان بدلیل اهمیت یافتن راه تجاری شکل گرفت.
در اواخر حکومت قاجاریه در قرن سیزدهم هجری کرمان شامل پنج محله ( محله شهر(شهر قدیم کرمان)، محله خواجه خضر، محله قطب آباد، محله میدان قلعه و شاه عادل است. در قسمت غربی شهر میدان ارگ قرار دارد و عمارت ایالتی و تلگرافخانه قشونی در حوالی آن واقع شده است.
با روی کار آمدن حکومت پهلوی در سال 1307 و ورود وسایل نقلیه موتوری و عدم عبور و مرو اینگون هوسال از معابر و کوچه های قدیمی و همچنین گسترش شهر سبب گردید حصار قدیمی شهر برچیده شده و بسیاری از معابر پیاده و محلات قدیمی شهر جهت احداث راههای ماشین رو در معرض تخریب و تعریض قرار گیرند. خیابانها در دو قسمت، بازار ( شمال جنوبی ) را بریده و همچنین سبب مرگ و اضمحلال قسمتهای جدا افتاده از بازار ( بازار قلعه محمود و بازار عزیز ) شدند. همچنین بازار مسجد ملک بکلی نابود شد، و بازار قدمگاه در اثر خیابان کشی از بین رفته است.
در واقع شبکه جدید خیابانها موجب قطع ارتباط با بازار و از هم پاشیدگی آن گردیده است. و همچنین تغییر در سیستم حمل و نقل که در گذشته بیشتر تمایل به فاصله بسیار کم بین کسبه، دلالها، تجار بازار و خریداران عمده با کاروانها تجاری، کاروانسراها، باراندازها و غیره داشته است، امروزه به وسیله سیستم حمل و نقل و انبارداری و توزیع جدید انجام می گیرد و در نتیجه باعث ازبین رفتن یا تبدیل عملکرد بخشهای بزرگی از بازار کرمان شده است.

 
بالا