با اینکه بحث در مورد تاریخ باستان همواره با شبهات فراوان همراه بوده و میباشد ولی بطور حتم آنچه ما امروز در مورد تاریخ باستان در اکثر کتب تاریخی میخوانیم مطالبی است که با غرض ورزی های فراوان حاصل قریحه نژاد پرست برخی مستشرقان و تاریخ نگاران غرب و گاه تاریخ نگاران شرق آلوده شده است .
با این وجود با تحقیقی موشکافانه در برخی منابع معتبر تاریخی می توان از آنچه واقعاً در دوران باستان روی داده است تا حدودی مطلع شد .
در حال حاضر اکثر منابع تاریخی شکوفایی تمدن ایران را به دوهزار و پانصد سال قبل نسبت می دهند و در این میان تاریخ چند هزار ساله قبل از آن بفراموشی سپرده می شود . چه ، یافته های باستان شناسی نشان می دهد که تمدن هایی در 7 – 6 هزار سال قبل در ایران وجود داشته است . ( ویل دورانت . تاریخ تمدن ) .
از زمانی که اولین نوشته های تاریخی نگاشته شدند حد اقل شش هزار سال میگذرد و از آن زمان تا ورود آریا ها تاریخ ایران فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشته است .
تاریخ نگاران و زبان شناسان ، اقوام ساکن در منطقه ایران و عراق را در هزاره چهارم تا ورود آریا ها به دو دسته عمده طبقه بندی میکنند :
1 – اقوام التصافی زبان ، شامل سومریان ، ایلامیان ، هیتی ها ، کاسیان ، لولوییان ، اورارتوئیان ، ماننیان و ...
2 – اقوام سامی زبان ، شامل یهودیان ، فینیقیان ، آشوریان ، کلدانیان ، اکدیان و....
تاریخ هر یک از اقوام مزبور حتی اگر منطقه حکومت آنها محدوده ایران فعلی نباشد در فعل و انفعالات تاریخی این منطقه تاثیر گذار بوده است .
همچنانکه میدانیم مجموعه زبانهابه چهار دسته عمده طبقه بندی می شوند :
1 – زبانهای سامی مانند زبانهای عبری و عربی ...
2 – زبانهای التصافی مانند ترکی ، کره ای ، فنلاندی و ....
3 – زبانهای هندی – اروپایی که زبانهای اروپایی و نیز فارسی را در بر میگیرد .
4 - زبانهای تک هجایی که مهمترین آنها زبان چینی است .
اولین نوشته های تاریخی حاکی از تمدنی عظیم و سازمان یافته مربوط به حکومت سومری ها در منطقه بین النهرین است .
سومریان در نواحی عراق کنونی و مناطق شمال غرب خلیج فارس ساکن بودند . به عقیده تاریخ نگاران ، اولین نوشته های تاریخی بر روی لوحها ، اولین قانون مدنی و ... مربوط به سومری هاست .
این قوم از ساکنان منطقه اورال بودند که در حدود چهار هزار سال قبل از میلاد با گذر از شمال دریای خزر به این منطقه مهاجرت کردند .
تمامی شواهد موجود نشان از آن دارد که قوم مزبور دارای زبان التصافی بوده است . (حسن پیرنیا ، ایران باستان ) ( علی پاشا صالح ، سرگذشت قانون ) .
بعد از سومریان بزرگترین تمدنی که در آن دوران بوجود آمد تمدن ایلامی ها بود .
ایلامی ها در منطقه جنوب غربی ایران کنونی در حدود سه هزار و پانصد سال قبل دارای الفبا و کتابت بوده اند .
کتیبه های یافته شده در منطقه فارس (استان فارس ) نشان میدهد که این منطقه نیز در حیطه حکومت ایلامی ها بوده است و همچنین بعد از ورود آریاییها نیز ایلامی ها با فرهنگ غنی خود تاثیر فراوانی در پارسیان گذاشته اند .
در ابتدا تمامی نوشته های پارسی به زبان ایلامی نوشته می شد و الفبای میخی پارس نیز از الفبای میخی ایلامی نشات گرفته است .
این مطلب را ا.م.دیاکوف در کتاب تاریخ ماد نایید می کند .
دانشمندان قرون اولیه اسلامی از زبان ایلامیان با نام زبان خوزی یاد کرده اند و به احتمال قوی این همان زبانی است که امروزه در برخی روستاهای ایلام و خوزستان و برخی نقاط عراق به همیننام رواج دارد و بدان تکلم میکنند .
این زبان در زبانشناسی در گروه زبانهای مغولی – آلتایی طبقه بندی می شود . هنوز در نقاطی از ایران می توان آثاری از دوران تمدن ایلام یافت .
آثاری تاریخی متعدد در شوش و مسجد سلیمان نشانه هایی از عظمت این تمدن عظیم است . حتی در برخی منابع به ساخته شدن تخت تخت جمشید بر روی ویرانه های تمدن ایلامی اشاره شده است .
از دیگر تمدن های بوجود آمده در ایران باستان تمدن هیتی ها ( 1700 – 1300 قبل از میلاد ) و تمدن کاسی هاست .
با توجه به شباهت زیاد زبان این دو قوم به زبان ایلامیان ، به نظر میرسد که اینان در هنگام مهاجرت ایلامیان از ترکستان ( آسیای میانه ) از آنان جدا شده و در مناطق شمال غرب ایران کنونی ، سوریه و ترکیه سکنی گزیده اند .
همزمان با تشکیل این حکومت ها مقارن با سده 17 – 18 پیش از میلاد آشور با در دست داشتن قدرتمندترین ارتش آن زمان با مغلوب کردن حکومتهای کوچک اوج گرفت و با مرکزیت نینوا در منطقه وسیعی از ایران و عراق گسترش یافت . برخلاف تمدن های پیشین این اقوام به زبانی از نوع زبانهای سامی تکلم می کردند .
کتیبه های بر جای مانده از آشوری ها به خط میخی نوشته شده است .
اورار تایی ها نیز که در قرن 13 قبل از میلاد بوجود آمدند تا مدتها بر سرزمین های شمال غربی ایران ، آذربایجان کنونی و مناطقی از ترکیه حاکم بودند .
تعداد زیادی از سنگ نوشته های مربوط به این دوران در مناطق مختلف آذربایجان از جمله قره ضیاالدین ، ورزقان ، روستای داش تپه در میاندوآب ( قوشا چای ) ، روستای رازیلیق و ...کشف شده است . سالهای 900 تا 600 قبل از میلاد دوران اوج قدرت اورارتاها بود .
انقراض این حکومت را به مادها نسبت داده اند ولی برخی به دخالت مانناها و یا حتی پارسها معتقدند .
باوجود آنکه بقایای این تمدن تا حدودی زیادی اسیر گذر زمان شده است ولی آثاری در شهر های سلماس ، ارومیه ، قره باغ ، قسمت های غربی قره داغ و ماکو نشان از مهارت ایشان از در اقدامات عمرانی و شهرسازی ، کانال کشی ، ساخت سد و ...دارد .
شهر تاریخی مصه صیر (موساسیر ) که در غرب ارومیه کنونی واقع بود در کنار معماری اورارتایی نشانه هایی از معماری یونانی نیز داشته و معماری این شهر های هخامنشیان از جمله تخت جمشید تاثیر گذار بوده است .
در منابع کهن آشوری از تمدن های هم عصر ایشان از جمله مانناها بسیار یاد شده است . ا. ن. قلی اف در کتاب خود بنام تاریخ آذربایجان می نویسد :
اتحاد قبایل ماننایی در صده نوزده پیش از میلاد باعث شد تا این قبایل دولت بزرگی به وجود آورند . مناطقی که به عنوان حوزه حکومت ماننا ها یاد شده است با مناطق شمال غرب ایران منطبق است .
در صده های 9 10 قبل از میلاد منطقه آذربایجان محل تاخت و تاز حکومت های مختلف از جمله مانناها ، آشورها ، اورارتاها ، لولوبیان و گوتیان بوده است .
این نواحی که بیشترین تاثیر را از مانناها پذیرفت از لحاظ فرهنگ و تمدن و اقتصاد هسته پادشاهی ماد را در قرن ششم قبل از میلاد تشکیل داد . از خط رایج در میان مانناییان اثری در دست نیست ولی به احتمال قوی آنها نیز مانند سایر اقوام التصافی زبان از خط میخی استفاده میکرده اند .
ابن اثیر مورخ اسلامی در اثری معرف بنام ( الکامل فی التاریخ ) از فرستاده حضرت موسی برای جنگ با ترکان آذربایجان یاد میکند .
با توجه به تاریخ مربوط به این جریان یعنی قرن 13 قبل از میلاد احتمالاًاین جنگ با ماننایی ها روی داده است .
ا. م. دیاکوف در اشاره ای که به تمدن بزرگ ماننایی ها داشته است از اهمیت نژادپرستانه به قوم آریا انتقاد میکند و انتصاب اولین تمدن درخشان ایرانی به آنها را با وجود چنین تمدن های درخشانی امری نا معقول می داند .
در ادامه به تاثیر پذیری آریاییها از ایلامیان ، گوتیان ، لولوبیان ، کاسیان و مانناییان تاکید دارد .
آریا ها در زمان ورود خویش زبانهایی از خانواده هند – اروپایی را به ارمغان آوردند ( در حالی که بخش بزرگی از مادها و اکثر پارت ها نیز زبان التصافی داشته اند . )
و در مقابل با سرمایه فراوانی از فرهنگ که حاصل چند هزار سال تمدن ایرانی بود پذیرایی شدند و تمدن خود را بر پایه تمدن های پیشین پدید آوردند .
