تاریخچه تجارت الکترونیک از آغاز تا امروز

[* فریبا *]

مقدمه مقاله :

تجارت الکترونیک و به تبع ، مدلهای تجارت الکترونیک اولین بار در اوایل دهه 70 ( میلادی) ارایه شدند. در این دوره استفاده از مدلهای تجارت الکترونیک بسیار گران بود و عموم کاربران آن را ، شرکتهای بزرگ مالی و بانکها و گاهی شرکتهای بزرگ صنعتی تشکیل می دادند.EFT (Electronic Fund Transfer) از اولین نمونه های مدلهای تجارت الکترونیک مورد استفاده بود که به منظور ارتباط مالی بین موسسات مالی مورد استفاده قرار می گرفت. کاربرد تجارت الکترونیک در این دوره دشوار بود.

به علاوه نیاز به سرمایه گذاریهای سنگین برای تهیه بستر موردنیاز آن لازم بود. لذا محدوده کاربرد آن به موسسات مالی و شرکتهای بزرگ محدود می شد. در مرحله بعد استاندارد EDI (Electronic Data Interchange) ایجاد شد که تعمیمی ازمدل نقل و انتقالات مالی و بانکی با استفاده از ابزارهای نوپای اطلاعاتی ، بود. با این تفاوت که EDI ، امکان استفاده و بهره برداری در سایر انواع مبادلات تجاری را نیز دارا بود. EDI باعث شد تا دامنه کاربرد مدلهای تجارت الکترونیک ، از محدوده موسسات بزرگ مالی به ابعاد وسیعتری گسترش بیابد. در این دوره EC با IOS ها (Inter Organization System) پیوند خورد و مدلهایی کاربردی و گسترده ایجاد نمود. مدلهای تجارت الکترونیک در این دوره برای فعالیتهایی نظیر رزرو بلیط هواپیما و معاملات سهام مورد استفاده قرار گرفتند. با این وجود پیاده سازی مدلهای تجارت الکترونیک بر اساس EDI نیز سنگین و هزینه بر بود. نیاز به سرمایه گذاری بسیار، برای آموزش پرسنل و تهیه بسترهای لازم وجود داشت. لذا تنها شرکتهای بزرگ بودند که می توانستند به ایجاد مدلهایی بر اساس آن بپردازند.

در نیمه اول دهه 90 ، اینترنت گسترش بسیاری پیدا کرد و به تدریج از حیطه دانشگاهی و نظامی خارج شد و کاربران بسیار زیادی در بین همه افراد جامعه ها پیدا کرد. گسترش World Wide Web و استانداردها و پروتکل های مربوطه از یک طرف باعث جذب هر چه بیشتر کاربران به اینترنت شد و استفاده از ابزارهای IT در این زمینه را عمومی نمود و از طرف دیگر این امکان را برای شرکتها و موسسات ایجاد کرد که به گونه ای آسان و کم هزینه ، به انجام فرآیند اطلاع رسانی بپردازند. مدلهای تجارت الکترونیکی متنوعی در این دوره ایجاد شده و مورد استفاده قرار گرفتند. تجارت الکترونیک به تدریج رونق گرفت و مدلهای تجارت الکترونیک به عنوان دسته ای از مدلهای دنیای تجارت ، مطرح شدند. ایجاد بسترهای مناسب و ارزان برای تجارت الکترونیک و رشد کاربران این بسترها از دلایل رشد سریع تجارت الکترونیک در این دوره بود. رشد فشارهای رقابتی بین شرکتها نیز از دیگر دلایل توجه شرکتها به مدلهای تجارت الکترونیک بود.

مدلهای مطرح شده در این زمان ، مدلهای تجارت الکترونیکی ساده و اولیه بودند. به عبارت دیگر استفاده از تجارت الکترونیک در ساده ترین سطح آن انجام می شد. مشکلات فنی و نقایص موجود به علاوه ناآشنایی کاربران و شرکتها که مانع سرمایه گذاری آنها می شد، باعث گردید تا در این دوره تنها مدلهای اولیه تجارت الکترونیک مورد استفاده قرار گیرند. این مدلها معمولا فقط به اطلاع رسانی به مشتریان خود در مورد شرکت و محصولات آن محدود می شدند. به تدریج و با گذر زمان ، شناخت کاربران و شرکتها از مزایای مدلهای تجارت الکترونیک افزایش یافت. از طرف دیگر مسایل فنی و تکنولوژی مورد استفاده نیز به مرور ارتقاء پیدا کردند. در نتیجه این مسایل، به تدریج مدلهای تجارت الکترونیکی تکامل یافته و مدلهای جدید و پیچیده تری، ایجاد شده و مورد استفاده قرار گرفتند.

در نیمه دوم دهه 90 ( میلادی) کاربران و شرکتها به صورت روزافزونی با نوآوری ها و ارتقاء تکنولوژی اطلاعاتی به عنوان بستر مدلهای تجارت الکترونیک روبرو شدند. در این دوره یکی از مهمترین تحولات در اینترنت، به عنوان یکی از بسترهای تجارت الکترونیک،رخ داد. این تحول افزوده شدن قابلیت پردازش به مسایل اطلاعاتی بود. وجود قابلیت پردازش امکانات زیادی را برای تجارت الکترونیک ایجاد نمود و باعث گسترش مدلهای تجارت الکترونیک و افزایش کارآیی این مدلها گردید. در این دوره مدلهای تجارت الکترونیک و حجم مبادلات انجام شده توسط این مدلها به صورت نمایی رشد پیدا کرد. عموم شرکتهای بزرگ و موفق که موفقیت خود را مدیون مدلهای تجارت الکترونیکی بوده اند، در نیمه دوم دهه 90 پا به عرصه وجود نهاده اند.

تا اواخر دهه نود میلادی عموم مدلهای تجارت الکترونیکی با تاکید بر مصرف کننده نهایی شکل گرفته بودند و در دسته B2C ( Business to Consumer) قرار می گرفتند. ولی به تدریج و با محیا شدن فرصتها و امکان استفاده جدی، شرکتهای بزرگ نیز استفاده از مدلهای تجارت الکترونیک را مناسب و سودآور یافتند. لذا به سرمایه گذاری در مدلهایی پرداختند که به استفاده از این بستر در ارتباط بین شرکتها یاری می رسانند و در دسته B2B (Business to Business) قرار می گیرند. از این دوره به بعد مدلهای B2B به لحاظ حجم مبادلات بر مدلهای B2C پیشی گرفتند.

 

[* فریبا *]

تاریخچه تجارت الكترونیک
تاریخچه تجارت الكترونیكی در جهان

در سطح جهانی سه محور عمده توسط كشورهای توسعه یافته دنیا كه به سمت تك قطبی كردن جهان پیش می‌روند بعنوان محورهای استراتژیك توسعه مد نظر قرار گرفته است. در دست گرفتن شاهراه اطلاعاتی جهان بعنوان منبع قدرت، داشتن یك نفر مهره در جای‌جای این كره خاكی بعنوان منبع نفوذ و تبدیل شدن به مركز امن سرمایه بعنوان منبع فشار. شكل گیری و توسعه كاربری اینترنت بعنوان یك ابزار اطلاعاتی جهانی با ویژگی‌های خاصی كه دارد یكی از مهمترین مصادیق راهبرد اول این كشورها بوده است. در این راستا، جهانی شدن در حوزه‌هایی مانند اقتصاد، تجارت و بازرگانی از یك طرف و كاربری اینترنت و سایر ابزارهای پیشرفته ارتباطات از راه دور در این حوزه‌ها، جریانی است كه در قالب این سه استراتژی دنبال می‌شود تا جریان تك قطبی شدن جهان هرچه بیشتر به نفع كشورهای پیشرفته به پیش برود. بنابراین، توسعه تجارت الكترونیكی، كسب و كار الكترونیكی و اقتصاد دیجیتالی نیز بنوعی از این روند برنامه‌ریزی شده پیروی می‌كند.

از طرف دیگر از زاویه علمی نیز جریان توسعه اقتصاد و تكامل آن را به سه مرحله كلی تقسیم می‌كنند.

مرحله اول: اقتصاد بین‌المللی

در این مرحله عنصر اصلی تحرك اقتصاد را صنایع مبتنی بر مزیت نسبی شكل می‌داد. صنایع نساجی و فولاد عامل كلیدی رشد اقتصادی و ارزانی عوامل تولید بود و مواد خام اولیه برای كشورها مزیت محسوب می‌شد. ایجاد و توسعه زیر ساخت‌ها در این دوره بیشتر متمركز بر احداث خطوط آهن، راه‌ها، جاده و ساختن فرودگاه‌ها بود.


مرحله دوم: اقتصاد جهانی شده

این مرحله از دهه 1970 آغاز شد و در دهه 1980 سرعت گرفت. این فاز كه به فاز جهانی شدن معروف است به دوره‌ای اشاره دارد كه با توسعه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در كنار كاهش منظم و اصولی موانع تجاری در سطح جهان، شركت‌های بزرگ اجازه یافتند كه موانع موجود در فرآیند‌های تولید (نظیر مرزهای جغرافیایی) را بشكنند و در بازارهای مختلف جهان استقرار خود را نهادینه كنند. در این عصر صنایع ساخته شده یعنی صنایع خودرو،‌ ساختمان، صنایع الكترونیك و مكانیك و خرده فروشی نقش اصلی را در اقتصاد جهانی ایفا می‌كردند. دستیابی به منابع ارزان انرژی بویژه نفت و نیروی كار ارزان از عوامل كلیدی رشد اقتصادی محسوب می‌شود و شاخص رشد به حجم تولیدات صنعتی، میزان سفارشات ماشین‌آلات، ‌حجم خرده فروشی و میزان فروش خودرو تغییر می‌كند. در این دوره از عصر بین‌المللی یعنی عصری كه در آن دولت‌ها برجهان حكم می‌راندند خارج می‌شویم و بازیگران جدیدی مثل سازمان‌های بین‌المللی، نهادها و مؤسسات پولی و مالی بین‌المللی،‌ شركت‌های چند ملیتی و فراملی، جنبش‌های فرا ملی و سازمان‌های غیر دولتی در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی ظاهر می‌شوند.


‌مرحله سوم: اقتصاد دیجیتالی و یا اقتصاد بدون مرز

در سال‌های پایانی دهه 1990 نشانه‌هایی از ابعاد جدید اقتصاد بوجود آمد یعنی زمانی كه فن‌آوری دیجیتالی و شبكه‌های ارتباطی امكان رشد اقتصاد بدون مرز را در بخش‌های كلیدی فراهم ساخت. كاهش قابل ملاحظه قیمت كالاهای بخش فن‌آوری اطلاعات مانند تراشه‌های رایانه‌ای، نیمه‌‌هادی‌ها، ریزپردازنده‌ها و یارانه‌های شخصی، تجهیزات ارتباطی و نرم افزارها موجب كاهش هزینه سرمایه‌گذاری در بخش‌های سرمایه‌بر شد كه این امر خود موجب گسترش سرمایه‌گذاری در زیر ساخت‌ها و تولید كالاهای مربوطه گردید. در این مورد من مقاله ایی در همین سایت بورس کالا قبلا قرار داده ام که خوانندگان می توانند آن را مطالعه کنند. شاید بهتر بود بگوئیم ابتدا تغییرات فن‌آوری موجبات توسعه نوآوری در بخش تولید كالاهای ارتباطی و اطلاعاتی شد و سپس كاهش قیمت ناشی از این نوآوری موجب ورود این صنعت به سایر بخش‌های اقتصاد و به تبع آن احساس نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتراز سایر بخش‌های مرتبط و نهایتاً سازمان‌دهی مجدد تولید كالاهای صنعتی شد. در واقع نوآوری ایجاد شده در ریز پردازنده‌ها باعث افزایش قدرت آنها و كاهش قیمت این فن‌آوری‌ در طی 4 دهه اخیر شد. توانمندی‌ها و ظرفیت ریزپردازنده‌ها طی هر 24-18 ماه دو برابر شده و بطور مثال قیمت یك ترانزیستور از حدود 70 دلار در سال‌های نیمه دهه 1960 به كمتر از یك‌صدم قیمت رسیده است. ریز پردازنده‌های ارزان تر امكان رشد سریع تولید رایانه‌های شخصی، نرم افزارهای رایانه‌ای و تجهیزات ارتباطی را با قیمت‌های نازلتر فراهم ساخت.” تعمیق سرمایه“ در برخی كشورها موجب رشد بهره‌وری عوامل تولید شده و محرك ایجاد تغییرات اساسی در سازمان‌های تولیدی، خدماتی، گردید. این تغییرات نیز به خودی خود نقش موثری در توسعه بهره‌وری این سازمان‌ها بازی كرده است.

در جریان این تحولات بود كه پدیده‌ای بنام اینترنت شكل گرفت و از كاربری آن در تجارت و كسب و كار، تجارت الكترونیكی و كسب و كار الكترونیكی پا به منصه ظهور گذاشت. بعبارت دیگر تاریخچه تجارت الكترونیكی به شكل امروزین آن ریشه در دو پدیده دارد: اینترنت و مبادله الكترونیكی داده‌ها (EDI). منشا زمانی هر دو این پدیده‌ها به دهه 1960 بازمی‌گردد. زمانی كه اینترنت بطور وسیع در مراكز آموزشی و تحقیقاتی و كتابخانه‌ها مورد استفاده قرار گرفت. در دهه 1970 ظهور فرآیند انتقال الكترونیكی منابع مالی (EFT) بین بانكها ازطریق شبكه‌های خصوصی امن (Secure Private Networks)، عملا بازار منابع مالی را متحول كرد. در ابتدا انتقال الكترونیكی داده‌ها كه از طریق شبكه‌های ارزش افزوده (Value Added Network) انجام می‌گرفت، رسانه ارتباطی مورد استفاده شركتهای بزرگ بود. پیشرفت غیر منتظره اینترنت زمانی شروع شد كه برای اولین بار پست الكترونیكی در سال 1972 با توسعه فناوری جدید ARPANET مور استفاده قرار گرفت. این پدیده منجر به طرح نسخه جدیدی از پروتكل انتقال داده بنام IP/TCP شد. در ابتدای دهه 1980، تجارت الكترونیكی بین شركتهای تجاری توسعه قابل توجهی پیدا كرد. در این زمان فناوری انتقال الكترونیكی پیام مانند تبادل الكترونیكی داده‌ها و پست الكترونیكی، بطور وسیعی بین شركتهای تجاری بكار گرفته شد. فناوری‌های انتقال پیام با كاهش كاربرد كاغذ در فرآیندهای تجاری، و افزایش اتوماسیون امور، كم كم در تمامی فرآیندهای تجاری سازمانها نفوذ كرد و به مرور زمان با ارتقای كارآیی این فرآیندها، به عنوان یكی از بخش‌های لاینفك تجارت در آمد. مبادله الكترونیكی اطلاعات، زمینه انتقال الكترونیكی اسناد تجاری را برای شركتها فراهم نمود بگونه‌ای كه نیاز به دخالت انسان در این فرآیند به حداقل ممكن رسید. ظهور اینترنت امكان انجام اشكال جدیدی از تجارت الكترونیكی نظیر خدمات بهنگام را فراهم نمود. توصیه می کنم خوانندگان در فرصت های مناسب مقالات بخش تجارت الکترونیک سایت بورس کالا را مطالعه کنند. كاربرد و توسعه جهانی اینترنت، با ظهور وب جهان شمول (WWW) شروع شد. وب جهان شمول، باعث شد كه تجارت الكترونیكی تبدیل به یكی از راه‌های ارزان و كم هزینه برای انجام فعالیتهای تجاری شود (صرفه‌جویی ناشی از مقیاس)، و پس از مدتی تنوع بسیار وسیعی از فعالیتهای تجاری را پوشش داد (صرفه جویی ناشی از حیطه). با همگرایی بین اینترنت و تجارت الكترونیكی و توسعه فزاینده اینترنت بعنوان ابزار فناوری تجارت الكترونیكی، بكارگیری ابزار پر هزینه مبادله الكترونیكی داده‌ها توسط شركتها به فراموشی سپرده شد. اما با این وجود، نقش مبادله الكترونیكی داده‌ها در جهان كسب وكار را نمی‌توان نادیده گرفت.

علت اصلی كاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات در تجارت نیز این بود كه به لحاظ مسائل هزینه‌ای، لازم بود برخی از فعالیتها و فرآیندهای كسب و كار بصورت تخصصی و منفك از سایر فرآیندها انجام گیرد. در عین حال به لحاظ مسائل مشتری محوری لازم بود یكپارچگی لازم بین این فرآیندها برای تامین سیستماتیك رضایتمندی مشتری ایجاد گردد. بنابراین تخصصی كردن فرآیندهای كسب و كار با یكپارچگی لازم برای مشتری محوری در تضاد قرار گرفت. در این رابطه فناوری اطلاعات و ارتباطات این پتانسیل را برای سازمانها و شركتهای تجاری فراهم نمود تا در عین تخصصی كردن امور و صرفه‌جویی‌های هزینه‌ای، یكپارچگی لازم بین فرآیندها برای پشتیبانی از فلسفه مشتری محوری نیز تامین شود.

پیرو الزامات و حركتهای فوق، روند توسعه تجارت الكترونیكی به جایی رسید كه اكنون چیزی قریب به 75/6 میلیارد دلار حجم تجارت الكترونیكی برای سال 2004 تخمین زده‌اند (فارستر 2005). این درحالی است كه همین رقم را برای سال 2004 در سال 2002 نزدیك به 6000 میلیارد دلار پیش‌بینی می‌كردند. از رقم فوق، 3500 میلیارد دلار (8/51 درصد) مربوط به ایالات متحده آمریكا، 1600 میلیارد دلار (7/23 درصد) مربوط به آسیا-اقیانوسیه، 1500 میلیارد دلار (2/22 درصد) مربوط به اروپای غربی، 8/81 میلیارد دلار (2/1 درصد) مربوط به آمریكای لاتین و 6/68 میلیارد دلار (1 درصد) مربوط به سایر مناطق جهان است.

آمار نشان می‌دهد كه وضعیت و شكاف توسعه تجارت الكترونیكی بین كشورهای درحال توسعه و توسعه یافته، آنگونه بالاست كه شاید حذف این شكاف تبدیل به امری رویایی شده است. بهر حال به منظور دستیابی به وضیتی بهتر در شرایط ایران تلاش‌هایی در كشور صورت گرفته است كه در آینده در سایت بورس کالا به آن اشاره‌ای خواهیم داشت.